1. مقدمه

بَشاگَردی (بَشْکَردی) از گویش­های ایرانی غربیِ جنوبی و با بیشترین رواج در شهرستان بَشاگَرد است. این گروه/خانوادۀ گویشیِ در معرض خطر، سه زیرشاخۀ شمالی، جنوبی و گونه­های خارج از جغرافیای بشاگرد را دربرمی­گیرد که با وجود اختلافات واژگانی و آوایی، مشخصه­های بنیادین نحوی، ساختواژی و واجیِ یکسان دارند (Skjærvø, 1988).

برپایۀ تحلیل داده­های تجربی گسترده، رهیافت رده­شناسی زبان می­کوشد تا از رهگذر تعیین دامنۀ تنوعات بینازبانیِ ممکن در کاربرد الگوهای ساختاری گوناگون، به همگانی­های زبان بشری دست یابد و «الگوی انطباق/تراز»[1] از مهم­ترینِ آن الگوها و در کانون مطالعات رده­شناختی کنونی است (Song, 2018). بنیان «رده­شناسی انطباق»[2] بر تعیین و تبیین نقش/رابطۀ دستوریِ سه موضوعِ بنیادینِ اسمی (کنشگر/فاعل فعل متعدی (A)، مفعولِ مستقیمِ فعل متعدی (O/P)، و فاعل فعل لازم (S)) با گزارۀ فعلی استوار است (Bickel and Nichols, 2008؛ Tallerman, 2015).[3] برای تعیین این نقش­ها و بازنمایی/رمزگذاریِ/صورت­بندیِ متمایزِ این موضوع­ها، زبان­های دنیا از الگوهای گوناگونِ ساختواژی، نحوی یا هر دو بهره می­گیرند (Creissels, 2008: 4; Tallerman, 2015: 189) که تفاوت­های بینازبانی آشکار دارند (Croft, 2003: 143). به­بیان دقیق­تر، فرایند واژـ­نحویِ انطباق چهار سازوکار حالت­نمایی (گروه اسمی)[4]، مطابقه (فعلی)[5] (=مطابقت[6]، نمایه­سازی[7])، آرایش واژگانی، و کاربرد حروف­اضافه را دربرمی­گیرد که براساس بازنماییِ روابط S/A/O در زبان­های مختلف، الگوهای گوناگون انطباق را تعیین و تبیین می­کنند (Ghomeshi, 2018).

نخستین­بار دیکْسون[8] (1968)، کامری[9] (1973)، و پلانْک[10] (1979) به­ترتیب، اصطلاحات «الگو»، «نظام»، و «انطباق» را برای بازنمایی «ساختار موضوعیِ» جمله­ها، یعنی شیوۀ رمزگذاریِ روابط دستوریِ S/A/O به­کار گرفته­اند. بنابراین، پیدایش نظریِ این اصطلاحات، ریشه در مطالعۀ مفاهیم ساختار موضوعی و نقش­های دستوری دارد. در آغازِ معرفیِ مفهومِ انطباق در دهۀ 1970، پژوهش­های این حوزه بر تفاوت­های رده­های انطباقیِ «فاعلی-مفعولی»،[11] «فاعلی-کُنایی»،[12] و «کُنایی-مطلق»[13] از دیدگاه رده­شناسیِ انطباقِ کلاسیک متمرکز بوده ­است که پنج ردۀ اصلی را برای الگوهای انطباقِ بینازبانی تعیین می­کند (جدول 1). کامری (1978) این رده­بندی پنج­گانه را برای نظام­های حالت­نمایی و تنها براساس پارامتر حالت­نماییِ تصریفی پیشنهاد نموده و دیکسون (1979) بنیان تعیین انطباق را از حالت­نمایی تصریفی به اضافه­نمایی، مطابقۀ فعلی و آرایش واژگانی گسترش داده است.

جدول 1. رده­های پنج­گانۀ انطباق در رده­شناسی کلاسیک (کامری، 1978)

نظامِ حالت­نمایی، تنوعاتِ ساختواژیِ موضوع­ها/نقش­های دستوریِ S/A/O را براساس نوعِ رابطۀ نحوی­ـ­معناییِ آنها با هسته­هایشان (فعل/اسم/ضمیر/حرف­اضافه) تعیین می­کند که اغلب با تکواژهای وابستۀ حالت­نما بازنمایی می­گردند (Blake, 2004؛ Primus, 2011). در­واقع، الگوهای حالت­نمایی براساس (نا)همسانیِ حالت­نماییِ S/A/O تعیین می­گردند (Bickel and Nichols, 2008) و تنها وجه تمایز آنها، شیوۀ بازنمایی انطباقِ S/A/O و (نا)همسانیِ حالت­نماهای آنهاست (Tallerman, 2015: 196).

نظام مطابقه نیز ناظر بر ارجاع متقابلِ فعل و یکی از موضوع­های S/A/O است که
به­صورت ساختواژی و معمولاً با یک پسوند مطابقه­نمای برخوردار از شخص، شمار و جنسِ متناظر با آن موضوع، روی فعل بازنمایی می­گردد. پس، الگوی مطابقه رفتار (نا)همسانِ سه موضوع مزبور در تواناییِ انگیزشِ ساختواژیِ مطابقه روی فعل را بازنمایی می­کند و معیار دیگری در تعیین الگوی انطباق در زبان­هاست (Siewierska, 2003).

پیداست حالت­نمایی و مطابقه دو سازوکار ساختواژیِ بسیار همبسته در بازنماییِ الگوی انطباق، و دارای کارکرد تقریباً یکسان در صورت­بندیِ ساختواژیِ نقش­های دستوری S/A/O هستند (دبیرمقدم، 1392: 527). در تأیید این یگانگی کارکردی، کامری (1978: 338) حالت­نمایی با حالت­نماها و به­کمک مطابقۀ فعلی را جلوه­های متفاوت از فرایند یکسانِ حالت­نمایی ساختواژی می­داند. بنابراین، نظام مطابقه نیز همان پنج الگوی کلیِ بینازبانیِ ممکن برای نظام حالت­نمایی (جدول 1) را دارد و هرکدام از آنها، می­تواند معیار تعیین الگوی دیگری باشد. البته، به­کارگیریِ الگوهای واژـ­ نحویِ یکسان، لزوماً به­معنای بهره­گیریِ دو زبان از الگوهای انطباق یکسان نیست. زیرا روابط دستوری در همۀ زبان­ها تجلی یکسان ندارد و حتی، زبان واحد می­تواند برای رمزگذاری موضوع­های یکسان در دو نظام دستوریِ مختلف، الگوهای انطباق متفاوتی را به­کار گیرد (Palmer, 1994). با­این­حال، زبان­ها معمولاً سه رابطۀ دستوریِ S/A/O را در نظام­های دوشقی بازنمایی صوری می­کنند و بازنماییِ نظام­مند و متمایزِ هر سه یا هیچ­کدام از آنها، در کمتر زبان­هایی مشاهده می­شود (Farrell, 2005: 44-45).

امروزه پنج ردۀ کلاسیک در نظام­های بازنمایی S/A/O (جدول 1) را الگوها/رده­های اصلیِ انطباق می­نامند. زیرا در هر رده، شیوۀ بازنماییِ موضوعِ S بر موضوع­های A/O منطبق/تراز می­گردد (Creissels, 2008: 4-6). به­علاوه، هر زبان همواره از یک الگوی انطباقِ غالب بهره می­گیرد، ولی در بافت­های دستوری خاص، زبان­ها دچار تناوب/تغییر در الگوی انطباق می­شوند، و به­صورت همزمان، از دو ردۀ انطباقی متفاوت استفاده می­کنند (Comrie, 1978؛ Palmer, 1994). با کنکاش در الگوهای اصلی انطباق، پژوهشگران سه الگوی انطباقِ تناوبی یا «نظام گسسته»[17] را شناسایی کرده­اند که می­توانند همزمان در زبانس یافت شوند:

• ردۀ آمیخته/سیّال/معناشناختی/پویا[18]: بینابینِ رده­های مفعولی و کُنایی است که به­دلیل ملاحظات معناشناختی، S گاه یکسان با A (S_a=A≠O)، و گاه یکسان با O (S_o=O≠A) بازنمایی می­شود (Farrell, 2005: 45)؛
• ردۀ کُناییِ گسسته[19]: به­دلیل یکی یا آمیخته­ای از شروطِ «ماهیت معنایی فعل»، «ماهیت معناییِ موضوع­ها»، «زمان/نمود دستوری، وجه»، و «نوع دستوری بند»، رمزگذاریِ A متناوب می­شود (Dixon, 1994)؛
• ردۀ لازمِ گسسته[20]: در شرایط دستوری یکسان، افعال لازم به دو یا چند رده با خصوصیات انطباقی متفاوت تقسیم می­شوند.

با کشف این الگوهای تناوبی، ناکارآمدیِ رده­شناسی کلاسیک در تحلیل دقیق الگوهای انطباق بیشتر نمایان شد که نظام انطباق را صرفاً محدود به یک رده می­داند (Deal, 2016). بنابراین، رده­شناسان با تمرکز بر شیوۀ عملکرد و دامنۀ تنوعاتِ الگوهای انطباقِ تناوبی، نظریۀ انطباق کلاسیک را بازنگری کردند. در مفهوم نوین خود، الگوی انطباق، اصطلاحی پوششی و ناظر بر شیوۀ رمزگذاریِ راهبردهای حالت­نمایی، مطابقه، آرایش واژگانی، کاربرد حروف­اضافه و بازنمایی الگوی انطباق نیز، تابعی از بازنمایی این چهار راهبرد است که برای هدفِ واحد به­کار می­روند (Bardagil and Lindenbergh, 2018). براساسِ بررسی نقادانۀ دیدگاه­های رده­شناختیِ پیشین و کارآمدتر از دیگران، زوارْت و لینْدِن­بِرگ[21] (2021) نظریۀ بازنگری­شدۀ «انطباق تمامیت»[22] را برپایۀ کامری (1978) ارائه کرده­اند (جدول 2).

جدول 2. رده­های هفده­گانۀ انطباق در رده­شناسی نوین (زوارْت و لینْدِن­بِرگ، 2021)

این نظریه برپایۀ دو سؤال/پارامتر اصلی استوار است: نخست اینکه آیا فرایند دستوری بر همۀ موضوع­های فاعل لازم (S^I)، فاعل متعدی (S^T)، و مفعول (O) اِعمال می­شود یا بر زیرمجموعه­ای از آنها؛ و دوم اینکه در صورت مثبت­بودن پاسخ سوال نخست، آیا آن فرایند روی S^I، S^T، و O تحقق عینیِ یکسان می­یابد یا متفاوت. سؤال نخست با تمرکز بر مفهوم «تمامیت»، راهبردهای بازنماییِ الگوهای حالت­نمایی و مطابقه را به دو دستۀ کلیِ «کامل»[28] (پاسخ مثبت) و «ناقص»[29] (پاسخ منفی) تقسیم می­کند. سؤال دوم نیز سه رابطۀ = «یکسان»، ≠ «متفاوت»، و < «نشانداریِ ساختواژیِ بیشتر» را در تحقق عینی فرایندهای دستوری تعیین می­کند. با تجمیع دو پارامتر و به­طور­کلی، این نظریه هفده الگوی انطباقِ ممکنِ بینازبانی را فرارو می­نهد: پنج الگوی انطباق کلاسیک (راهبردهای کامل)، و دوازده الگوی تناوبی (راهبردهای ناقص). بنابراین، نظریۀ نوین رده­شناسیِ انطباق با اتخاذ رویکرد فازی و پیشنهاد هفده راهبرد برای بازنمایی الگوی انطباق بینازبانی، از کفایت تبیینی کاملاً برتری نسبت به نظریۀ کلاسیک و پنج­امکانیِ کامری (1978) در تبیین همۀ الگوهای انطباقی ممکن برخوردار است.

با هدف پرکردن یک خلأ پژوهشیِ اساسی در گویشِ کمتر مطالعه­شدۀ بَشاگَردی، این جستار می­کوشد با تحلیل الگوهای حالت­نمایی و مطابقه در بَشاگَردیِ شمالی (NB) و بَشاگَردیِ جنوبی (SB) براساس نظریۀ رده­شناختیِ کلاسیک کامری (1978) و سپس، ارزیابیِ یافته­ها براساس دیدگاه نوینِ زوارْت و لینْدِن­بِرگ (2021) با عنوان «رده­شناسی انطباق تمامیت»[30]، به تبیین رده­شناختی جامع و عمیقی از عملکرد الگوی کلی انطباق در این گویش دست یابد. بنابراین، هدف اساسی این کاوش، پاسخ­ علمی به این پرسش­هاست: 1ـ نظام­های واژـ نحویِ حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی کدام ویژگی­های رده­شناختی را نشان می­دهند؛ 2ـ در سطح ساختواژه­ـ ­نحو، الگوی کلیِ رده­شناسیِ انطباق در بَشاگَردی کدام است؟

2. پیشینه پژوهش

گِرشِویچ[31] نخستین پژوهش­های بَشاگَردی را در دهۀ 1960 به دنیای مطالعات زبان­شناختی عرضه نمود. با این حال، شمار و گسترۀ مطالعات بَشاگَردی هنوز غنای چندانی ندارد و جای بررسی­های رده­شناختی در آنها خالی است. بنابراین، تنها پژوهش­هایی مرور می­گردد که به هدف مطالعۀ حاضر نزدیک­اند. صدیقی­نژاد (1389) بدون ارائۀ هرگونه تحلیل رده­شناختی برای نظام­های حالت­نمایی و مطابقه، حالت­های فاعلی، مفعولی و کُنایی را برای اسم در بَشاگَردیِ جنوبی برشمرده و با فارسی مقایسه می­کند. صدیقی­نژاد و همکاران (1394) نیز امکانات دستگاه­های ضمایر و حالت در بَشاگَردیِ جنوبی را فارغ از رویکرد رده­شناختی، توصیفِ همزمانی می­نمایند.

براساس این پیشینۀ فقیر، تاکنون هیچ پژوهش رده­شناختی دربارۀ الگوهای حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی صورت نگرفته­است، و پژوهش حاضر علاوه بر تعیین برخی از گرایش­های رده­شناختی بنیادین در این گروه گویشی، بستر مناسبی را برای پیشبرد مطالعاتِ رده­شناختیِ زبان­ها و گویش­های ایرانی فراهم می­سازد.

3. روش

با تلفیق روش­های کتابخانه­ای و میدانی، نخست همۀ منابع در دسترسِ مربوط به رده­شناسی الگوی انطباق زبانی به­دقت گزینش، مطالعه، و یادداشت­برداری شده، و در راستای اهداف پژوهش، یکصدوهشتادوپنج جمله و ساختار هدفمند براساس مبانی نظریِ آن منابع، انتخاب گردیده­ است. سپس با حضور در جامعۀ زبانی هدف، داده­های پژوهش از هفت گویشور مرد و سه گویشور زنِ بومیِ بی­سواد و ساکن دائم در روستاهای اَشْکان و ایرَر (بَشاگَردیِ شمالی) و گِرَهْوِن و دِرَنْگ­مَدو (بَشاگَردیِ جنوبی) گردآوری شده­ است. در پایان و پس از آوانویسی داده­ها، ساختارهای هدفمند به­شیوۀ توصیفی­ـ­تحلیلی و براساس نظریه­های مورد استناد، به­دقت تحلیل گردیده و بنا به ضرورت، از شم زبانیِ یکی از نگارندگان و بازبینی با گویشوران باسواد نیز استفاده شده ­است.

4. یافته‌ها

برای تحلیل رده­شناختی الگوی انطباق در بَشاگَردی بر پایۀ تحلیل نظام­های حالت­نمایی و مطابقه، نخست بایستی نظام ضمایر شخصیِ آن معرفی گردد که تمایزات ساختواژی در نقش­های متفاوت دستوری را آشکارتر بازنمایی نموده، و ابزار کارآمدی در تعیین سازوکارهای حالت­نمایی و مطابقۀ این گویش را به­ دست می­دهند.

4ـ1. نظام ضمایر شخصی در بَشاگَردی

بَشاگَردی از دو دسته ضمایر شخصیِ آزاد و وابسته، و شش صورتِ ساختواژی متمایز در هر دسته برای دو امکان شمار و سه امکان شخص، بهره می­گیرد، گرچه هر دسته توزیع و رفتار واژـ­نحویِ خاص خود را دارد.

ضمایر آزاد که با صورتِ ساختواژیِ ثابت، همواره جایگزینِ موضوع­های S/A/O
می­شوند، کارکرد موضوعی (موضوع­نمایی) دارند و در ساختارهای بی­نشان، القاکنندۀ خوانش تقابلی/ تأکیدی در سطح کلام­اند (جدول 3).

جدول 3. ضمایر شخصی آزاد در بَشاگَردی

ضمایر وابستۀ بَشاگَردی، «پسوندهای مطابقه»[33] و «واژه­بست­های ضمیری»[34] را دربرمی‌گیرد که ویژگی­های واژـ­نحوی متمایز دارند. پسوندهای مطابقه با میزبان­گزینیِ کاملاً محدود، همواره تنها به­صورت پسوندی و بلافصل، به ستاک (غیر)گذشتۀ افعال لازم و متعدی می­پیوندند. آنها همان پسوندهای مطابقۀ فاعلی و مفعولی­اند که در ساختارهای بی­نشان، ضمن القای خوانش غیرتقابلی/غیرتأکیدی، مشخصه­های مطابقتِ شخص، شمار و حالت موضوع­های S/A/O را از طریق راهبرد شناسه­افزایی روی ستاک فعل، رمزگذاری نموده و کارکرد مطابقه­نماییِ مستقیم دارند (جدول 4).

جدول 4. پسوندهای مطابقۀ فاعلی و مفعولی در بَشاگَردی

واژه­بست­های ضمیریِ بَشاگَردی با ویژگیِ میزبان­گزینیِ آزاد، از دو کارکرد متمایز در ساختارهای بی­نشان برخوردارند: در کارکرد معنایی و غالب، آنها واژه­بست موضوعی­اند[35] (Spencer and Luís, 2012: 24)؛ زیرا جایگزینِ غیرتقابلی برای موضوع­های مفعول مستقیم، مفعول غیرمستقیم، و مالک می­شوند. آن­گونه که موضوعِ O را به­صورت واژه­بست مفعولی، پس از پسوندهای مطابقۀ فاعلی روی ستاک فعل غیرگذشتۀ متعدی بازنماییِ غیرتقابلی می­کنند. همچنین، با میزبان­گزینیِ حرف­اضافه و اسم، به­ترتیب موضوع­های مفعول غیرمستقیم و مالک را به­ترتیب به­صورت واژه­بست مفعولی و واژه­بست مِلکی بازنماییِ غیرتقابلی می­کنند. در کارکرد نحوی و مغلوب، این عناصر واژه­بست مطابقه­اند[36] (Spencer and Luís, 2012: 50)؛ زیرا در ساختارهای گذشتۀ متعدی، مشخصه­های مطابقتِ شخص، شمار و حالت دستوریِ متناظر با A را به­کمک راهبرد «مضاعف­سازی واژه­بست»[37] روی میزبان­های نحوی گوناگون رمزگذاری می­کنند و کارکرد مطابقه­نماییِ غیرمستقیم دارند. از آنجا که این عناصر در کارکردهای دوگانۀ خود، به­طور یکسان به موضوع­های غیرفاعلی ارجاع می­دهند (ن.ک. 4ـ2ـ2ـ2)، پژوهش حاضر آنها را «واژه­بست­های غیرفاعلی»[38] می­داند (جدول 5).

جدول 5. واژه­بست­های غیرفاعلی در بَشاگَردی

4ـ2ـ نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی

به­دلیل فقر ساختواژی، گرایش غالبِ بَشاگَردی در ساختارهای بی­نشان، عدم بازنماییِ تمایزاتِ حالت­نماییِ ساختواژی روی موضوع­های اسمی کامل و ضمایر شخصی آزاد در جایگاه­های دستوریِ S/A/O است؛ یعنی تمایزات حالت­نماییِ آشکارِ آن موضوع­ها خنثی شده ­است و تغییرِ نقش دستوری، سبب انگیزش تکواژهای حالت­نمای متمایز روی آنها نمی­گردد. با­ این ­حال، در برخی ساختارهای مغلوب بَشاگَردی، ردی از حالت­نمایی ساختواژیِ آشکار برای O برجای مانده ­است و در ساختارهای دارای ضمایر وابسته نیز تمایزات حالت­نمایی، تحقق واژـ­ نحوی تقریباً آشکار دارد. همچنین، متأثر از ویژگی «گذرایی فعل»[39]، نظام مطابقۀ بَشاگَردی در ساختارهای بی­نشان، ماهیت دوگانۀ (غیر)مستقیم دارد. افعال(غیر)گذشتۀ لازم و افعال غیرگذشتۀ متعدی، به­کمک راهبرد شناسه­افزایی (انگیزشِ پسوند مطابقه)، با فاعل ساختاری (S/A) مطابقۀ مستقیم می­کنند. در­برابر، افعال گذشتۀ متعدیِ به­کمک راهبرد مضاعف­سازی واژه­بست (افزودن واژه­بست مطابقه) با کنشگرِ A مطابقۀ غیرمستقیم دارند. البته در هیچ زمانی،[40] امکان به­کارگیری راهبرد مضاعف­سازی واژه­بست توسط مفعول (غیر)مستقیم وجود ندارد. بنابراین، الگوی مطابقۀ بَشاگَردی در زمان غیرگذشته، (فاعلی­ـ) مفعولی، و در زمان گذشته، کُنایی(ـ­مطلق) است. در­ واقع، ماهیت دوگانۀ نظام مطابقه در بَشاگَردی، معیارِ تعیین­کنندۀ نظام حالت­نماییِ این گویش است و همبستگیِ سازوکارهایِ مطابقه و حالت­نمایی را آشکارا بازتاب می­دهد. البت،ه به­منظور تحلیل رده­شناختیِ نظام­مندترِ حالت­نمایی و مطابقه، باید همۀ ساختارهای زبانی ممکن در بَشاگَردی را به­دقت تحلیل نمود. این راهبرد ضمن فراهم­ساختنِ تعمیم نظریِ لازم برای تحلیل داده­ها، بنیان یافته­ها را برپایۀ تحلیل طیف گسترده­تری از ساختارهای ممکنِ زبانی می­گذارد که از بدیهیاتِ رویکرد رده­شناسی زبان است.

4ـ2ـ1. نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی در زمان غیرگذشته

4ـ2ـ1ـ1. حالت­نمایی

• (NB) a. /hasan alān           a-y-e/

«حسن الان می­آید.»

1. /hasan sabāh a-forueš-e=šo/

«حسن فردا می­فروشدشان.»

1. /bāša, mon (ey)         hasan        a-šuer-om/

«باشد، من حسن را تنبیه می­کنم (تحت­الفظی: می­شویم.»

1. /āxer-i bāwā ey           hasan        a-koš-e/

«آخرش، بابا حسن را می­کُشد.»

 (SB) e. /koterk-an          i-vaxt           a-m-p-ehn/

«بچه­ها الان نمی­آیند.»

1. /koterk-an a-zan-ehn=ox/

«بچه­ها می­زنندتان.»

1. /men (ba) koterk-an    a-m-bin-in/

«من بچه­ها را نمی­بینم.»

1. /men ba koterk-an        hawār-e    xo     a-bar-in/

«من بچه­ها را با خودم می­بَرم.»

موضوع­های hasan و koterk-an در نقش­های دستوریِ S (a,e1) و A (b,f1)، فاقد تمایزات حالت­نماییِ ساختواژیِ آشکارند. در برابر آن، در نقش دستوریِ O، آنها به­صورت اختیاری (c,g1) یا اجباری (d,h1)، حالت دستوریِ خود را با پذیرفتن پیش­اضافۀ مفعول­نما (ey/ba)، آشکارا بازنمایی می­کنند.[41] بنابراین، نظام حالت­نمایی بَشاگَردی در زمان غیرگذشته، از ردۀ (فاعلی­ـ) مفعولی (رده­شناسی کلاسیک) یا الگوی (کاملِ) مفعولی
(رده­شناسی نوین) پیروی می­کند که براساس آن، موضوع­های فاعلیِ S و A حالت مستقیم/فاعلی/بی­نشان، و در تقابل با آنها، موضوعِ O حالت غیرمستقیم/مفعولی/نشاندار دارد. با ­این ­حال، ارزیابیِ این یافته برپایۀ توزیع و رفتار ضمایر وابسته نیز بایسته است
(نمونه­های 2).

• (NB) a. /to a-x^was-i(a-x^war-i=šo)/

«تو می­خوابی(می­خوریشان)؟»

 (SB) b. /men       a-n-ray-n(a-m-bin-in=ox)/

«من نمی­روم (نمی­بینمتان).»

ضمایر وابسته تنها در صورتی کارکرد مطابقه­ای دارند که بتوانند در ساختارِ واحد، با موضوع هم­مرجعِ خود همایند شوند (Spencer and Luís, 2012: 136). بنابراین، ضمایر وابستۀ -i (a2) و -(i)n (b2) که به­ترتیب با موضوع­های هم­مرجعِ to و men (فاعل­های ساختاری) همایند شده­اند و با آنها در تنوع آزادند، کارکرد مطابقه­ای دارند و به­ طور مشخص، پسوندهای مطابقۀ فاعلی­اند. در برابر آن، ضمایر وابستۀ =šo (a2) و =ox (b2) که فاقد موضوع­های هم­مرجعِ همایند (موضوع­های مفعولی) در ساختار واحد، و با آنها در توزیع تکمیلی­اند، کارکرد موضوعی دارند و به­طور مشخص، واژه­بست مفعولی­اند. بدان معنا که برخلاف موضوع O، موضوع­های فاعلیِ S و A در شواهد 2، به ­طور یکسان سبب انگیزشِ پسوندهای مطابقۀ فاعلیِ همانند روی فعل ساختار می­گردند. بنابراین، به ­لحاظ نظری، موضوع­های S و A و پسوندهای مطابقۀ هم­مرجعِ آنها حالت یکسانِ فاعلی، ولی موضوع­های O و واژه­بست­های هم­مرجعِ آنها، حالت مفعولی دارند. در­نتیجه، تحلیل رفتار ضمایر وابسته نیز الگوی غالب «(کاملِ) مفعولی» را برای نظام حالت­نماییِ غیرگذشتۀ بَشاگَردی تعیین و تأیید می­کند. آن­گونه که موضوع­های فاعلی (S/A) با انگیزش پسوندهای مطابقۀ فاعلی یکسان روی فعل ساختار (a, b, e, f1؛ a, b2)، حالت یکسانِ فاعلی/مستقیم دارند، ولی موضوع O با پذیرش پیش­اضافۀ حالت­نما (ey/ba) (c, d, g, h1)، یا عدم نشاندارسازی فعلِ ساختار (c, d, g, h1)، حالت مفعولی/غیرفاعلی دارد (نمودار 1).[42]

نمودار 1. الگوی حالت­نماییِ بَشاگَردی (غیرگذشته)

4ـ2ـ1ـ2. مطابقه

• (NB) a. /mo n-ā-y-ā-m                                       ā-tie/

«من آنجا نمی­آیم.»

1. /mon ey hasan        a-bar-om               kel       x^wa/

«من حسن را با خودم می­بَرم.»

1. /mo x^wa a-šuer-om=i/

«من خودم می­شویمش.»

(SB) d. /men        a-m-p-in                ba        o-ha/

«من به آنجا نمی­آیم.»

1. /me ba hasan     bun      xoy      a-bar-in/

«من حسن را با خودم می­بَرم.»

1. /men xoy a-bar-in=eh/

«من خودم می­بَرمش.»

در شواهد 3، موضوع­های mo(n) و me(n) در نقش­های دستوریِ S (a, d3) و A (b, c, e, f3)، به­کمک راهبرد شناسه­افزایی؛ یعنی افزودن پسوندهای مطابقۀ فاعلیِ یکسان
(-(o)m و -in)، با فعل ساختار مطابقۀ مستقیم نموده­اند. در برابر آن، موضوع hasan در نقش دستوریِ O (b, e3)، توانایی انگیزشِ مطابقۀ مستقیمِ پسوندی روی فعل ساختار را ندارد و بدون مطابقه است. در­ واقع، از شواهد بی­نشانِ 1، 2 و 3 پیداست در بَشاگَردی، آرایش غالب برای پیوستنِ ضمایر وابسته به انتهای ستاک افعال غیرگذشتۀ متعدی، به­صورت «واژه­بست مفعولی­ـ­پسوند مطابقۀ فاعلی» است (ن.ک. b, f1؛ a, b2؛ c, f3). در­نتیجه، واژه­بست مفعولی هرگز نمی­تواند به­صورت بلافصل به ستاک فعل غیرگذشتۀ متعدی بپیوندد و با آن مطابقه کند؛ زیرا پسوندهای مطابقۀ فاعلی امکان حرکت و جداشدن از میزبانِ فعلیِ خود را ندارند. بنابراین و براساس عدم تواناییِ O در انگیزش مطابقۀ مستقیم، در تقابل با انگیزش مطابقۀ مستقیم توسط S و A، نظام مطابقۀ غیرگذشتۀ بَشاگَردی تابع ردۀ غالب «(فاعلی­ـ)مفعولی» (رده­شناسی کلاسیک) یا الگوی غالب «(کامل) مفعولی» (رده­شناسی نوین) است.

همچنین، الگوی مغلوب و متفاوتی از حالت­نمایی و مطابقه نیز در زمان غیرگذشتۀ بَشاگَردی رواج دارد که بررسی آن، بایستۀ این جستار رده­شناختی است (شواهد 4). در­حقیقت، این الگوی مغلوب، محدود به ساختارهای دارای افعالِ «خواستن»، «داشتن»، «بودن»، و «خوش/بد/زور) آمدن» است.[43] به­بیان روشن­تر، «خواستن» در نقش فعل کمکی/وجهی (a, b4) و اصلی (c, d4)، «داشتن» در نقش فعل اصلی (c, d4) و همکردی (e, f4)، و «بودن» تنها در نقش فعل همکردی و به­معنای «داشتن» (g, h4) در این ساختارهای مغلوب کاربرد دارند.

• (NB) a. /(to) t=a-wā            be-re-y/

«(تو) می­خواهی بروی؟»

(SB) b. /(koterk-an)     š=a-vā             ra-ehn/

«(بچه­ها) می­خواهند بروند.»

(NB) c. /(mo)                māšin=om      a-wā(ha)/

«(من) ماشین می­خواهم (دارم).»

(SB) d. /(owan)             ǰarr=eš            a-vā(heš)/

«(آنها) پیراهن می­­خواهند(دارند).»

(NB) e. /(koterk-on)     xeylie              kār=šo          ha/

«(بچه­ها) خیلی کار دارند.»

(SB) f. /(me)                  xayloy            kār=om        heš/

«(من) خیلی کار دارم.»

(NB) g. /(to)                  ey        ke-w-on=et              duest-i/

«(تو) چه کسانی را دوست داری؟»

(SB) h. /(to)                   ba        ki-y-an=et                dust-e/

«(تو) چه کسانی را دوست داری؟»

(NB) i. /(mon)               ey        ye-w-on=om            bad            a-y-ā/

«(من) از این­ها بدم می­آید.»

(SB) j /(men)                 a          i-y-an=om                x^waš          a-p-i/

«(من) از این­ها خوشم می­آید.»

در شواهد مغلوبِ 4، حالت­نماییِ موضوع­های اختیاریِ S و A بازنماییِ آشکار ندارد و برای دستیابی به خوانشی نظری از حالت­های آنها، بایستی از شیوۀ بازنماییِ فرایند موازی و همزادِ مطابقه بهره­گرفت. در این ساختارهای مغلوب، مطابقه به­طور غیرمستقیم و با سازوکار مضاعف­سازیِ واژه­بست (پیش­بست­های[44] t= و š=، و پی­بست­های[45] =om، =eš، =šo، و =et) روی سازه­های گوناگون ساختاری (فعل کمکی (a, b4)، مفعول مستقیم (c, d4)، جزء غیرفعلی (e, f4)، پرسشواژه (g, h4)، و مفعول غیرمستقیم (i, j4)) صورت­بندی شده ­است. این خصوصیت از مشخصه­های بارز نظام مطابقۀ «کُنایی گسسته»[46] در زبان­های ایرانی است و براساس آن، مطابقۀ فعل غیرگذشته (لازم/متعدی) با فاعل (A/S)، غیرمستقیم و به­کمک واژه­بست مطابقه/غیرفاعلی صورت می­گیرد. بنابراین، از آنجا که در ساختارهای مغلوب 4، سازه­های مختلف دستوری می­توانند این واژه­بست­های مطابقه را میزبانی کنند، رده­شناسی کلاسیک ردۀ حاکم بر نظام­های حالت­نمایی و مطابقه­نماییِ آنها را «کُناییِ گسسته» و فاعل ساختاریِ آنها را دارای حالت کُنایی/غیرفاعلی و مطابقۀ غیرمستقیم می­داند (ن.ک. 4ـ2ـ2ـ2). برای تحلیل دقیق­تر مسأله، امکان مطابقۀ فعل با O نیز در این ساختارهای نشاندار تحلیل می­گردد (شواهد 5).

• (NB) a. /(mon ey            pul-on)                      a-wāt-end=om/

«(من پول­ها را) می­خواهم­شان.»

1. /(mon ey pul-on)      m=a-wāt-en/

«(من پول­ها را) می­خواهم­شان.»

1. /māšin-ak hanu hast-ø-i-y=et/

«ماشینه رو هنوز داری؟»

1. /māšin-ak=et hanu             hast-ø-i/

«ماشینه رو هنوز داری؟»

 (SB) e. /(men     by           pūl-an)         a-vāh-ent=om/

«(من پول­ها را) می­خواهم­شان.»

1. /(men ba pūl-an)         m=a-vāh-en/

«(من پول­ها را) می­خواهم­شان.»

1. /māšin-ak dayin heš-ø-=et/

«ماشینه رو هنوز داری؟»

1. /māšin-ak=et dayin  heš-ø/

«ماشینه رو هنوز داری؟»

در شواهد نشاندارِ 5، آرایش پذیرفته برای پیوستن ضمایر وابسته به ستاک افعال غیرگذشتۀ متعدی، چینشِ مغلوبِ «واژه­بست مطابقه­ـ­پسوند مفعولی»؛ یعنی آرایش غالبِ آنها در پیوستن به ستاک افعال گذشتۀ متعدی است (ن.ک. 4ـ2ـ2ـ2). در نتیجه، O با راهبرد شناسه­افزایی (افزودن پسوند مطابقۀ مفعولی روی ستاک فعل) (-en(d)، -ø، -en(t))، با آن مطابقۀ مستقیم می­کند، همان راهبردی که S برای بازنمایی مطابقه در ساختارهای غیرگذشتۀ لازم به­کار می­گیرد (ن.ک. a, e1؛ a, b2؛ a, d3). بر اساس مطابقه­نمایی در این ساختارها، S و O به­طور یکسان به­کمک راهبرد شناسه­افزایی با فعل ساختار مطابقۀ مستقیم می­کنند و حالت یکسانِ مطلق/فاعلی دارند. در برابر آن، A به­کمک راهبرد مضاعف­سازی واژه­بست (پیش­بست­های t=، š=، m=، و پی­بست­های =om، =eš، =šo، =et)، با فعل ساختار مطابقۀ غیرمستقیم می­کند و حالت کُنایی/غیرفاعلی دارد. این یافته از منظر رده­شناسی کلاسیک، نظام کُنایی­ـ­مطلق، و به ­طور مشخص، نظام کُناییِ گسسته، را به­عنوان ردۀ حاکم بر حالت­نمایی و مطابقه­نماییِ این ساختارهای مغلوب تعیین می­کند. رده­شناسی نوین نیز براساس شرکت سه موضوع S^I، S^T وO در فرایند مطابقه­نمایی، و تحقق عینیِ یکسانِ این فرایند روی S^I و O، در تقابل با تحققِ متفاوتِ آن روی S^T، الگوی «(کامل) کُنایی» را برای الگوهای حالت­نمایی و مطابقه­نمایی در این ساختارهای مغلوب تعیین می­کند (ن.ک. 4ـ2ـ2ـ2).

به­نظر می­رسد علت اصلی کاربرد این الگوی مغلوب تناوبی را بایستی در منشأ پیدایش ساختار کُناییِ گسسته در زبان­های ایرانی جستجو کرد.[47] با­ این ­همه، نگارندگان معتقدند که ساختار مغلوبِ کُناییِ گسسته، از زمان گذشته به زمان غیرگذشتۀ بَشاگَردی راه یافته ­است، و خصوصیتی عَرَضی و نشاندار، و نه ذاتی و بی­نشان، برای این زمان محسوب می­شود (ن.ک. 2ـ2ـ4). البته، فرایند انتقال این الگو به زمان غیرگذشته، از این حیث به­صورت ناقص انجام شده­است که اولاً به همۀ ساختارهای غیرگذشتۀ متعدی قابل تعمیم نیست و کاربرد آن تنها به چند صورت فعلیِ متعدی محدود است؛ دیگر آنکه حتی در همین تعداد اندک از ساختارهای دارای این الگو، مؤلفۀ معنایی و بنیادینِ ساختار کُنایی گسسته؛ یعنی مشروط­بودن آن به مشخصۀ معنایی گذرایی فعل، حفظ نشده ­است و کاربرد آن در ساختارهای دارای افعال لازمِ «خوش­آمدن»، و ... نیز مشاهده می­گردد. در برابر آن، فرایند انتقال این ساختار به زمان غیرگذشته، از این لحاظ به ­صورت کامل انجام شده­ است که در این ساختارهای غیرگذشتۀ مغلوب، هر سه مؤلفۀ نحوی بنیادینِ ساختار کُناییِ گسسته؛ یعنی «مطابقۀ غیرمستقیم فاعل ساختاری (S/A) با فعل (مضاعف­سازی واژه­بست)»، «مطابقۀ مستقیمِ O با فعل (شناسه­افزایی)»، و «کاربرد صورت سوم شخص مفردِ فعل» منتقل شده­اند.

نتیجه آنکه نظام مطابقۀ بَشاگَردی در زمان غیرگذشته، تابع الگوی غالبِ «(کاملِ) مفعولی»؛ یعنی مطابقۀ مستقیم S و A با فعل ساختار (راهبرد شناسه­افزایی)، و عدم شرکت O در فرایندِ مطابقه و بازنمایی صفر (بدون مطابقه)،  است. (نمودار 2). البته، الگوی حالت­نمایی و مطابقۀ تناوبیِ «(کاملِ) کُنایی» نیز در این زمان کاربرد مغلوب دارد.

نمودار 2. الگوی مطابقۀ بَشاگَردی (غیرگذشته)

در مقام تعمیم، از آنجا که نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی در زمان غیرگذشته به ­طور یکسان از الگوی غالب (کاملِ) مفعولی بهره می­گیرند، الگوی «وارونه/متقاطع»، بر کلیتِ نظام انطباقِ این گویش در زمان غیرگذشته حاکم است (نمودار 3).

نمودار 3. الگوی انطباق نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی (غیرگذشته)

نمودار 3 وارونگیِ انطباق در بازنماییِ نظام­های حالت­نمایی و مطابقه را در زمان غیرگذشتۀ بَشاگَردی نشان می­دهد. به­بیان روشن­تر، در ساختارهای غیرگذشتۀ بَشاگَردی، فرایندها/نظام­های حالت­نمایی و مطابقه، نقش دستوریِ موضوع­های معناییِ S/A/O را نسبت به گزارۀ فعلی به­ صورت تقابل دوشقیِ انطباق وارونۀ «مستقیم-غیرمستقیم» رمزگذاری/متمایز می­کنند؛ یعنی مطابقۀ S/A با راهبرد مستقیمِ شناسه­افزایی روی فعلِ ساختار، و حالت­نماییِ O نیز مستقیماً با پیش­اضافه­های حالت­نما (ey/ba) بازنمایی می­گردد. بنابراین، الگوی کلیِ انطباق مستقیم دارند. در برابر آن، حالت­نماییِ S/A به­کمک فرایند مطابقه و غیرمستقیم، و مطابقۀ O نیز با عدم حضور در مطابقه و غیرمستقیم رمزگذاری می­شود. بنابراین، الگوی کلیِ انطباق غیرمستقیم دارند.

4ـ2ـ2. نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی در زمان گذشته

برخلاف زمان غیرگذشته، بَشاگَردی در زمان گذشتۀ خود، تمایز بیشتری را در شیوۀ بازنمایی S/A/O نشان می­دهد که پیچیدگی و ظرافت تحلیل نظام­های حالت­نمایی و مطابقه در این زمان را دوچندان می­کند.

4ـ2ـ2ـ1. حالت­نمایی

• (NB) a. /hasan      kow-ø                 gowda/

«حسن پایین افتاد.»

1. /hasan (ey) mieš-on=i        a-došt/

«حسن (داشت) گوسفندان را می­دوشید.»

1. /to (ey) hasan=et          na-di/

«تو حسن را ندیدی؟»

1. /to=t na-di-ø/

«تو ندیدی­اش؟»

 (SB) e. /pah-an     yux-ehn/

«گوسفندان آمدند.»

1. /pah-an nun-an=eš a-ǰüt/

«گوسفندان (داشتند) نان­ها را می­خوردند.»

1. /yama (ba) pah-an=an        bert/

«ما گوسفندان را بردیم.»

1. /yama bert-ehn=an/

«ما بردیمشان.»

1. /i g^wari-y-a ba     xoy=om    goč,  na     ba     to(y)/

«این پیراهن را برای خودم گرفتم، نه برای تو.»

hasan و pah-an در نقش­های دستوریِ S (a, e6) و A (b, f6)، تمایزات حالت­نمایی خود را رمزگذاری ساختواژی ننموده­اند، ولی در جایگاه دستوری O و با پذیرش پیش­اضافه­های ey (b, c6) و ba (g6)، یا تکواژ حالت­نمایِ -a (i6)، حالت مفعولیِ خود را آشکارا بازنمایی و متمایز از آنها کرده­اند. با ­وجود­ این و با پذیرش ارتباط نظریِ تنگانگ و همبستگیِ فرایندهای حالت­نمایی و مطابقه، آشکار می­شود در این شواهد، الگوی حالت­نماییِ S و A نیز از یکدیگر متمایز است. در ساختارهای گذشتۀ لازمِ a, e6، S با راهبرد شناسه­افزایی (انگیزش پسوندهای مطابقۀ فاعلیِ -ø و -ehn) با فعل ساختار مطابقۀ مستقیم نموده ­است، ولی در ساختارهای گذشتۀ متعدیِ b, c, d, f, g, h6، A به­کمک سازوکار مضاعف­سازی ِواژه­بست (=i، =(e)t، و =eš، =an، و =om) با فعل ساختار مطابقۀ غیرمستقیم دارد و فعلِ ساختار، همواره به­صورت بنیادینِ سوم شخصِ مفرد تظاهر می­یابد. بنابراین و به ­لحاظ نظری، S در بندهای گذشتۀ لازم بَشاگَردی، حالت­نماییِ فاعلی/مستقیم/بی­نشان، و A در بندهای گذشتۀ متعدی بَشاگَردی، حالت غیرفاعلی/غیرمستقیم/نشاندار دارد (ن.ک. 4ـ2ـ2ـ2). همچنین، O با پذیرفتن حالت­نمای ساختواژی آشکار، حالت مفعولی دارد. این تحلیل، الگوی «(کاملِ) سه­بخشی» (رده­شناسی کلاسیک/نوین) را برای حالت­نمایی در ساختارهای گذشتۀ 5، و حالت فاعلی، غیرفاعلی، و مفعولی به­ترتیب برای S، A، و O تعیین می­کنند.

با این ­همه، ارزیابی دقیق­تر شواهد 6 نگارندگان را به بازنگری در این تحلیل ناگزیر می­سازد. در ساختارهای متعدی d, h6، O به­صورت ضمیر وابستۀ مفعولی (-ø/-ehn) در ساختار مشارکت دارد. در واقع، O در شواهد d, h6، و S در ساختارهای لازمِ a, e6، با انگیزش شناسه­های یکسان (-ø/-ehn) با فعل ساختار مطابقۀ مستقیم دارند. بنابراین، در تقابل با A آنها حالت دستوریِ یکسان دارند. این شیوۀ حالت­نمایی، ردۀ «کُنایی(-مطلق)»
(رده­شناسی کلاسیک) یا الگوی «(کاملِ) کُنایی» (رده­شناسی نوین) را برای حالت­نماییِ بَشاگَردی در زمان گذشته تعیین می­کند که براساس آن، S و O حالت مطلق/فاعلی، و A حالت کُنایی/غیرفاعلی دارد.

این یافته آشکارا در تضاد با تحلیل اولیۀ نگارندگان قرار می­گیرد که بر اساس آن نظام حالت­نمایی در ساختارهای گذشتۀ بَشاگَردی (شواهد 6) را تابع الگوی «(کاملِ) سه­بخشی» می­دانند. به­باور نگارندگان، از میان این دو، الگوی «کُناییِ گسسته» تبیین نظریِ بسیار
قوی­تری نسبت به الگوی «(کاملِ) سه­بخشی» دارد و سبب می­گردد که به­عنوان الگوی غالب بر نظام حالت­نمایی در زمان گذشتۀ بَشاگَردی تعیین گردد. نخست آنکه به ­لحاظ نظری، گرایش غالب در رده­شناسی کلاسیک به این است که حالت O بر حالت یکی از
موضوع­های S/A منطبق گردد. دیگر آنکه چون S به­کمک شناسه­افزایی با فعل ساختارِ گذشتۀ لازم (a, e6) مطابقۀ مستقیم می­کند، پسوندهای مطابقۀ فاعلیِ متناظر با آن نیز به ­لحاظ نظری، حالت فاعلی مرجع خود را دارند. به ­علاوه، چون در بَشاگَردی، پسوندهای مطابقۀ فاعلی و مفعولی (جدول 4) صورت ساختواژیِ دقیقاً یکسان دارند، می­توان گفت که برخلاف کارکرد معنایی متفاوت، هر دو دستۀ آنها حالت دستوریِ یکسانِ مطلق/فاعلی را دارند؛ یعنی یکسانیِ حالتِ دستوریِ مرجع­های آنها، سبب یکسانیِ تظاهر ساختواژیِ این پسوندهای مطابقه شده­است.

نتیجۀ کلی بحث آن است که متأثر از ماهیتِ دوگانۀ فرایند مطابقه در زمان گذشته، نظام حالت­نماییِ بَشاگَردی در این زمان نیز الگوهای متناوبی دارد. (کاملِ) کُنایی، الگوی غالب و حاکم بر حالت­نماییِ بَشاگَردی در زمان گذشته است (نمودار 4). با این تبیین که S و O با نشاندارسازی فعل به­کمک راهبرد شناسه­افزایی و مطابقۀ مستقیم با فعل ساختار، حالت یکسانِ مطلق/فاعلی/بی­نشان دارند، ولی A با بهره­گیری از راهبرد مضاعف­سازیِ واژه­بست و مطابقۀ غیرمستقیم با فعل ساختار، حالت کُنایی/غیرفاعلی/نشاندار دارد (ن.ک.4ـ2ـ2ـ2). از دیدگاه رده­شناسی نوین نیز، هر سه موضوع S^I، S^T و O در فرایند حالت­نمایی شرکت دارند، ولی این فرایند در S^I و O، و در تقابل با A، تحقق عینیِ یکسان دارد. همچنین، کاربرد الگوی مغلوب «(کاملِ) سه­بخشی» نیز در نظام حالت­نماییِ گذشتۀ بَشاگَردی قابل طرح است.

نمودار 4. الگوی حالت­نمایی بَشاگَردی (گذشته)

4ـ2ـ2ـ2. مطابقه

• (NB) a. /koterk-on goǰā        rowt-e-h-en/

«بچه­ها کجا رفته­اند؟»

1. /koterk-on dahr-on=šon a-šošt/

«بچه­ها (داشتند) ظرف­ها را می­شسنند.»

1. - /šomā=ton ey                     koterk-on na-di/

 - /na,                              na=mon-dist-en/

«-شما بچه­ها را ندیدید؟»

«-نه، ندیدیم­شان.»

(SB) d. /pah-an         yut-ehn     o    tavent-ehn/

«گوسفندان آمدند و خوابیدند.»

1. /paha-an yāp-an=eš xūx/

« گوسفندان آب­ها را خوردند.»

1. - /pah-an=ox bahā kex/

 - /na,                     yuzint-ehn=an/

«-گوسفندان را فروختید؟»

«-نه، کُشتیم­شان.»

در این ساختارها، موضوع­های اسمیِ koterk-on و pah-an در نقش­های دستوریِ S (a, d7) و O (c, f7)، به­کمک شناسه­افزایی (انگیزش پسوندهای مطابقۀ یکسانِ (-en/-ehn)، با فعل ساختار مطابقۀ مستقیم نموده­اند. در­برابر، در نقش دستوریِ A (b, e7) آنها فرایند مطابقه با فعل ساختار را غیرمستقیم و به­کمک راهبرد مضاعف­سازی واژه­بست (=šon/=eš) روی مفعول مستقیم (dahr-on/yāp-an)، انجام داده­اند. بنابراین، ردۀ «کُنایی(-مطلق)» (رده­شناسی کلاسیک) یا الگوی «(کاملِ) کُنایی» (رده­شناسی نوین) بر نظام مطابقه­نماییِ بَشاگَردی در زمان گذشته حاکم است که براساس آن، S/A مطابقۀ مستقیم، و در تقابل با آنها، A مطابقۀ غیرمستقیم با فعل این ساختار دارند. البته، در رده­شناسی کلاسیک مطابقه­نماییِ متمایزِ A در تقابل با S و O در این ساختارها  ناشی از مقولۀ زمان دستوری و مشخصۀ معنایی گذرایی فعل است که سبب می­شود ردۀ «کُنایی گسسته» بر نظام مطابقه­نماییِ بَشاگَردی در زمان گذشته حاکم شود.

باید دانست «کُنایی­بودگیِ کامل»[48] به­ندرت در زبان­های دنیا یافت می­شود و اغلب
زبان­های کُنایی، درجاتی از کُنایی­بودگی را نشان می­دهند. بَشاگَردی نیز از الگوی کُناییِ گسسته یا نیمه­کُنایی، و نه کُنایی کامل، برخوردار است؛ زیرا اولاً الگوی کُنایی در همۀ نظام­های دستوری آن گسترش نیافته­است و ثانیاً نظام­های کُناییِ آن، در همۀ زمان­ها و نمودها از الگوی کُنایی پیروی نمی­کنند. در واقع، الگوی کُنایی تنها بر نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی، آن هم فقط در ساختارهای گذشتۀ متعدی حاکم است.[49] رویکرد زایشی در پاسخ به اینکه چرا مطابقه در این ساختارها به­کمک مضاعف­سازی واژه­بست، و نه شناسه­افزایی، صورت می­گیرد، وجود ارتباط تنگاتنگ معنایی میان فعل متعدی و A را سبب اعطای حالت ذاتی/غیرفاعلی/واژگانی، و متمایز از حالت فاعلیِ S، توسط فعل متعدی به A می­داند (کریمی، 1391: 14). بنابراین، رابطۀ معناییِ ویژۀ میان فعل گذشتۀ متعدی و A در ساختارهای گذشتۀ متعدی (b,e7)، سبب اعطای حالت ذاتیِ کُنایی به A می­گردد که به ­صورت مضاعف­سازیِ واژه­بستِ مطابقۀ متناظر با آن، تظاهر ساختواژی می­یابد.

با پذیرش فرض نظریِ اعطای حالت، در فرایند مطابقۀ بَشاگَردی، علاوه بر مشخصه­های شخص و شمار، مشخصۀ حالت S و A نیز به­ترتیب در پسوندهای مطابقه و واژه­بست­های مطابقه بازنمایی می­یابد. در ­نتیجه، S و O دارای مطابقۀ مستقیم و حالت فاعلی/مطلق، ولی A دارای مطابقۀ غیرمستقیم و حالت غیرفاعلی/کُنایی است. بنابراین، ماهیت دوگانۀ فرایند مطابقه در ساختارهای گذشتۀ بَشاگَردی، تعیین­کنندۀ الگوی حالت­نماییِ این گویش در زمان گذشته­است.

نکتۀ بنیادین دیگر، چرایی بهره­گیری دستور زبان بَشاگَردی از الگوی کُناییِ گسسته در زمان گذشته است. برخی پژوهشگران، علت کاربرد این الگو در زبان­های ایرانی را نتیجۀ تعامل و تأثیر مقوله­های گذرایی فعل، زمان دستوری، و نمودِ کامل می­دانند (Haig, 2008) که شاید بتوان آن را به بَشاگَردی نیز تعمیم داد. با ­این ­حال، چون در بَشاگَردی ساختارهای (غیر)گذشتۀ دارای نمود ناقص نیز آشکارا تابع الگوی کُنایی­اند، تأثیر مقولۀ نمود دستوری در بهره­گیری این گویش از الگوی مذکور، قویاً مردود است.[50] ساختارهای غیرگذشتۀ a, b, c, d4 و a, b, e, f5، و ساختارهای گذشتۀ b, f6 و b7 نمود ناقص دارند، ولی فرایند مطابقه را، مطابق الگوی کُناییِ گسسته، با سازوکار مضاعف­سازی واژه­بست بازنمایی می­کنند. بنابراین، به­نظر می­رسد بروز تناوب در الگوی مطابقۀ بَشاگَردی در زمان گذشته، به­ترتیب و تنها مشروط به مشخصۀ معناییِ گذراییِ فعل و مقولۀ زمان دستوری است،[51] هرچند برای افزودن به جامعیت نظری تحلیل، می­توان آن را صرفاً مشروط به گذرایی فعل دانست. با این استدلال که همۀ گسست­های موجود در کُنایی­بودگیِ بینازبانی، متأثر از مجموعه­خصوصیات سلسله­مراتبی است که روی­هم­رفته، خصوصیت گذرایی را می­سازند و در سلسله­مراتب خصوصیت زمان دستوری، زمان گذشته (با گذراییِ بالا و بازنماییِ کُنایی) در بالای پیوستار، و زمان حال (با گذراییِ پایین و بازنماییِ مفعولی) در پایین آن جای می­گیرد (Givón, 1984: 153). همچنین، در نمایش خصوصیات سلسله­مراتبیِ تشکیل­دهندۀ گذرایی، ساخت­های دارای نمود کامل، «وجه محقق»[52] و ماهیت معناییِ برتر/مساویِ A نسبت به O (با گذرایی بالا و بازنماییِ کُنایی) در بالای پیوستار، و ساخت­های دارای نمود ناقص، «وجه نامحقق»،[53] و ماهیت معناییِ برترِ O نسبت به A (با گذرایی پایین و بازنماییِ مفعولی) در پایین آن جای می­گیرند (Hopper and Thompson, 1980). به­ علاوه، عوامل برانگیزندۀ الگوی کُناییِ گسسته (زمان دستوری، نمود دستوری، و وجه)، فقط مقید به خصوصیت گذرایی­اند و ساخت­های دارای زمان گذشته، نمود کامل و وجه اخباری در بالای پیوستارِ گذرایی و ساخت­های دارای زمان حال، نمود ناقص و وجه التزامی در پایین آن می­گنجند (Mulder, 1994: 148-152). بنابراین، براساس روابط سلسله­مراتبی این صاحبنظران، کاربرد الگوی تناوبیِ کُناییِ گسسته در نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی نیز فقط متأثر از خصوصیت گذرایی فعل در مفهوم گستردۀ خود است که ویژگی زمان دستوری را نیز دربرمی­گیرد.

دیگر مشخصۀ بارز الگوی کُناییِ گسسته در بَشاگَردی، آن است که براساس عوامل گفتمانی، واژه­بست مطابقه می­تواند آزادانه و به­صورت شناور، سازه­های گوناگون جمله را میزبان­گزینی کند (شواهد 8).

• (NB) a. /mā=mo xarāw     na-kerd-ar-en/

«ما خرابشان نکرده­ بودیم.»

1. /mā xarāw=mo na-kerd-ar-en/

«ما خرابشان نکرده­ بودیم.»

1. /mā xarāw na=mo-kerd-ar-en/

«ما خرابشان نکرده­ بودیم.»

1. /mā wor=mo na-geft-e-h-en/

«ما بَرِشان نداشته­ایم.»                    

1. /ey yewon=mon bad                         n-ā-yah/

«از اینها بدمان نمی­آمد.»

1. /kay=mon seyl kerd-e-h-en/

«کی نگاهشان کرده­ایم؟»

1. /mā bey če                            sorr-ok=mon         ke/

«(آخر) ما چرا گریه کردیم؟»

در این ساختارها از بَشاگَردیِ شمالی، واژه­بست مطابقۀ =mo(n)، سازه­های فاعل ساختاری (a8)، جزء غیرفعلی (b, g8)، نشانۀ نفی (c8)، پیشوند فعلی (d8)، مفعول غیرمستقیم (e8)، و پرسشواژه (f8) را به­عنوان میزبان برگزیده­است. البته در بی­نشان­ترین کاربرد خود، واژه­بست­های مطابقۀ بَشاگَردی، مفعول مستقیم (و سپس جزء غیرفعلی/پیشوند فعلی) را به­عنوان میزبان برمی­گزینند، و دیگر میزبان­گزینی­ها، متأثر از عوامل گفتمانی نظیر برجسته­سازی و تأکید گوینده بر خوانش تقابلیِ ساختار است. بنابراین، واژه­بست­های مطابقۀ بَشاگَردی، واژه­بست جایگاه دوم، تابع قانون واکرناگل، و واژه­بستِ جمله­اند؛ زیرا گسترۀ نحویِ (حرکتِ) آنها جمله، و نه گروه یا واژه، است.

دیگر آنکه، واژه­بست­های مطابقۀ بَشاگَردی اغلب به­صورت پی­بستی به میزبان می­پیوندند و تنها کاربرد پیش­بستی آنها، محدود به فعل «خواستن» در کاربرد وجهی (a, b4) یا اصلیِ آن (b, f5) است. با­ این ­حال، در هر دو کاربرد پی­بستی و پیش­بستی، تنها یک سازه نقش میزبان نحوی و میزبان عروضیِ آنها را ایفا می­کند؛ چون نپذیرفتن تکیۀ اصلی، به­عنوان رفتار رده­شناختی این عناصر، مانع می­شود که خود تکیۀ اصلی را بپذیرند.

آخرین مشخصۀ بنیادین ساختار کُناییِ گسسته در بَشاگَردی، آن است که فعل ساختار در حالت بی­نشان، به­صورت بنیادینِ سوم شخصِ مفرد تظاهر می­یابد (ن.ک. c, d, e, f, 4 g, h, i, j ؛ b, c, f, g, i6؛ b, e7؛ e, g8). این رویداد به­دلیل حرکت واژه­بست غیرفاعلی از جایگاه زیرساختی خود در گروه فعلی، و پیوستن به سازۀ جایگاه واکرناگل در روساخت جمله به­منظور بازنمایی مطابقۀ غیرمستقیم است. در تنها شق ممکنِ دیگر، پسوند مطابقۀ مفعولیِ سوم شخص جمع نیز می­تواند در صورت فعلی ظاهر شود (ن.ک. b, f5؛ a,b,c,d,f8).

با این همه و برخلاف گرایش­های غالب و مشخصه­های بنیادین یادشده، الگوی کُناییِ گسسته در ساختارهای لازمِ i, j4، e, g8، و e, g9 نیز به­کار رفته ­است. در ساختارهای e8 و e9 با افعال مرکبِ لازمِ «بد/خوش­آمدن»، تنها گروه حرف­اضافه­ایِ ey yewon و جزء غیرفعلیِ xoš، ولی نه نشانۀ نفی، توانایی میزبانی واژه­بست مطابقه را دارند. دلیل روشن آنکه فعل لازمِ «آمدن» تنها قابلیت میزبانیِ پسوند مطابقۀ فاعلیِ متناظر با S، و نه واژه­بست مطابقۀ متناظر با A را دارد. در برابر آن، در ساختارهای g8 و g9 با افعال مرکبِ لازم «گریه­کردن» و «دویدن» (تحت­الفظی: میدان کردن)، همۀ سازه­های بالقوه می­توانند واژه­بست را میزبانی کنند که به­نظر می­رسد علت را باید در ویژگی­های معنایی فعل همکردیِ «کردن» جستجو کرد. این فعل همکردی در کاربرد بسیط خود، یک فعل متعدی است و مشخصۀ متعدی­بودن آن در افعال مرکب لازم نیز حفظ می­شود (دبیرمقدم، 1392: 462). در تأیید این استدلال، نگارندگان نیز معتقدند در بَشاگَردی، افعال بسیطِ «کردن»، «زدن»، «دادن»، «دیدن» و «خوردن» از نوع متعدی و دوظرفیتی­اند، ولی در فرایند تبدیل آنها به همکردِ افعال مرکب لازم، متأثر از فرایند نحوی­ـ­معنایی و ظرفیت­کاهِ «انضمام»،[54] O به صورت­های فعلی منضم می­گردد و یک فعل مرکب لازمِ تک­ظرفیتی را می­سازند. در نتیجه، ساختارهای دارای این دسته از افعال مرکبِ لازم، امکان پذیرفتن O به­صورت گروه اسمی/ضمیر وابسته را ندارند.

همۀ توضیحات پیرامون شواهد 8، دربارۀ واژه­بست­های مطابقۀ بَشاگَردیِ جنوبی نیز عیناً صادق است، جز آنکه در این گونه، نشانۀ نفی (c9) و پیشوند فعلی (d9) نمی­توانند آنها را میزبانی کنند.

• (SB) a. /men=om arāw na-kex-at-ehn/

«من خرابشان نکرده­ بودم.»

1. /šoma xarāw=ox na-kex-at-ehn/

«شما خرابشان نکرده­ بودید؟»

1. */šomah xarāw na=ox-kex-at-ehn/[55]

«شما خرابشان نکرده ­بودید؟»

1. */šoma yar=ox na-goč-ehn/

«شما بَرِشان نداشتید؟»

1. /a iyan=ox x^waš ne-yut/

«از اینها خوشتان نیامد؟»

1. /kay=ox sayl kex-at-ehn/

«(شما) کی نگاهشان کرده­ بودید؟»

1. /šomah ba či   maydān=ox   kert/

«شما چرا دویدید؟»

این یافته نشانگر کاهش­یافتنِ امکاناتِ میزبانیِ گروه فعلی برای واژه­بست­های مطابقه در بَشاگَردیِ جنوبی است. به­ بیان دیگر، با آنکه گسترۀ نحوی واژه­بست­های مطابقه در برخی زبان­های ایرانی، محدود به گروه فعلی است (دبیرمقدم، 1392)، گرایش بَشاگَردیِ شمالی و جنوبی به رفع این محدودیت و گسترش گسترۀ نحوی آنها به سطح جمله است. با این همه، این عناصر در گزینش فاعل ساختاری به­عنوان میزبان، دچار محدودیت هستند و گزینشی عمل می­کنند. بدان معنا که در بَشاگَردی، تنها ضمایر آزاد فاعلیِ اول شخص مفرد (a9) و جمع (a8)، و دوم شخص مفرد (d6) و جمع (c7) می­توانند واژه­بست­های مطابقه را میزبانی کنند، و دیگر فاعل­های ساختاری (ضمایر آزاد سوم شخص مفرد/جمع، و همۀ گروه­های اسمیِ کامل)، قابلیت میزبانی آنها را ندارند. بنابراین، سلسله­مراتب کُناییِ گسسته در بَشاگَردی (شمالی و جنوبی)، به­صورت نمودار 5 است.

نمودار 5. سلسله­مراتب کُناییِ گسسته در بَشاگَردی

نتیجۀ این زیربخش آنکه، متأثر از خصوصیت گذرایی فعل، نظام مطابقۀ بَشاگَردی در زمان گذشته، ماهیت دوگانۀ مستقیم­ـ­غیرمستقیم دارد. بدان معنا که در ساختارهای گذشتۀ لازم با الگوی مفعولی، ارجاع به S با نشاندارسازی فعل به­کمک راهبرد شناسه­افزایی و مطابقۀ مستقیم صورت می­گیرد، حال آنکه در ساختارهای گذشتۀ متعدی با الگوی کُنایی، ارجاع به A به­کمک راهبرد مضاعف­سازی واژه­بست و مطابقۀ غیرمستقیم انجام می­شود. همچنین، ارجاع به O در ساختارهای گذشتۀ متعدی، با نشاندارسازی فعل به­کمک راهبرد شناسه­افزایی و مطابقۀ مستقیم صورت می­گیرد. بنابراین، رده­شناسی کلاسیک ردۀ «کُناییِ گسسته»، و رده­شناسی نوین نیز الگوی «(کاملِ) کُنایی» را حاکم بر نظام مطابقۀ بَشاگَردی در زمان گذشته می­داند (نمودار 6). از منظر رویکرد رده­شناسی نوین، در ساختارهای گذشتۀ بَشاگَردی (شمالی و جنوبی)، هر سه موضوع S^I، S^T و O در فرایند دستوریِ مطابقه شرکت دارند، ولی این فرایند روی S^I و O، در تقابل با S^T، تحقق عینیِ یکسان می­یابد.

نمودار 6. الگوی مطابقۀ بَشاگَردی (گذشته)

در مقام تعمیم، چون نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی (شمالی و جنوبی) در زمان گذشته به ­طور یکسان تابع الگوی (کاملِ) کُنایی­اند، کلیتِ نظام انطباقِ این گویش در زمان گذشته تابع الگوی «همسان» است (نمودار 7).

نمودار 7. الگوی انطباق نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ بَشاگَردی (گذشته)

نمودار 7 انطباق «همسان» در بازنماییِ نظام­های حالت­نمایی و مطابقه را در زمان گذشتۀ بَشاگَردی نشان می­دهد. بدان معنا که در ساختارهای گذشتۀ بَشاگَردی، نظام­های حالت­نمایی و مطابقه، نقش دستوریِ موضوع­های معناییِ S، A، و O را نسبت به گزارۀ فعلی، به­ طور کاملاً یکسان رمزگذاری و متمایز می­کنند. آن­گونه که فرایندهای حالت­نمایی و مطابقه برای S و O به ­صورت مستقیم و با راهبرد شناسه­افزایی روی فعل رمزگذاری می­گردد، ولی فرایندهای حالت­نمایی و مطابقه برای A، به­ صورت غیرمستقیم و با راهبرد مضاعف­سازی واژه­بست روی سازه­های گوناگون ساختار بازنمایی می­یابد.

5. بحث و نتیجه‌گیری

براساس یافته­های پژوهش، الگوی حالت­نماییِ بَشاگَردی (شمالی و جنوبی) در زمان­های گذشته و غیرگذشته، تابعی از الگوی مطابقه­نمایی در این گویش است و بازنماییِ مستقل ندارد. بنابراین، بَشاگَردی به ­طور یکسان، الگوی غالب «(کاملِ) مفعولی» را در نظام­های حالت­نمایی و مطابقۀ غیرگذشتۀ خود دستوری کرده ­است که بیانگر الگوی کلی «انطباقِ وارونۀ مستقیم­ـ­غیرمستقیم» در این زمان است. در زمان گذشته، نظام­های مزبور متأثر از ماهیت دوگانۀ فرایند مطابقه، به ­طور یکسان از الگوی غالب «(کاملِ) کُنایی» پیروی می­کنند که تبعیت آنها از الگوی کلی انطباق «همسان» را نشان می­دهد. به­ طور کلی، تناوب در الگوی انطباق در این زمان­ها، متأثر از مؤلفۀ گذرایی فعل است که الگوی مطابقه (و حالت­نمایی) را تعیین می­کند. همچنین، ناشی از خصوصیت گذرایی فعل، این دو گونۀ زبانی در زمان غیرگذشتۀ خود، به­ طور یکسان از الگوی تناوبیِ «(کاملِ) کُنایی» برای بازنمایی نظام­های حالت­نمایی و مطابقه، و در زمان گذشته نیز به ­طور یکسان، از الگوی تناوبیِ «(کاملِ) سه­بخشی» در بازنمایی نظام حالت­نماییِ بهره می­گیرند. در­مقابل، نظام مطابقۀ گذشتۀ بَشاگَردی فاقد تناوب در الگوی بازنمایی، و تنها با الگوی ثابتِ «(کاملِ) کُنایی» بازنمایی می­شود. دیگر آنکه، براساس رویکرد رده­شناسی نوینِ «انطباق تمامیت»، همۀ راهبردهای مورد استفادۀ بَشاگَردی برای بازنماییِ الگوهای حالت­نمایی و مطابقه در زمان­های غیرگذشته/گذشته، در دستۀ «راهبردهای کامل» جای می­گیرند؛ زیرا هر سه رابطۀ دستوریِ S^I، S^T و O در فرایندهای حالت­نمایی و مطابقه شرکت دارند، هرچند شیوۀ انطباق این روابط در آن زمان­ها، متفاوت است.

تعارض منافع

تعارض منافع نداریم.

[1]. alignment pattern

[2]. alignment typology

[3]. نشانه­های S، A و O به­ترتیب یادآور اصطلاح نحویِ Subject «فاعل»، اصطلاح معناشناختیِ Agent «کنشگر»، و اصطلاح نحویِ Object «مفعول» هستند، ولی در این پژوهش، تنها برای نمایش رابطۀ دستوریِ این موضوع­ها با گزاره­های فعلی به­کار رفته­اند.

[4]. (NP) case-marking

[5]. (verbal) agreement

[6]. concord

[7]. indexation

[8]. Dixon, R. M. W.

[9]. Comrie, B.

[10]. Plank, F.

[11]. nominative-accusative

[12]. nominative-ergative

[13]. ergative-absolutive

[14]. neutral

[15]. tripartite

[16]. double-oblique

[17]. split systems

[18]. active/semantic/fluid/mixed

[19]. split-ergative

[20]. split-intransitive

[21]. Zwart & Lindenbergh.

[22]. completeness alignment typology

[23]. intransitive absolutive

[24]. transitive absolutive

[25]. objective transitive

[26]. narrow ergative

[27]. narrow intransitive

[28]. complete type

[29]. incomplete type

[30]. completeness alignment typology

[31]. Gershevitch, I.

[32]. در واج­نویسی داده­ها، از درج همخوان چاکنایی انسدادیِ /ʔ/ خودداری شده­است؛ زیرا ارزش واجی آن بر نگارندگان آشکار نیست.

[33]. verbal agreement suffixes

[34]. pronominal clitics

[35]. argument clitic

[36]. agreement clitic

[37]. double cliticization/clitic doubling

[38]. oblique clitics

[39]. transitivity

[40] . بازنماییِ زمان دستوری در بَشاگَردی، برپایۀ تقابل رده­شناختیِ دوشقیِ گذشته­ـ­غیرگذشته استوار است.

[41] . به­دلیل محدودیت­های گزینشی معنایی، این حالت­نماها تنها در ساختارهای غیرگذشتۀ دارای افعال متعدیِ «بردن»، «دیدن»، «زدن»، «کشتن»، «دوست­داشتن»، و «فرستادن» به­کار می­روند.

[42] . برخلاف رویکرد کلاسیک، رویکرد نوین، بازنماییِ صفر را به­منزلۀ عدم شرکت در فرایند، و نه از امکاناتِ بازنمایی رابطۀ دستوری می­داند.

[43] . دبیرمقدم (1392: 464) این افعال را تملُکی/وجهی، و به ­لحاظ معنایی، دارای مؤلفه­های معنایی [+تداوم] یا [+ایستایی] می­داند.

[44]. proclitic

[45]. enclitic

[46] . دیکسون (1994) عنوان «کُنایی-مفعولیِ گسسته» (split-ergative-accusative)/«مفعولیِ گسسته» (split-accusative)، و دبیرمقدم (1392) عنوانِ «نیمه­کُنایی» را برای این نظام مناسب­تر می­دانند.

[47] . کریمی (2012) منشأ پیدایش ساختار کُنایی در زبان­های ایرانی را بررسی نموده، و دبیرمقدم (1392: 217-197) نیز سه نظریۀ غالب پیرامون پیدایش ساخت کُناییِ گسسته در زبان­های ایرانی نو را به­تفصیل معرفی می­نماید.

[48]. full ergativity

[49] . کاربرد الگوی کُنایی در زبان­های ایرانی، یک راهبرد جایگزین برای جبران زوال نظام حالت­نمایی ساختواژی در آنهاست (Stilo, 2008).

[50]. در همۀ اعضای خانوادۀ بَشاگَردی و در همۀ زمان­ها، عنصر پیش­فعلیِ a- نشانگر نمود ناقص/استمراری است (صدیقی­نژاد، 1389: 172).

[51]. این تحلیل ارزش نسبی دارد و الگوی کُناییِ گسسته در ساختارهای لازم و در زمان غیرگذشته نیز به­کار می­رود (ن.ک. نمونه­های 4 و 5).

[52]. realis mood

[53]. irrealis mood

[54]. incorporation

[55] . ستاره نشانۀ غیردستوری­بودن ساختار است.

استناد به این مقاله: صدیقی‌نژاد، سپهر، آهنگر، عباسعلی، برجسته دلفروز، بهروز، شریفی، شهلا. (1400). رده‌شناسی حالت‌نمایی و مطابقه در بَشاگَردی. علم زبان، 8 (14)، 247-280.  Doi: 10.22054/ls.2021.51393.1321

 Language Science  is licensed under a Creative Commons Attribution-Noncommercial 4.0 International License.