نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشیار زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
چکیده
مجموعه‌ای از پژوهش‌ها در تقریباً نیم قرن اخیر نشان داده‌اند که علاوه‌بر نقش تعیین‌کنندۀ نیمکرۀ چپ در پردازش زبان، نیمکرۀ راست نیز، در پردازش جنبه‌های مختلف زبانی و ارتباطی نقش دارد. «پروتکل ارزیابی مهارت‌های ارتباطی مونترال (ام.ای.سی.)» در سال 2004 به‌عنوان یک آزمون جامع با هدف ارزیابی چهار مهارت نوایی، واژگانی ـ معنایی، گفتمانی و کاربردشناختی در بیماران آسیب‌دیدۀ مغزی نیمکرۀ راست طراحی و تدوین شد. در پژوهش حاضر، چهار خرده‌آزمون مرتبط با مهارت واژگانی ـ معنایی نسخۀ فارسی پروتکل مونترال (پی.ام.ای.سی.)، یعنی روانی گفتار بدون محدودیت، روانی گفتار با معیار املایی (ب)، روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) و قضاوت معنایی، معرفی شده است. در فرایند هنجارسازی این چهار خرده‌آزمون، عملکرد 150 فرد سالم فارسی‌زبان در دو گروه سنی 25ـ44 و 45ـ64 سال و دو گروه تحصیلی زیر 12 سال و 12 سال یا بالاتر آموزش رسمی ارزیابی شد. نتایج این پژوهش روایی و پایایی خرده‌آمون‌های پی.ام.ای.سی. را برای سنجش مهارت‌های واژگانی ـ معنایی زبان فارسی تأیید کرده است. همچنین، هماهنگ با نتایج پژوهش پیشین درباره مهارت کاربردشناختی پی.ام.ای.سی.، نتایج نشان می‌دهند که متغیر میزان تحصیلات، در مقایسه با متغیر سن، به‌طور معنیداری بر عملکرد آزمودنی‌ها در بیشتر خرده‌آزمون‌ها اثرگذار بوده است.
کلیدواژه‌ها
- آسیب نیمکرۀ راست
- نسخۀ فارسی پروتکل مهارت‌های ارتباطی مونترال (پی.ام.ای.سی.)
- خردهآزمونهای واژگانی ـ معنایی
- معیارسازی
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Standardization of the Lexical-Semantic Subtests of the Persian Version of the Montreal Protocol for the Evaluation of Communication (PMEC)
نویسنده [English]
- Shahla Raghibdoust
Associate Professor of Linguistics, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
چکیده [English]
Abstract
Numerous studies over the past half-century have demonstrated that, in addition to the dominant role of the left hemisphere in language processing, the right hemisphere also contributes to the processing of various linguistic and communicative aspects. “The Montreal protocol for the evaluation of communication (MEC)”, developed in 2004, is a comprehensive tool to evaluate four communication skills, namely prosodic, lexical-semantic, discourse, and pragmatic skills in patients with right hemisphere brain damage. This study aims to introduce and standardize four subtests of the lexical-semantic skill (verbal fluency without constraint, verbal fluency with orthographic criteria (b), verbal fluency with semantic criteria (clothes), and semantic judgment) of the Persian version of the MEC. To this purpose, 150 healthy Persian-speaking adults were assessed in two age groups (25–44 and 45–64 years) and two educational levels (less than 12 years, and 12 years or more of formal education). The results confirmed the validity and reliability of the subtests in evaluating lexical-semantic language abilities in Persian. Also, consistent with the previous research on the PMEC’s pragmatic skill, the education variable had a significant than the age variable in most subtests.
Introduction
Based on numerous studies conducted in various languages, it has been widely accepted that individuals' linguistic and communicative abilities can be disrupted as a result of damage to the right hemisphere and certain non-traditional language areas. Lexical-semantic skills are among the competencies that may be affected in various ways following injury to the right hemisphere. The primary aim of developing the initial version of the “Montreal protocol for the evaluation of communication (MEC)” (Joanette et al., 2004), originally developed in French, was to evaluate different types of communicative skills in patients with right-hemisphere damage. This protocol, considered as the most comprehensive and precise tool to date for assessing the communicative abilities of the right hemisphere, has been translated into several languages over the past two decades, including Persian. The present study aims to present the results of the standardization process of the subtests related to the lexical-semantic section of the protocol in Persian.
Literature Review
Previous studies have demonstrated the significant role of the right hemisphere in semantic and lexical processing. Conducting a lexical decision task, Day (1977) found that the right hemisphere is capable of recognizing and classifying concrete nouns; however, its ability to process abstract nouns is markedly limited, suggesting that the processing of abstract terms predominantly occurs in the left hemisphere. Joanette et al. (1988) indicated that the right hemisphere’s role is crucial in certain aspects of lexical-semantic processing essential for speech production. Goulet et al. (1997) reported that the right hemisphere plays an important role in word fluency tasks, and the right hemisphere-damaged patients do not show a dissociation in their performance with respect to the semantic-orthographic criteria of the words. Passeri et al. (2015) concluded that both hemispheres are involved in categorizing common nouns, with the right hemisphere contributing more extensively to the semantic categorization of uncommon or abstract nouns. Torabi (2020) has shown that Persian-speaking patients with right hemisphere damage exhibit more heterogeneous deficits in lexical-semantic skills compared to the control group, confirming the involvement of the right hemisphere in semantic processing. Moreover, Modarresi Tehrani et al. (2021) based on the Persian version of the Montreal protocol found that the lesions in the right hemisphere can impair lexical-semantic processing in Persian-speaking patients. Collectively, these findings suggest that the right hemisphere is essential to semantic processing, particularly for complex, abstract, or non-ordinary words, and damage to this hemisphere can result in significant deficits in lexical-semantic functions.
Methodology
To standardize the Persian version of the MEC protocol, 150 individuals participated in the study. All participants were monolingual Persian speakers, right-handed, literate, and in good health. The participants were divided into two age groups (25-44 years and 45-64 years) and two educational groups (those with less than 12 years of formal education and those with 12 years or more of formal education). Four subtests of the Persian version of the protocol, namely verbal fluency without constraint, verbal fluency with orthographic criteria (b), verbal fluency with semantic criteria (clothes), and semantic judgment were administered in a consistent order. All responses were recorded using a recording device (SONY Stereo IC Recorder ICD-UX560F, China). Scoring was performed in two stages based on the original test criteria in French. In the first stage, the examiner assigned scores to each participant’s responses. In the second stage, while listening to the audio files, the scores were checked according to the scoring manual.
Results
Psychometric analyses were conducted to evaluate the validity of the four lexical-semantic subtests of the Persian version of the protocol, focusing on two validity indices, the content validity ratio (CVR) and the content validity index (CVI). To this end, three questionnaires assessing the validity of each item based on necessity, relevance, and face were presented to several language experts. For the necessity questionnaire, the minimum acceptable values for the CVR and CVI were 0.60 and 0.80, respectively, for the relevance questionnaire 0.76 and 0.88, and for the face questionnaire 0.583 and 0.792 for each question separately. The analysis of these scores confirmed the validity of the questions within each questionnaire. Additionally, the overall CVR and CVI values across all questions in the three questionnaires were calculated. These aggregate values were 0.885 and 0.943 for the necessity questionnaire, 0.905 and 0.953 for the relevance questionnaire, and 0.854 and 0.928 for the face questionnaire, indicating a high level of validity for all three instruments. The reliability analysis was also conducted using Cronbach’s alpha coefficient for the semantic judgment subtest, which yielded a value of 0.77, confirming the internal consistency and reliability of this subtest.
To examine the effects of the two variables, age and education, on the results of each subtest of the lexical-semantic section, an independent t-test was administered. In the verbal fluency without constraint subtest, no significant effects of either age or education on the participants' performance were observed, indicating that the speech production ability of these two age groups is independent of age and educational level. Similarly, in the subtest of the verbal fluency with orthographic criteria (b), the effect of age was not significant in either educational group; however, education had a notable impact on the participants' performance. In the subtest of the verbal fluency with semantic criteria (clothes), no significant age effect was observed in either educational group, but the role of education was highly significant (p = 0.001) across both age groups. Finally, in the semantic judgment subtest, the effect of age was not significant in the group with less than 12 years of education. In contrast, it was significant (p = 0.05) in the group with 12 or more years of education. Overall, the findings demonstrate that higher formal education, particularly in areas related to speech production with orthographic and semantic criteria, exerts a more pronounced influence on the linguistic performance of the participants in this study. Conversely, aside from the semantic judgment subtest, the variable of age did not have a significant effect on the performance of the educated individuals.
Conclusion
Based on the results of this research, it can be concluded that the validity of all four subtests and the reliability of the semantic judgment subtest of the Persian version of the protocol for assessing lexical-semantic skills in healthy Persian-speaking adults are confirmed. Moreover, these findings reveal that the variable of educational level has a greater impact than the variable of age on the lexical-semantic communicative skills of the examinees across all subtests, except for the verbal fluency without constraint subtest. This is because the performance of the subjects with education at the diploma level and above was significantly better than the performance of those with less than 12 years of education. Finally, given that the scientific credibility of the Persian version of the Montreal protocol has been established as a standard, novel, and multidimensional tool for evaluating various communication skills, it can be utilized not only in diverse fields of research and clinical assessments of Persian-speaking patients, but also in scientific domains related to Persian language and teaching Persian to non-Persian speakers.
کلیدواژه‌ها [English]
- right hemisphere damage
- Persian version of the Montreal Protocol for the evaluation of communication
- lexical-semantic subtests
- standardization
- مقدمه
در میانۀ قرن نوزدهم، ماهیت نامتقارن سازماندهی کارکرد مغز نخست توسط مارک دکس[1] و سپس پل بروکا[2] مطرح شد. بااین‌حال، تقریباً تا نیمۀ دوم قرن بیستم، نیمکرۀ چپ به‌عنوان تنها مسئول مهارت‌های زبانی و در نتیجه، تنها نیمکرۀ مسئول زبان‌پریشیِ[3] ناشی از ضایعۀ مغزی شناخته می‌شد. بنابراین، نظریۀ سوبرتری مغزی[4] نیز با تأکید بر نقش زبانی انحصاری نیمکرۀ چپ ارائه شد و مطابق آن، هیچ نقش زبانی‌ای برای نیمکرۀ راست در نظر گرفته نمی‌شد. در سال 1959، نخستین بار توجه آیسنسن[5] به نقش نیمکرۀ راست در پردازش زبان معطوف شد و در سال‌های بعد با ابداع تکنیک‌های تصویربرداری عصبی[6] و ارائۀ نظریه‌های نوین در حوزۀ زبان و ارتباطات (ازجمله کاربردشناسی زبان[7]، نوای گفتار[8] و گفتمان[9])، کارکرد نیمکرۀ راست نیز، موردتوجه پژوهشگران در حوزۀ اختلالات ارتباطی قرار گرفت.
امروزه با اتکا به یافته‌های علمی دهه‌های اخیر می‌دانیم که ارتباط کلامی فرایند پیچیده‌ای است که سیستم‌های مغزی زیادی را در هر دو نیمکرۀ مغز به فعالیت وامی‌دارد و پردازش معنایی در نیمکرۀ راست نقش منحصربه‌فردی در درک زبان و جنبه‌های خلاق آن دارد (Metuki & Lavidor, 2013). در واقع، چنین می‌نماید که اگرچه نقش هر نیمکره برای پشتیبانی از زبان لازم است، اما کافی نیست و تعاملات بین دو نیمکره برای تولید طبیعی گفتار و ادراک زبان اجتناب‌ناپذیر هستند (Jabbour et al., 2005)، یا همانطور که براونل[10] (2000) بیان کرده است، نیمکرۀ راست از جنبه‌های گوناگون نقش مکمل را برای نیمکرۀ چپ ایفا می‌کند.
در دهه‌های 1980 و 1990، بحث در مورد ماهیت اختلالات ارتباطی «غیرزبان‌پریشی»[11] فراگیرتر شد. بیماران با دیگر انواع آسیب، شامل ضایعه‌های کانونی پیشانی[12]، ضربۀ مغزی[13] با ضایعه‌های پراکنده و چندکانونی[14] متمرکز در قطعه‌های پیشانی[15] و گیجگاهی[16] دوسویه[17] و افراد دارای مشکلات تباهندگی[18] مانند آلزایمر و زوال عقل پیش‌گیجگاهی[19] نیز، دارای اختلالات ارتباطی‌ای تشخیص داده شدند که مشابه همان اختلالاتی بودند که به آسیب نیمکرۀ راست نسبت داده می‌شدند (McDonald, 1993). برپایۀ مشاهدات بالینی، روشن شده است که آسیب به خارج از «ناحیه‌های سنتی» مغز، مانند آسیب به پشت ناحیۀ بروکا و نیمکرۀ راست، می‌تواند به برخی اختلالات ارتباطی غیرزبان‌پریشی در هر یک از جنبه‌های کاربردشناختی، نوایی، واژگانی ـ معنایی[20]، و گفتمانی بیانجامد و مشارکت اجتماعی بیمار را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهند؛ برای مثال، فرد آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست[21] ممکن است در تبادلات کلامی مشکل داشته باشد و نتواند با مخاطب خود به دلایلی (مانند تماس چشمی[22] ضعیف، اظهارنظرهای نامناسب یا نامنسجم[23]، تخطی از نوبت‌گیری[24] و به‌کار نبردن کافی از اطلاعات مشترک) به‌خوبی ارتباط برقرار کند. آسیب‌دیدگان نیمکرۀ راست، به‌ویژه اگر ضایعه آنان در قطعۀ پیشانی قشر مغز[25] باشد، ممکن است در درک مفاهیم طنزآمیز نیز مشکل داشته باشند و در برابر مسائل عاطفی واکنش نشان ندهند. همچنین، فرد ممکن است در انتقال مفاهیم و عواطف ارتباطی از طریق تغییر و تنظیم آهنگ گفتار نیز دچار اشکال باشد. برای این گونه بیماران، درک کاربردهای زبانی غیرمستقیم و استعاری[26] می‌تواند دشوار باشد.
ازآنجاکه اختلالات ارتباطی ناشی از آسیب پیش‌پیشانی و نیمکرۀ راست متفاوت از اختلالات واج‌شناختی، نحوی و معنایی‌ای هستند که معمولاً در زبان‌پریشی دیده می‌شوند، تشخیص آنها با استفاده از آزمون‌های سنتی زبان‌پریشی امکان‌پذیر نیست (Côté & Joanette, 2006). به همین دلیل، طراحی و ساخت نسخۀ اصلی پروتکل ام.ای.سی. توسط ژوانت، اسکا و کوته به زبان فرانسه در سال 2004 با این هدف صورت گرفت که کمبود ابزارهای خاص مربوط به ارزیابی توانایی‌های گسترده‌تر ارتباطی را جبران نماید. این پروتکل تاکنون به زبان‌های اسپانیایی (Ferreres et al., 2007)، پرتغالی (Fonseca et al., 2008)، ایتالیایی (Tavano et al., 2012) و انگلیسی (Joanette et al., 2015) ترجمه و بومی‌سازی شده و اعتبار علمی و بالینی آن تأیید شده است (Côté et al., 2004؛ Fonseca et al., 2008). پروتکل ام.ای.سی. در حال حاضر جدیدترین و جامع‌ترین ابزاری است که برای ارزیابی اختلالات نیمکرۀ راست تدوین شده است (Lehman Blake, 2022). نسخۀ کوتاه‌شده این پروتکل نیز، برای برخی از زبان‌ها در دسترس است (برای مثال، نگاه کنید به Casarin et al., 2020). از پروتکل ام.ای.سی. می‌توان برای ارزیابی میزان اختلالات ارتباطی بیماران دچار آسیب‌های مختلف دستگاه عصبی در سطوح گفتمانی، نوایی، واژگانی ـ معنایی و کاربردشناختی استفاده کرد. سکتۀ عروقی مغزی[27] یکی از شایع‌ترین علل ضایعات کانونی نیمکرۀ راست است و تومورهای مغزی نیز در رتبۀ بعد از آن قرار دارند. ضایعات پراکنده‌تر، مانند صدمات ناشی از ضربۀ سر یا بیماری‌های تباهندگی ـ عصبی، مانند آلزایمر، پارکینسون، یا زوال عقل پیش‌گیجگاهی هم می‌توانند به بروز اختلالات ارتباطی‌ای منجر شوند که برپایۀ ام.ای.سی. قابل‌سنجش هستند. همچنین، این ابزار می‌تواند برای ارزیابی اختلالات زبان‌پریشی خفیف ـ متوسط[28]، که متعاقب آسیب به نیمکرۀ چپ رخ می‌دهند، نیز مفید باشد. بدیهی است که بررسی این اختلالات در بیماران به‌منظور پیشبرد مدیریت و مشاورۀ بالینی بسیار اهمیت دارد و هدف پروتکل ام.ای.سی. توصیف و تشخیص نظام‌مند این اختلالات در محیط‌های بالینی است.
پژوهش‌های انجام‌شده روی بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست نشان داده‌اند که جنبه‌های مختلف پردازش واژگانی ـ معنایی زبان می‌توانند در‌پی صدمه مغزی دچار آسیب شوند. بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست معمولاً در گفتگو اختلال نام‌پریشی[29] نشان نمی‌دهند و به‌طورکلی، در انجام تکالیفی مانند نامیدن همگرا[30] موفق هستند. بااین‌همه، بسیاری از این بیماران در اجرای تکالیفی که مستلزم پردازش معنایی واگرا[31] باشند، دچار اختلال معنایی هستند (Kahlaoui et al., 2008; Tompkins et al., 2008)؛ برای نمونه، در یک آزمون روانی گفتار[32]، که در آن می‌بایست حداکثر واژه‌ها بر اساس یک معیار معین تولید می‌شدند، بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست به فعال‌سازی پیوندهای معنایی فرعی و نامیدن واژه‌هایی که پیش‌نمونه نبودند و با یکدیگر ارتباط قوی نداشتند، گرایش نشان می‌دادند (Tompkins et al., 2008). همچنین، به‌رغم برخی نتایج متناقض در مطالعات صورت‌گرفته، مشخص شده است که بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست ممکن است در تکلیف نامیدن برپایۀ معیار معنایی یا صوری اختلال نشان دهند؛ این اختلال در نبود معیار مشخصی، یعنی به‌صورت تکلیف روانی گفتار بدون محدودیت، می‌تواند شدیدتر باشد (Beausoleil et al., 2003).
توانایی افراد آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست ممکن است در برقراری پیوندهای معنایی میان واژه‌ها نیز کاهش یابد (Beeman & Chiarello, 1998). این مشکلات به‌ویژه زمانی آشکارتر می‌گردد که از بیماران خواسته می‌شود تا واژه‌هایی را به‌منظور توضیح روابط معنایی میان آنها در مقولهای خاص (مانند سبزیجات و لوازم آشپزخانه) بازیابی کنند (Myers & Brookshire, 1995). درمجموع، می‌توان گفت که نقایص واژگانی ـ معنایی بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست بیشتر در طی پردازش واژه‌های منفرد با درجۀ عینیت[33] پایین و بسامد پایین مشاهده می‌شود (Joanette & Goulet, 1991).
باتوجه‌به اهمیت تدوین پروتکل ام.ای.سی. در زبان‌های مختلف، هدف پژوهش حاضر آن است که نتایج به‌دست‌آمده از فرایند معیارسازی خردهآزمونهای مربوط به بخش مهارت واژگانی ـ معنایی پروتکل در زبان فارسی ارائه شود. در پروتکل ام. ای. سی.، خردهآزمونهای روانی گفتار بدون محدودیت، روانی گفتار با معیار املایی (ب)، روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) و قضاوت معنایی[34] برای این منظور طراحی شده‌اند.
- پیشینۀ پژوهش
دی[35] (1977) با استفاده از تکلیف تصمیم‌گیری واژگانی[36] به ارزیابی کارکرد نیمکرۀ راست با استفاده از روش بررسی میدان دیداری[37] پرداخت. نتایج وی نشان داد که نیمکرۀ راست توانایی تشخیص و طبقه‌بندی اسامی عام عینی را دارد، اما در پردازش اسم‌های انتزاعی به‌طور چشمگیری کم‌توان است و احتمالاً پردازش این نوع اسم‌ها فقط توسط نیمکرۀ چپ صورت می‌گیرد.
ژوانت و گوله[38] (1986) با بررسی عملکرد 35 بیمار سکتۀ مغزی نیمکرۀ راست در تکلیف روانی گفتار دریافتند که این بیماران عملکرد ضعیف‌تری نسبت به گروه کنترل داشتند و این مشکل فقط زمانی مشاهده می‌شد که معیار تولید واژه‌ها معنایی بود، نه صوری. به نظر این پژوهشگران، نتایج به‌دست‌آمده دال بر نقش نیمکرۀ راست در جنبه‌های معنایی پردازش واژگانی نیست، بلکه به این معنی است که یکپارچگی[39] کارکرد هر دو نیمکره برای پردازش جنبه‌های معنایی زبان ضروری به نظر می‌رسد، درحالی‌که یکپارچگی نیمکرۀ چپ برای جنبه‌های صوری پردازش واژگانی ـ معنایی کافی است.
ژوانت و همکاران (1988) خطاها و نیز مدت‌زمان تولیدات گفتاری 35 آزمودنی آسیب‌دیدۀ عروقی نیمکرۀ راست و 20 آزمودنی کنترل را در تکلیف معنابنیاد نامیدن واژه[40] تحلیل کردند. یافته‌ها نشان دادند که میان این دو گروه، تفاوتی از نظر تعداد خطاهای تولیدشده و الگوهای نوع خطا وجود نداشت. بااین‌همه، این نتایج همچنین بیانگر آن بودند که کاهش روانی کلام برای معیار معنایی در آسیب‌دیدگان نیمکرۀ راست تنها پس از 30 ثانیۀ اول تولید ظاهر می‌شد. مطابق این نتایج، کاهش تولید واژه در بیماران، ناشی از عواملی مانند درجاماندگی[41] و ناخودانگیختگی[42] نیست، بلکه نشانگر مشکلاتی در فرایندهای کمتر خودکار است که سازماندهی معنایی را ممکن می‌سازد. دلیل آن می‌تواند این باشد که فرایندهای پویش[43] واژگانی دچار اشکال شده‌اند و یا این که وجود اختلال معنایی جداگانه‌ای[44] مانع از پویش کارآمد می‌شود. با توجه به این که بهره‌گیری کارآمد از دانش معنایی برای کارکرد واژگانی ـ معنایی مهم است، نتایج حاصل نشان می‌دهند که نیمکرۀ راست در برخی جنبه‌های پردازش واژگانی ـ معنایی، که برای تولید گفتار ضروری هستند، نقش دارد.
در پژوهش رینویل و همکاران[45] (1995)، عملکرد 20 بیمار (10 بیمار آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست و 10 بیمار آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ چپ) با آسیب یک‌طرفۀ کانونی مغز (علت‌شناسی عروقی) در آزمون تصمیم‌گیری واژگانی و قضاوت معنایی با عملکرد 20 بیمار بستری به‌عنوان گروه کنترل، که از نظر عصب‌شناختی سالم بودند، در پردازش واژه‌های عینی و انتزاعی مقایسه شد. نتایج به‌دست‌آمده حاکی از آن بود که پردازش واژگانی ـ معنایی کلمات عینی مستلزم یکپارچگی عملکرد نیمکرۀ راست نیست. در هیچ یک از دو تکلیف، نقصی در عملکرد گروه آسیب‌دیدۀ راست مشاهده نشد که نشان می‌دهد نیمکرۀ راست، آنچنان که در برخی پژوهش‌های میدان دیداری تقسیم‌شده مشاهده شده است، نمی‌تواند به‌طور عادی در پردازش واژه‌های عینی دخیل باشد. میانگین عملکرد گروه آسیب‌دیدۀ چپ پایین‌تر از میانگین گروه کنترل بود و این یافته می‌تواند صرفاً نشان‌دهندۀ حساسیت بیشتر پردازش واژه‌های انتزاعی به اختلالات مربوط به آسیب نیمکرۀ چپ باشد. رینویل و همکاران (1995) نبود اختلال در گروه آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست را تا حدی ناشی از ناهمگن‌بودن این بیماران می‌دانند. از نظر آنان، احتمالاً همۀ بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست دارای اختلال واژگانی ـ معنایی نیستند و آنانی هم که دچار این اختلال هستند، ممکن است دیگر نشانه‌های عصب ـ روان‌شناختی[46] را در مرحلۀ حاد[47] بیماری نشان داده باشند.
گوله و همکاران (1997) در بررسی عملکرد 15 بیمار فرانسوی‌زبان آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست در آزمون روانی واژه، شامل شش مقولۀ معنایی (حیوان، لباس، ورزش، سبزیجات، ابزار و اسلحه) و شش معیار خطی (P، M، T، V، L و N)، دریافتند که بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست در هر دو معیار خطی و معنایی، واژه‌های پذیرفتنیِ کمتری نسبت به گروه کنترل تولید کردند و این تفاوت از نظر آماری معنیدار بود. یافته‌های این پژوهش همچنین نشان دادند که اگرچه عملکرد بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست از نظر روانی واژه[48] با معیار خطی اندکی ضعیف‌تر از عملکرد آنان در تکلیف معیارهای معنایی بود، اما این تفاوت، برخلاف پژوهش ژوانت و گوله (1986)، معنیدار نبود. در مجموع، گوله و همکاران (1997) نتیجه گرفتند که نیمکرۀ راست نقش مهمی در تکلیف روانی واژه دارد و بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست از نظر معیارهای معنایی ـ خطی واژه‌ها گسستگی[49] در عملکرد خود نشان نمی‌دهند.
مارانگولو و همکاران[50] (2003) گزارشی از دو بیمار با ضایعات بسیار مشابه نیمکرۀ راست ارائه کرده‌اند که اختلال زبان‌پریشی نداشتند، اما ناتوانی خاصی در تولید عناصر اشتقاقی نشان می‌دادند. اگرچه هر دو بیمار در تولید تصریفات فعلی مشکلی نداشتند، اما دچار نقص خاصی در تولید اسم‌های مشتق از فعل‌ها بودند. این اشکال در استخراج اسم‌ها از دیگر مقوله‌های دستوری مانند صفات وجود نداشت. هر دو بیمار در اکثر موارد صورت صفت مفعولی فعل را جایگزین اسم مشتق می‌کردند. این یافته می‌تواند شاهدی بر نقش نیمکرۀ راست در حوزۀ صرف اشتقاقی شمرده شود.
پاسری[51] و همکاران (2015) با هدف بررسی میزان فعالیت دو نیمکرۀ راست و چپ مغز در پردازش مقولۀ معنایی واژه‌ها، آزمایشی را روی 15 دانشجوی سالم بومی ایتالیایی‌زبان اجرا کردند. محرک‌ها شامل دو دسته بودند؛ یک دسته اسم‌هایی که اعضای عادی مقولۀ معنایی موردنظر بودند و دستۀ دیگر اسم‌های غیرعادی که از نظر مشخصه‌های معنایی ارتباط کمتر یا ضعیف‌تری با دیگر اعضای عادی آن مقوله داشتند. برای انجام این پژوهش، تکنیک تحریک مغناطیسی فراجمجمه‌ای[52] اجرا شد تا میزان فعالیت برخط[53] ناحیۀ ورنیکه و ناحیۀ متناظر آن را در نیمکرۀ راست در طی تکلیف کلامی عضویت مقولهای[54] اندازه‌گیری کنند. نتیجه کلی آن بود که هر دو نیمکره در مقوله‌بندی اسم‌های عادی دخالت دارند، اما نیمکرۀ راست در مقوله‌بندی معنایی اسم‌های غیرعادی نقش بیشتری دارد.
پتل[55] و همکاران (2018) با استفاده از روش میدان دیداری تقسیم‌شده، الگوی فعالیت نیمکره‌ای را در تحلیل ابهام واژگانی در 31 نوجوان و 41 بزرگسال جوان عبری‌زبان ارزیابی کردند. آزمودنی‌ها در یک تکلیف قضاوت معنایی جفت‌واژه‌ها شرکت کردند که واژۀ اول مبهم بود و واژۀ دوم به معنی اصلی و یا فرعی آن مربوط می‌شد. در هیچ‌یک از دو گروه، تفاوتی از نظر عملکرد میدان‌های دیداری در وضعیت معنی اصلی مشاهده نشد. بااین‌همه، در وضعیت معنی فرعی، نوجوانان کندتر از بزرگسالان در میدان دیداری چپ/نیمکرۀ راست پاسخ دادند. این نتایج نشان می‌دهند که نقش نیمکرۀ راست در جستجوی معنایی وسیع‌‌تر معانی دور در نوجوانی قوی‌تر می‌شود، که می‌تواند به رشد بارز زبان استعاری در طی این دوره مربوط باشد.
در پژوهش ترابی (1399)، 9 بیمار (7 مرد و 2 زن) فارسی‌زبان آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست ناشی از حادثۀ عروقی مغز به همراه 9 نفر فرد سالم شرکت کردند و با استفاده از تکالیف واژگانی ـ معنایی «نسخۀ فارسی پروتکل ارزیابی مهارت‌های ارتباطی مونترال (پی.ام.ای.سی.)» بررسی شدند. نتایج این تحقیق نشان دادند که عملکرد گروه بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست ناهمگن‌تر از عملکرد گروه کنترل بود. علاوه‌براین، اثر آسیب نیمکرۀ راست بر مهارت‌های واژگانی ـ معنایی بیماران به‌طور مستقیم مشاهده شد.
مدرسی‌تهرانی و همکاران (1400) در بررسی 5 بیمار آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست فارسی‌زبان از خردهآزمونهای واژگانی ـ معنایی «نسخۀ فارسی پروتکل مهارت‌های ارتباطی مونترال (پی.ام.ای.سی.)» استفاده کردند و نشان دادند که آسیب به نیمکرۀ راست، به‌ویژه لوب گیجگاهی و کپسول داخلی عقده‌های قاعده‌ای، می‌تواند پردازش واژگانی ـ معنایی را در بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست فارسی‌زبان مختل نماید. داده‌های آنان همچنین حاکی از آن بود که بیماران در همۀ خردهآزمونهای مهارت واژگانی ـ معنایی پروتکل پی.ام.ای.سی. به یک میزان دچار اختلال نشده بودند.
- روش پژوهش
در این بخش به بررسی روش پژوهش اشاره می‌شود. در ابتدا، اطلاعاتی در مورد آزمودنی‌های پژوهش ارائه می‌شود. در دو بخش بعدی، به ابزارهای پژوهش و روال اجرای آزمون اشاره می‌شود.
3ـ1. آزمودنی‌ها
به منظور هنجارسازی نسخۀ فارسی پروتکل ام.ای.سی.، 150 نفر ارزیابی شدند. همۀ آزمودنی‌ها تک‌زبانه فارسی، راست‌دست و باسواد بودند و هیچ‌یک سابقۀ بیماری‌های روانی، اعتیاد و اختلالات عصب‌شناختی نداشتند (جدول 1). این آزمودنی‌ها در دو گروه سنی (25 تا 44 ساله و 45 تا 64 ساله) و همچنین، به دو گروه تحصیلیِ با تحصیلات رسمی کمتر از 12 سال (البته با سواد خواندن و نوشتن) و تحصیلات رسمی 12 سال یا بیشتر طبقه‌بندی شدند.
جدول 1. توزیع جمعیت نمونه برحسب سن و تحصیلات
|
|
25ـ44 سال سال |
45ـ64 سال سال |
|||
|
تحصیلات |
1 (≥ 12 سال) |
2 (< 12 سال) |
1 (≥ 12 سال) |
2 (< 12 سال) |
|
|
تعداد |
43 |
35 |
38 |
34 |
|
|
جنسیت |
|
|
|
||
|
زن/مرد |
53/47 |
71/29 |
58/42 |
62/38 |
|
|
سن |
|
|
|
||
|
میانگین |
31.61 |
24.35 |
52.47 |
52.48 |
|
|
انحراف معیار |
4.41 |
4.62 |
5.52 |
5.40 |
|
|
بازۀ سنی |
25ـ42 |
25ـ42 |
45ـ64 |
45ـ64 |
|
|
تحصیلات |
|
|
|
||
|
میانگین |
16.95 |
8.88 |
14.15 |
7.71 |
|
|
انحراف معیار |
2.61 |
2.01 |
2.83 |
2.75 |
|
|
بازۀ میزان تحصیلات |
12ـ23 |
5ـ11 |
12ـ23 |
0ـ11 |
|
3ـ2. ابزار پژوهش
در سال 2004، «پروتکل ارزیابی مهارت‌های ارتباطی مونترال (پروتکل ام. ای. سی.)» توسط ژوانت و همکاران با هدف ارزیابی مهارت‌های ارتباطی (نوایی، واژگانی ـ معنایی، گفتمانی و کاربردشناختی) بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست برای زبان فرانسه طراحی شد.
این پروتکل از 14 خرده‌آزمون تشکیل شده است: 1. پرسشنامۀ آگاهی از اختلالات 2. گفتمان محاوره‌‌‌‌‌ای 3. تفسیر استعاره 4. روانی گفتار بدون محدودیت 5. نوای گفتار: درک 6. نوای گفتار: تکرار 7. گفتمان روایتی: (الف: بازگویی پاراگراف‌به‌پاراگراف داستان)، (ب: بازگویی کامل داستان)، (پ: ارزیابی درک داستان) 8. روانی گفتار با معیار املایی (ب) 9. آهنگ احساسی گفتار: درک 10. آهنگ احساسی گفتار: تکرار 11. تفسیر کنش گفتاری 12. روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) 13. آهنگ احساسی گفتار: تولید 14. قضاوت معنایی.
در پژوهش حاضر، برای ارزیابی مهارت ارتباطی واژگانی ـ معنایی از چهار خرده‌آزمون روانی گفتار بدون محدودیت، روانی گفتار با معیار املایی (ب)، روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) و قضاوت معنایی استفاده شده است. هدف خرده‌آزمون روانی گفتار بدون محدودیت، ارزیابی توانایی بهره‌گیری از حافظۀ واژگانی ـ معنایی در حین تولید آزاد واژه‌ها، بدون هیچ محدودیت معنایی و املایی است. خرده‌آزمون روانی گفتار با معیار املایی (ب)، با هدف ارزیابی توانایی بهره‌گیری از حافظۀ واژگانی ـ معنایی در بازیابی واژه‌ها با محدودیت املایی و خرده‌آزمون روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک)، با هدف ارزیابی توانایی بهره‌گیری از حافظۀ واژگانی ـ معنایی در هنگام بازیابی واژه‌ها با معیارهای معنایی خاص اجرا می‌شوند. هدف خرده‌آزمون قضاوت معنایی نیز، ارزیابی توانایی تشخیص روابط معنایی میان واژه‌ها و توضیح روشن آنها است.
در تکلیف روانی گفتار بدون محدودیت، از شرکت‌کننده خواسته می‌شود که چشم‌های خود را بسته و در مدت 2 دقیقه و 30 ثانیه هر تعداد واژه‌ای را که می‌تواند (به‌جز اعداد و اسامی خاص) بگوید. در خرده‌آزمون روانی گفتار با معیار املایی، آزمودنی باید چشم‌های خود را ببندد و در مدت 2 دقیقه هر تعداد واژه‌ای را که با حرف «ب» آغاز می‌شود (به‌جز اعداد و اسامی خاص)، تولید کند. در خرده‌آزمون روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) نیز، آزمودنی باید با چشم‌های بسته در مدت 2 دقیقه هر تعداد پوشاکی را که می‌تواند، نام ببرد. در خرده‌آزمون قضاوت معنایی، 24 جفت‌واژه به آزمودنی ارائه می‌شود که از میان آنها، 12 جفت‌واژه از طریق پیوند معنایی هم‌شمولی (مقوله معنایی یکسان) به هم مربوط می‌شوند. همۀ واژه‌ها در دو جفت متفاوت قرار می‌گیرند. در یک جفت، واژه‌ها از طریق رابطۀ معنایی پیوند می‌یابند، درحالی‌که در جفت دیگر، رابطۀ معنایی میان واژه‌ها وجود ندارد. آزمودنی باید تشخیص دهد که این جفت‌واژه‌ها رابطۀ معنایی هم‌شمولی با یکدیگر دارند یا خیر، و اگر دارند، آن دو واژه به کدام مقولۀ معنایی تعلق دارند.
3ـ3. روال اجرای پژوهش
چهار خرده‌آزمون پروتکل پی. ام. ای. سی.، یعنی روانی گفتار بدون محدودیت، روانی گفتار با معیار املایی (ب)، روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) و قضاوت معنایی، روی تمامی 150 آزمودنی با ترتیب یکسان اجرا شد. کلیۀ پاسخ‌ها با استفاده از یک دستگاه ضبط صدا (SONY Stereo IC Recoder ICD-UX560F، چین) ضبط می‌شد و نمره‌گذاری در دو مرحله و برپایۀ معیارهای آزمون اصلی در زبان فرانسه به انجام رسید: در مرحلۀ اول، آزمونگر برای هر یک از پاسخ‌های آزمودنی امتیازی در نظر می‌گرفت و در مرحلۀ بعد، ضمن گوش‌دادن به فایل صوتی، امتیازات را براساس راهنمای نمره‌گذاری کنترل می‌کرد.
- یافته‌ها
بررسی روان‌سنجی[56] در آغاز روی پروتکل اصلی، پروتکل ام.ای.سی. (2004)، انجام شد و تحلیل‌های پایایی و روایی کیفیت آن را تأیید کرد. مقایسه‌های بعدی با نسخه‌های بومی‌سازی‌شده برای زبان‌های دیگر، این اطمینان را ایجاد می‌کنند که ویژگی‌های روان‌سنجی در همۀ آنها مشابه است (Côté et al., 2004 & Fonseca et al., 2008). در ادامه، خلاصه‌ای از نتایج اصلی تحلیل‌های روان‌سنجی مربوط به روایی و پایایی خردهآزمونهای مربوط به بخش واژگانی ـ معنایی نسخه فارسی پروتکل ام.ای.سی. ارائه می‌شود.
4ـ1. روایی
در پژوهش حاضر، برای بررسی روایی «نسخۀ فارسی پروتکل مهارت‌های ارتباطی مونترال (پی.ام.ای.سی.)» از دو معیار نسبت روایی محتوایی (CVR) و شاخص روایی محتوایی (CVI) استفاده شد. سه پرسشنامه در مورد میزان روایی هر سؤال بر اساس ضرورت، مرتبط‌بودن و صوری‌بودن به 25 نفر از صاحب‌نظران زبان‌شناس داده شد.
برپایۀ پژوهش حاجی‌زاده و اصغری (1390)، به‌منظور تأیید روایی، نمرۀ CVR باید حداقل 37/0 و نمرۀCVI باید 79/0 برای 25 نفر باشد. برای پرسشنامۀ ضرورت، مقدار دو معیار CVR و CVI حداقل به‌ترتیب 60/0 و 80/0، برای پرسشنامۀ مرتبط‌بودن 76/0 و 88/0 و برای پرسشنامۀ صوری 583/0 و 792/0 برای هریک از سؤالات به‌صورت جداگانه به دست آمدند. مقادیر به‌دست‌آمده برای این سه پرسشنامه نشان‌دهندۀ روایی سؤالات آنها است. علاوه‌بر بررسی روایی هریک از سؤالات به‌صورت جداگانه، مقدار دو معیار CVR و CVI به‌صورت کلی برای سؤالات سه پرسشنامه نیز، محاسبه شد. برای کل سؤالات پرسشنامۀ ضرورت، مقدار CVR و CVI به‌ترتیب 885/0 و 943/0، برای پرسشنامۀ مرتبط‌بودن 905/0 و 953/0 و برای پرسشنامۀ صوری‌بودن 854/0 و 928/0 به دست آمدند. این مقادیر نیز، حاکی از روایی بالای سه پرسشنامه است. جدول‌های 2 تا 4 نتایج بررسی روایی محتوایی پروتکل پی.ام.ای.سی. را نشان می‌دهند.
جدول 2. بررسی روایی محتوایی برای پرسشنامۀ ضرورت
|
تصمیم‌گیری |
CVI |
تصمیم‌گیری |
CVR |
خرده‌آزمون |
|
دارد |
96/0 |
دارد |
92/0 |
روانی گفتار بدون محدودیت |
|
دارد |
76/0 |
دارد |
52/0 |
روانی گفتار با معیار املایی (ب) |
|
دارد |
88/0 |
دارد |
76/0 |
روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) |
|
دارد |
96/0 |
دارد |
92/0 |
قضاوت معنایی |
جدول 3. بررسی روایی محتوایی برای پرسشنامۀ مرتبط‌بودن
|
تصمیم‌گیری |
CVI |
تصمیم‌گیری |
CVR |
خرده‌آزمون |
|
دارد |
96/0 |
دارد |
92/0 |
روانی گفتار بدون محدودیت |
|
دارد |
88/0 |
دارد |
76/0 |
روانی گفتار با معیار املایی (ب) |
|
دارد |
1 |
دارد |
1 |
روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) |
|
دارد |
88/0 |
دارد |
76/0 |
قضاوت معنایی |
جدول 4. بررسی روایی محتوایی برای پرسشنامۀ صوری
|
تصمیم‌گیری |
CVI |
تصمیم‌گیری |
CVR |
خرده‌آزمون |
|
دارد |
88/0 |
دارد |
76/0 |
روانی گفتار بدون محدودیت |
|
دارد |
792/0 |
دارد |
583/0 |
روانی گفتار با معیار املایی (ب) |
|
دارد |
92/0 |
دارد |
84/0 |
روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) |
|
دارد |
96/0 |
دارد |
92/0 |
قضاوت معنایی |
4ـ2. پایایی
همسانی درونی برای خردهآزمونهای پی.ام.ای.سی. با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ[57] اندازه‌گیری شد. خردهآزمونهای روانی گفتار (بدون محدودیت، با معیار املایی و با معیار معنایی) بررسی نشدند، زیرا نمره‌های آنها برای این تحلیل مناسب نبودند. در خرده‌آزمون باقی‌مانده، یعنی قضاوت معنایی، آلفای کرونباخ مجموع قضاوت‌ها 73/0 بود. همسانی درونی برای مجموع توضیحات این خرده‌آزمون هم 77/0 محاسبه شد. نتایج نشان دادند که آلفای کرونباخ بین 7/0 و 9/0 بود. جدول 5 نتایج آلفای کرونباخ را برای این خرده‌آزمون نشان می‌دهد.
جدول 5. آلفای کرونباخ برای خرده‌آزمون قضاوت معنایی
|
خرده‌آزمون (مهارت) |
آلفای کرونباخ |
|
قضاوت معنایی (مجموع قضاوت‌ها) |
73/0 |
|
قضاوت معنایی (مجموع توضیحات) |
77/0 |
4ـ3. تأثیر متغیر سن و تحصیلات بر عملکرد آزمودنی‌ها
برای بررسی اثر دو متغیر سن و تحصیلات بر نتایج هریک از خردهآزمونهای بخش واژگانی ـ معنایی، آزمون تی‌مستقل[58] در سه سطح (05/0، 01/0 و 001/0) به اجرا درآمد. در جدول 6، آزمودنی‌ها در دو گروه سنی (۲۵-۴۴ و ۴۵-۶۴ سال) و دو سطح تحصیلات رسمی (کمتر از 12 سال و ۱۲ سال یا بیشتر) درنظر گرفته شده‌اند. در خرده‌آزمون روانی گفتار بدون محدودیت، هیچ گونه اثر معناداری از سن یا تحصیلات بر عملکرد آزمودنی‌ها مشاهده نشد. این یافته نشان می‌دهد که توانایی تولید گفتار در شرایط بدون محدودیت، در این دو گروه سنی، مستقل از سن و میزان تحصیلات است. در خرده‌آزمون روانی گفتار با معیار املایی (ب) نیز، اثر متغیر سن در هیچ‌کدام از دو گروه تحصیلی معنادار نیست، اما تحصیلات نقش چشمگیری بر عملکرد آزمودنی‌ها داشته است. در گروه سنی ۲۵ تا ۴۴ سال، تفاوت میان افراد با تحصیلات کمتر از 12 سال و 12 سال یا بیشتر بسیار معنادار (سطح 001/0) بوده و در گروه سنی ۴۵ تا ۶۴ سال نیز معنادار (سطح 01/0) گزارش شده است. این نتایج نشان می‌دهند که تحصیلات رسمی، به‌ویژه در گروه جوان‌تر، تأثیر محسوسی بر تولید گفتار با معیار املایی (ب) داشته است. در خرده‌آزمون روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) هم هیچ اثر معناداری از متغیر سن در دو گروه تحصیلی دیده نشده است، اما نقش تحصیلات در هر دو گروه سنی بسیار معنادار (001/0) گزارش شده است. این امر حاکی از آن است که سطح بالاتر آموزش رسمی، صرف‌نظر از سن، موجب افزایش اهمیت معیار معنایی و توجه بیشتر به آن در تولید گفتار می‌شود. در نهایت، در خرده‌آزمون قضاوت معنایی، اثر متغیر سن در گروه با تحصیلات کمتر از 12 سال معنادار نیست، اما در گروه با تحصیلات 12 سال یا بالاتر، معنادار (05/0) گزارش شده است. این یافته می‌تواند نشان دهد که افراد تحصیل‌کرده با افزایش سن، توانایی بیشتری در قضاوت معنایی خود نشان می‌دهند. از سوی دیگر، اثر تحصیلات فقط در گروه سنی ۲۵ تا ۴۴ سال معنادار (05/0) بوده و در گروه سنی بالاتر معنادار نبوده است. این تفاوت می‌تواند بیانگر آن باشد که عامل تحصیلات در دو دهۀ اول بزرگسالی تأثیر قوی‌تری دارد، اما در سال‌های بعدی این تأثیر کاهش می‌یابد. به‌طور کلی، نتایج حاضر نشان می‌دهند که تحصیلات عالی‌تر رسمی، به‌ویژه در زمینه‌های مربوط به تولید گفتار با معیار املایی و معنایی، اثر بارزتری بر عملکرد زبانی آزمودنی‌های این پژوهش داشته است. در مقابل،
متغیر سن نقش مهمی، به‌جز در خرده‌آزمون قضاوت معنایی، در عملکرد افراد تحصیل‌کرده نداشته است.
جدول 6. اثر متغیر سن و تحصیلات در هر خرده‌آزمون
|
خرده‌آزمون‌ها |
اثر سن (25ـ44 و 45ـ64) در گروه تحصیلی زیر 12 سال آموزش رسمی |
اثر سن (25ـ44 و 45ـ64) در گروه تحصیلی 12 سال آموزش رسمی یا بالاتر |
اثر تحصیلات (زیر 12 سال و 12 سال آموزش رسمی یا بالاتر) در گروه سنی 25ـ44 سال |
اثر تحصیلات (زیر 12 سال و 12 سال آموزش رسمی یا بالاتر) در گروه سنی 45ـ65 سال |
|
روانی گفتار بدون محدودیت |
معنیدار نیست |
معنیدار نیست |
معنیدار نیست |
معنیدار نیست |
|
روانی گفتار با معیار املایی (ب) |
معنیدار نیست |
معنیدار نیست |
*** |
** |
|
روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) |
معنیدار نیست |
معنیدار نیست |
*** |
*** |
|
قضاوت معنایی |
معنیدار نیست |
* |
* |
معنیدار نیست |
|
*، ** و *** به‌ترتیب بیانگر معنیداری در سطح 05/0، 01/0 و 001/0 |
|
|||
- بحث و نتیجه‌گیری
برپایۀ پژوهش‌های متعددی که در زبان‌های مختلف انجام شده‌اند، این یافته پذیرفته شده است که توانایی‌های زبانی و ارتباطی افراد در نتیجۀ بروز آسیب به نیمکرۀ راست و نیز، برخی نواحی غیرسنتی زبانی می‌تواند دستخوش اختلال و نابسامانی شود. توانمندی‌های واژگانی ـ معنایی نیز، ازجمله مهارت‌‌هایی هستند که متعاقب صدمه به نیمکرۀ راست به شکل‌های گوناگون دچار اختلال می‌شوند. هدف از تدوین نسخۀ اولیۀ «پروتکل ارزیابی مهارت‌های ارتباطی مونترال (ام.ای.سی.)» (Joanette et al., 2004) به زبان فرانسه نیز، آن بود که انواع مهارت‌های ارتباطی بیماران آسیب‌دیدۀ نیمکرۀ راست را ارزیابی کند. این پروتکل، که تاکنون جامع‌ترین و دقیق‌ترین ابزار برای سنجش توانایی‌های ارتباطی نیمکرۀ راست شمرده می‌شود، در طی دو دهۀ گذشته به چندین زبان دیگر ازجمله فارسی نیز، ترجمه و هنجاریابی شده است.
در پژوهش حاضر، نحوۀ بومی‌سازی و معیارسازی خردهآزمونهای واژگانی ـ معنایی نسخۀ فارسی پروتکل معرفی شده است. این خرده‌آزمون‌ها (روانی گفتار بدون محدودیت، روانی گفتار با معیار املایی (ب)، روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) و قضاوت معنایی) روی 150 آزمودنی راست‌دست تک‌زبانۀ فارسی (دو گروه سنی 25-44 و 45-64 سال و دو گروه تحصیلی دارای کمتر از 12 سال و 12 سال یا بیشتر تحصیلات رسمی)، که سابقۀ آسیب مغزی نداشتند، به اجرا درآمدند و معیارسازی شدند. داده‌های به‌دست‌آمده از اجرای این خرده‌آزمون‌ها با استفاده از آزمون آماری تی‌مستقل ارزیابی شدند و نمرۀ هشدار مرتبط با هر خرده‌آزمون تعیین شد.
تحلیل‌های روان‌سنجی مربوط به روایی چهار خرده‌آزمون نسخۀ فارسی پروتکل با توجه به دو معیار روایی محتوایی (CVR) و شاخص روایی محتوایی (CVI) صورت گرفت. به این منظور، سه پرسشنامه دربارۀ میزان روایی هر سؤال بر اساس ضرورت، مرتبط‌بودن و صوری‌بودن به متخصصان زبان‌شناس داده شد. تحلیل مقادیر به‌دست‌آمده از این سه پرسشنامه، روایی سؤالات آنها را تأیید کرد. بررسی روایی سؤالات، هم به‌صورت جداگانه و هم به‌صورت کلیِ مقدار دو معیار CVR و CVI برای سؤالات سه پرسشنامه انجام شد. درنهایت، هر دو نوع مقادیر حاصل، روایی بالای سه پرسشنامه را تأیید کردند. بررسی روان‌سنجی مربوط به پایایی نیز، با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ برای خرده‌آزمون قضاوت معنایی انجام شد که نتیجه آن مؤید پایایی این خرده‌آزمون بود.
در این پژوهش، تأثیر متغیر سن و تحصیلات بر عملکرد آزمودنی‌ها در هر یک از خرده‌آزمون‌ها نیز بررسی شد. یافته‌ها نشان دادند که متغیر سن در گروه آزمودنی‌های با کمتر از 12 سال تحصیلات رسمی، در هیچ‌یک از خرده‌آزمون‌ها تأثیر معنیداری نداشته است. همچنین، اثر این متغیر در گروه افراد با 12 سال تحصیلات رسمی یا بیشتر در سه خرده‌آزمون روانی گفتار بدون محدودیت، روانی گفتار با معیار املایی (ب) و روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) نیز معنیدار نبوده است و تنها در خرده‌آزمون قضاوت معنایی به‌طور معنیداری مشاهده شده است.
از سوی دیگر، با تحلیل داده‌ها مشخص شد اثر متغیر تحصیلات (کمتر از 12 سال و 12 سال یا بیشتر آموزش رسمی) در گروه سنی 25ـ44 سال فقط در خرده‌آزمون روانی گفتار بدون محدودیت معنیدار نبوده، اما در خردهآزمونهای روانی گفتار با معیار املایی (ب) و روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) بسیار معنیدار بوده است. متغیر تحصیلات در خرده‌آزمون قضاوت معنایی در گروه سنی 25ـ44 سال نیز معنیدار گزارش شده است. تحلیل بیشتر داده‌ها این نتیجه را به دست داد که تأثیر متغیر تحصیلات در گروه سنی 45ـ64 سال در خرده‌آزمون روانی گفتار بدون محدودیت و خرده‌آزمون قضاوت معنایی معنیدار نبوده، اما تأثیر آن در خرده‌آزمون روانی گفتار با معیار معنایی (پوشاک) با سطح معنیداری بسیار بالا و در خرده‌آزمون روانی گفتار با معیار املایی (ب) با سطح معنیداری بالا کاملاً مشهود بوده است.
برپایۀ نتایج این پژوهش، به‌طور کلی، می‌توان گفت که روایی هر چهار خرده‌آزمون و پایایی خرده‌آزمون قضاوت معنایی نسخۀ فارسی پروتکل برای ارزیابی مهارت واژگانی ـ معنایی آزمودنی‌های بزرگسال سالم فارسی‌زبان تأیید می‌شود. افزون‌بر آن، این نتایج نشان می‌دهند که متغیر میزان تحصیلات بیشتر از متغیر سن بر مهارت ارتباطی واژگانی ـ معنایی این آزمودنی‌ها در همۀ خرده‌آزمون‌ها، به‌جز خرده‌آزمون روانی گفتار بدون محدودیت، اثرگذار بوده است، چراکه عملکرد آزمودنی‌ها با تحصیلات در سطح دیپلم و بالاتر به‌طور معنیداری بهتر از عملکرد آزمودنی‌ها با تحصیلات زیر 12 سال بوده است. شایان ذکر است که این یافته در پژوهش مدرسی‌تهرانی و همکاران (1399) دربارۀ معیارسازی خردهآزمونهای کاربردشناختی پی.ام.ای.سی. نیز تأیید شده است. بنابراین، با توجه به همگرایی این نتایج در دو تحقیق مربوط به نسخۀ فارسی پروتکل ام.ای.سی.، می‌توان با اطمینان بیشتری بر اهمیت و نقش برجستۀ آموزش رسمی و درجۀ تحصیلی بالاتر در فرایند رشد توانایی‌های ارتباطی و ارتقای عملکرد افراد در سطوح مختلف زبانی تأکید کرد. در پایان، ازآنجاکه اعتبار علمی پروتکل پی.ام.ای.سی. به‌عنوان ابزاری استاندارد، نو و چندبعدی برای ارزیابی انواع مهارت‌های ارتباطی تأیید شده است، می‌توان از آن نه‌تنها در حوزه‌های گوناگون مطالعات و ارزیابی‌های بالینی بیماران فارسی‌زبان، بلکه در زمینه‌های علمی مرتبط با زبان فارسی و آموزش فارسی به غیرفارسی‌زبانان نیز استفاده کرد.
- Dax, M.
- Broca, P.
- aphasia
- Cerebral Dominance Theory
- Eisenson, J.
- neuroimaging techniques
- pragmatics
- prosody
- discourse
- Brownell, H.
- non-aphasic
- focal frontal lesions
- traumatic brain injury (TBI)
- multi-focal
- frontal lobe
- temporal lobe
- bilateral
- degeneration
- pretemporal dementia
- lexical-semantic
- right-hemisphere-damaged (RHD)
- eye contact
- incoherent
- turn-taking
- cortex
- figurative
- cerebral vascular stroke
- mild-moderate aphasia
- anomia
- convergent naming
- divergent
- verbal fluency test
- concreteness
- semantic judgment
- Day, J.
- lexical decision task
- visual field
- Joanette, Y., & Goulet, P.
- integrity
- word naming
- perseveration
- aspontaneity
- scanning
- discreet
- Rainville, P. et al.
- neuropsychological
- acute
- word fluency
- dissociation
- Marangolo, P. et al.
- Passeri, A.
- transcranial magnetic stimulation
- on-line
- category membership
- Patael, S. Z.
- psychometric
- alpha Cronbach coefficient
[58] . independent t-test
)