نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد زبان‌شناسی کاربردی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
2 دانش‌آموختۀ آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران استاد گروه زبان‌شناسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
چکیده
کتاب درسی به‌عنوان مهم‌ترین ابزار آموزشی، زمینه‌ساز انعکاس و انتقال ایدئولوژی‌ها است. پیشینۀ پژوهش‌های انجام‌شده در زمینۀ تحلیل ایدئولوژی‌های موجود در کتاب‌های درسی نشان می‌دهد که قریب‌به‌اتفاق این مطالعات مبتنی‌بر آموزش زبان انگلیسی هستند. باتوجه‌به توسعۀ روزافزون آموزش زبان فارسی، موقعیت حساس کشور ایران در جهان و نگرش‌های نادرست جهانیان و حتی، فارسی‌آموزان نسبت به آن، اهمیت مطالعه در زمینۀ منابع آموزش زبان فارسی ضرورت پیدا می‌کند. در پژوهش حاضر، کتاب درس زبان فارسی نوشتۀ منگینی و ارستی به‌منظور بررسی چگونگی بازنمایی ایدئولوژی‌ها به‌ویژه در معرفی هویت ایرانی، تحلیل شده است. براین‌اساس، با انتخاب رویکرد ون‌دایک و با تکیه بر سه مفهوم کلیدی مربع ایدئولوژی، طرح‌وارۀ هویت گروه و راهبردهای بازنمایی ایدئولوژی، دو بازبینه طراحی و کتاب منتخب از حیث متن و تصویر تحلیل شد. نتایج حاکی از آن است که علی‌رغم تلاش کتاب درس زبان فارسی برای رعایت بی‌طرفی در متون، در مواردی به‌واسطۀ تصاویر و تمرین‌ها، از نکات مثبت گروه ما رفع تأکید شده و یا بر نکات منفی آن تأکید شده است. بدین‌ترتیب، باتوجه‌به چارچوب پژوهش، نگرش این کتاب به هویت ایرانی مغرضانه و بازنمایی‌های آن در تعارض با اهداف آموزش زبان ارزیابی می‌شود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Ideology and Persian Language Teaching Abroad: Critical Discourse Analysis of Iranian Identity in the Textbook Persian Language Course Based on Van Dijk's Framework (2006)
نویسندگان [English]
- RezaMorad Sahraei 1
- Fatemeh Tabasi 2
1 Professor of Applied Linguistics, Allameh Tabataba'i, Tehran, Iran
2 Master of Teaching Persian to non-Persian Speakers, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran
چکیده [English]
Textbooks as the most important educational tools underline the reflection and transmission of ideologies. Research literature on the discourse analysis and analysis of ideologies existing in textbooks indicates that the vast majority of these studies are based on English language learning. Taking the progressive development of Persian language teaching into account, the critical situation of Iran in the world and the learners’ wrong attitude towards it, the present study aims to analyze the textbook Persian language course (Meneghini and Orsatti, 2012) in order to achieve the type and the way ideologies were presented, especially in introducing Iranian identity. Accordingly, based on Van Dijk's approach to ideology and the analysis of its dimensions as well as using three key concepts: “Square of ideology”, “group identity schema”, and “strategy of representation ideologies”, two checklists were developed to analyze the selected textbook. The results show that although this textbook tries not to show any bias in contexts and partly to be neutral, through pictures and exercises, deemphasizes the positive point of “us” and emphasizes the negative point of “this group”. Thus, according to the research framework, the attitude of this book towards Iranian identity is biased and its representation is evaluated in conflict with the objectives of language teaching.
کلیدواژه‌ها [English]
- critical discourse analysis
- ideology
- Van Dijk
- teaching Persian to non-Persian speakers
- textbook
آموزش هر پدیده‌ای برای رسیدن به هدف غایی خود نیازمند بهره‌گیری از منابع آموزشی است. زبان نیز زنده و پویاست و آموزش آن نیازمند متونی اصیل و به‌روز است. متون اصیل به متن‌هایی اطلاق می‌شود که دربردارندۀ نمونه‌های حقیقی و طبیعی‌تری از زبان هستند (Richards & Schmidt, 2010: 43) که می‌توانند به‌درستی بازتاب‌دهندۀ آن چیزی باشند که اکنون در جامعۀ زبانی کاربرد دارد. این متون که عمدتاً در کتاب درسی جای دارند، در حقیقت شرایط و اندیشه‌های موجود در جامعه را منعکس می‌کنند. باوجوداین، پرسش مهم این است که این شرایط چگونه در منابع آموزشی بازنمایی می‌شوند.
بر همگان روشن است که نویسندگان برمبنای ایدئولوژی دست به قلم می‌شوند. البته این ایدئولوژی‌ها همواره آگاهانه استفاده نمی‌شوند، بلکه ممکن است عمیقاً در الگوهای ذهنی و زبانی آنها ریشه دوانده باشند و مسلم و بدیهی فرض شوند (Bloor & Bloor, 2013: 10). نویسنده مستقیم یا غیرمستقیم، عامدانه یا غیرعامدانه، بازگوکنندۀ ایدئولوژی‌های حاکم بر جامعه است. یکی از این اندیشه‌ها، هویت یا نگرشی است که افراد نسبت به خودشان و جایگاهشان در گذشته، حال و آینده دارند. کتاب‌های درسی نیز، از این قاعده مستثنی نیستند و اغلب دیدگاه‌هایی کلیشه‌ای از نژاد، جنسیت، قومیّت[1] یا ملّیتی را منعکس می‌کنند (Murray, 2011: 5-11). از آنجا که فرهنگ و زبان دو عنصر درهم‌آمیخته هستند و آموزش زبان بدون آموزش فرهنگ ممکن نیست، یکی از مسائل مهم، چگونگی و کیفیت انتقال بینش‌ها و نگرش‌های موجود در زبان مقصد است. بنابراین، پس از تهیه و تدوین، تحلیل و ارزیابی منابع و مواد آموزشی، ضرورتی غیرقابل‌انکار دارد.
کتاب درسی یکی از مهم‌ترین ابزارهای یادگیری مشترک بین معلمان و یادگیرندگان است که می‌تواند به شیوه‌ای نظام‌مند و انعطاف‌پذیر به کار گرفته شود (Graves, 2003: 226). به باور ریچاردز[2] (2001)، تحریف مطالب یکی از معایب کتاب‌های درسی در کنار محاسن بی‌شمار آنهاست. تأکیدهای بی‌اندازه بر نکات مثبت خود، زیرسؤال‌بردن نکات منفی سایر گروه‌ها و اندیشه‌هایی از این دست می‌تواند موجب کاهش انگیزۀ زبان‌آموزان و ایجاد نگرش منفی نسبت به جامعۀ زبانی هدف شود. عکس این موضوع نیز قابل‌بحث است؛ زمانی‌که آموزش زبان و تدوین منابع آن در دست افراد کم‌دانش یا غیرمتخصص و حتی مغرض باشد، این جریان در مسیری مخالف با آنچه گفته شد، در جهت تخریب ما پیش خواهد رفت. پژوهش حاضر با تحلیل کتاب درس زبان فارسی در پی دستیابی به ایدئولوژی‌های حاکم و چگونگی بازنمایی هویت ایرانی در متن‌ها و تصاویر آن، برمبنای رویکرد ون‌دایک[3] (2000) است، چرا که یک متن (و در پژوهش حاضر، یک کتاب درسی) معمولاً تنها نوک کوه یخ اطلاعاتی است که گویندگان از آن صحبت می‌کنند (Van Dijk, 2002: 212) و در پس آن نکات قابل‌تأملی وجود دارد. همچنین، پژوهش حاضر تلاشی است در جهت هدایت نظر مؤلفین منابع آموزش زبان به این نکتۀ مهم که زبان پل فرهنگ‌ها و اندیشه‌هاست و در مواردی قادر است تفکر زبان‌آموز را شکل دهد. بنابراین، کتاب‌های درسی می‌بایست بازنمایی اصولی و حقیقی‌ای از جامعۀ زبانی ارائه دهند.
- پیشینۀ پژوهش
تحلیل متون آموزشی در ادوار مختلف موضوع پژوهش‌های متعددی بوده که با شیوه‌ها و رویکردهای گوناگون صورت گرفته است. به‌طور خاص، در حوزۀ تحلیل کتاب‌های درسی با روش گفتمان‌شناسی انتقادی[4] و با هدف کاوش ایدئولوژی‌ها، به‌دلیل گستره و جایگاه زبان انگلیسی، عموماً کتاب‌هایی توسط پژوهشگرانی نظیر عبداللهیان و حسینی‌فر (۱۳۹۱)، کاکاوند[5] (2009)، صحراگرد و دواتگر‌زاده[6] (2010)، عامریان و اسماعیلی[7] (2015)، ساجد[8] (2015)، فتپلوس[9] و همکاران (2017) و بسیاری دیگر بررسی شده‌اند که آموزش این زبان را در نظر داشته‌اند.
از میان مطالعات صورت‌گرفته در زمینۀ کتاب‌های آموزش زبان در چارچوب رویکرد ون‌دایک، می‌توان به پژوهش یاسمی و آقاگلزاده (1394) نیز اشاره کرد. در پژوهش مذکور، پس از بررسی عوامل گفتمانی و جهت‌گیری‌های ایدئولوژیک فرهنگی در دو متن از کتاب فایل انگلیسی آمریکایی[10]، نتیجه به‌دست‌آمده حاکی از آن است که گفتمان این کتاب ایدئولوژیک بوده و مسائل اجتماعی جوامع غربی، دانش و فرهنگ آنها، نظام سرمایه‌داری و نژادپرستی از جمله مواردی هستند که نویسندگان این کتاب در نظر داشته‌اند. همچنین، یاسمی و آقاگلزاده در پژوهش دیگری (1395) دو درس از همین کتاب را طبق الگویی مشابه تحلیل کرده و نتیجه‌ای یکسان ارائه می‌کنند. شایان ذکر است که در هر یک از دو پژوهش اخیر دو متن تحلیل شده و در مجموع، دو متن بین این دو پژوهش مشترک است. بنابراین، علاوه‌بر اینکه این دو پژوهش نتیجه‌ای کلی ارائه می‌دهند، شباهت‌های زیادی نیز به یکدیگر دارند. از سوی دیگر، سنجانی[11] (2015) با تحلیل ۵ کتاب به شیوۀ گفتمان‌شناسی انتقادی ون‌دایک به این نتیجه دست می‌یابد که گرایش قابل‌توجهی در هرکدام از آنها به گروه مذهبی خاصی در اندونزی وجود دارد. وی بیان می‌کند که نویسندگان می‌بایست بدون تعصب مذهبی اقدام به تألیف کتاب کنند و به رعایت انصاف در امر آموزش توجه داشته باشند.
در حوزۀ تحلیل کتاب‌های آموزش زبان فارسی در همین چارچوب، تنها یک پژوهش متعلق به رشیدی و سعیدی (۱۳۹۳) شناسایی شد که تلاش دارد به ایدئولوژی‌های موجود در متن‌های گزینش‌شدۀ کتاب فارسی امروز (جعفر مؤیدشیرازی، ۱۳۷۱) در چارچوب رویکرد ون‌دایک (2003) و ون‌لیوون [12] (1996) دست یابد. باوجوداین، تحلیل‌های ارائه‌شده در چارچوبی نظیر مربع ایدئولوژی[13] ون‌دایک نظام نمی‌یابند و در مواردی به توجیه شباهت دارند. نتیجه آن که کتاب فارسی امروز به‌دلیل زمان تألیف، بازنمایی درستی از جامعۀ امروز ایران نداشته و لازم است تغییراتی در ظاهر و متون آن انجام شود.
به‌طور کلی، پژوهش‌هایی که در ایران در زمینۀ تحلیل کتاب‌های درسی به‌ویژه طبق الگوی ون‌دایک و نگرش او به ایدئولوژی انجام گرفته‌اند، دو ویژگی دارند: نخست آن که کتاب‌هایی را محور پژوهش خود قرار داده‌اند که یا مربوط به آموزش زبان فارسی نبوده و یا اکنون در آموزش آن فراگیر و مهم نیستند. دیگر آن که، این پژوهش‌ها در به‌ثمررساندن هدف خود موفق عمل نکرده و یا از چارچوب درنظرگرفته‌شده عدول کرده‌اند. بدین‌ترتیب، خلاء گفتمان‌شناسی انتقادی کتاب‌های آموزش زبان فارسی مشهود است.
- روش
پژوهش حاضر در چارچوب دیدگاه ون‌دایک (2006) به گفتمان‌شناسی انتقادی صورت‌گرفته است. محور پژوهش‌های متعدد وی ایدئولوژی، خبر در رسانه‌‌ها و نژادپرستی[14] است و رویکرد وی با عنوان اجتماعی ـ شناختی[15] معرفی شده است. نگرش ون‌دایک به مطالعات گفتمان و به‌ویژه ایدئولوژی از آن جهت حائز اهمیت است که متفاوت با سایر رویکردها، تعریف اجتماعی‌شناختی ایدئولوژی به‌عنوان شکلی از شناخت اجتماعی را با تحلیل نظام‌مند ساختارهای گفتمان (که نوعاً در بازنمایی‌های ایدئولوژیک بیان می‌شوند) ترکیب کرده است (Van Dijk, 2013: 176). ون‌دایک با معرفی مثلث گفتمان[16]ـ شناخت[17]ـ اجتماع[18] سعی در ارائۀ دیدگاهی جامع در مورد ایدئولوژی دارد. منظور از گفتمان در نگرش او مفهومی وسیع از رخدادهای ارتباطی مانند مکالمه، متن نوشتاری، حرکات چهره، صفحه‌آرایی، تصاویر و یا هر جنبۀ نشانه‌شناختی دیگر است و شناخت شامل هر دو شناخت فردی و اجتماعی، باورها و اهداف، ارزیابی‌ها و احساسات و همۀ ساختارهای مربوط به ذهن و حافظه می‌شود که در گفتمان و تعاملات نمود می‌یابند. اجتماع نیز، دربردارندۀ خرده‌ساختارهای[19] محلی[20] تعاملات رودررو و ساختارهای همگانی‌تر اجتماعی و سیاسی است که به طرق گوناگون در قالب گروه‌ها، روابط گروهی (مانند سلطه و نابرابری)، جنبش‌ها، نهادها، سازمان‌ها، فرایندهای اجتماعی، نظام‌های سیاسی و ویژگی‌های انتزاعی‌تر جوامع و فرهنگ‌ها تعریف می‌شوند (Van Dijk, 2001: 98). آنچه در این مثلث قابل‌توجه است پیوند میان ساختارهای متنی، شناختی و اجتماعی است. در حقیقت، این شناخت اجتماعی است که به‌عنوان واسطه بین ساخت متنی و ساخت اجتماعی قرار می‌گیرد.
شکل 1. مثلث گفتمان ـ شناخت ـ اجتماع (برگرفته از Van Dijk, 2001)
ون‌دایک (2015: 1) معتقد است که ایدئولوژی‌ها نوعی باورند که مانند سایر اشکال شناخت اجتماعی نظیر دانش، عقیده، نگرش، هنجار و ارزش بازنمایندۀ ذهن بوده و برخلاف باورهای شخصی، اساساً در یک گروه اجتماعی مشترک هستند. آنها مانند زبان توسط اعضای گروه در فعالیت‌های روزانه آموخته و به کار گرفته می‌شوند. همچنین، می‌توانند تغییر کنند یا با موقعیت‌های جدید منطبق شوند. شکل (2) نشانگر این ویژگی ایدئولوژی‌ها در قیاس با شناخت اجتماعی و باورهای شخصی است:
شکل 2. تعریف ایدئولوژی (برگرفته از Van Dijk, 2015)
|
|
|
ایدئولوژی |
|
بازنماینده ذهن |
|
باورهای شخصی |
|
شناخت اجتماعی = |
|
≠ |
|
مشترک بین اعضای گروه |
|
= |
از نظر ون‌دایک، ایدئولوژی‌ها می‌بایست تماماً کلی و انتزاعی باشند تا بتوانند هویت گروه را حفظ کرده و به منافع گروه خدمت کنند، چرا که ایدئولوژی‌ها با افراد، شرایط و تجارب و فعالیت‌های اجتماعی متفاوت در موقعیت‌های گوناگون و در دوره‌ای نسبتاً طولانی در ارتباط هستند. به‌بیان‌دیگر، آنها اصول و رهنمون‌های کلی را بازنمایی می‌کنند تا آنکه نمایندۀ راهکارهایی جزئی یا عقایدی در مورد موضوعی خاص باشند (Van Dijk, 2015: 2-3). همانطور که گفته شد، ایدئولوژی‌ها فردی نیستند و بین اعضای گروه مشترک‌اند. به باور ون‌دایک (1998)، اعضای گروه خود را به‌واسطۀ مقوله‌های طرح‌وارۀ ایدئولوژی‌ای شناسایی می‌کنند که هویت اعضای گروه و حس مشترک گروه‌بودن را نشان می‌دهد. این مقوله‌ها که شامل عضویت[21]، فعالیت‌ها[22]، اهداف[23]، ارزش‌ها و هنجارها[24]، موقعیت و روابط گروه[25] و منابع[26] هستند (Van Dijk, 1998: 69 & 70) در نمودار زیر به نمایش درآمده‌اند:
شکل 3. طرح‌وارۀ ایدئولوژی (برگرفته از Van Dijk 1998, 2000 & 2013)
پرسش‌های ذیلِ هریک از مقوله‌ها، علاوه‌بر ارتباط با هویت گروه و ایدئولوژی‌ها، اطلاعاتی در مورد ما در برابر آنها دارند. بر اساس این مقوله‌های شش‌گانه، ایدئولوژی، یک بازنمایی از خود در برابر دیگری است و ازاین‌جهت، مبنای شناسایی گروه است و هویت و حس مشترک اعضای آن را نشان می‌دهد. یکی از معمول‌ترین و عمده‌ترین ویژگی‌های گفتمان ایدئولوژیک ماهیت قطبی‌شده[27] و انعکاس این ساختار قطبی‌شده از ایدئولوژی‌ها و نگرش‌هاست (Van Dijk, 2015: 4). به‌طور کلی، راهکارهای گفتمان ایدئولوژیک به چهار دسته قابل‌تقسیم‌بندی هستند که از آن باعنوان مربع ایدئولوژی یاد می‌شود (Van Dijk, 2000):
شکل 4. مربع ایدئولوژی (Van Dijk, 2000)
البته روشن است که راهکارهای کلی گفتمان ایدئولوژیک در قالب این چهار عنوان محدود نمی‌شوند. گاهی ما بر نکات مثبت آنها تأکید می‌کنیم و گاه سعی در رفع تأکید از نکات منفی‌شان داریم. حتی ممکن است بر نکات منفی خود تأکید و از نکات مثبت‌مان رفع تأکید کنیم. همه این موارد در گفتمان و تعاملات قابل‌رؤیت و محتمل است.
این ایدئولوژی‌های انتزاعی، به‌واسطۀ شماری از راهبردها به سطح زبان رسیده و بازنمایی می‌شوند. ون‌دایک از نخستین پژوهش‌های خود تا به امروز راهبردهای متنوعی را برای بازنمایی ایدئولوژی‌ها معرفی کرده است. اگرچه همه آنها ماهیت یکسانی دارند، اما آنچه مشهـود است، سـاختار و طبقه‌بندی منظـم‌تر و کاربردی‌تر الگوی سال ۲۰۰۶ از سطـوح گفتمـان و ابزارهـای بازنمـایی ایدئولوژی اسـت که با گذشـت زمان مسـیر تکامل را طـی کرده و همـزمان با جزئی‌نگـری نسـبت به ابزارهـای بیان، نمـایی کلـی در سطـوح عمـده ارائه مـی‌کند.
در پژوهـش حاضـر، تکیۀ اصـلی بر این الگو خـواهد بود و از بین سـه سطح معـنا[28]، صـورت[29] و کنـش[30]، سطـح معـنا با راهبـردهـای عناوین[31]، اظـهار[32] صـریح[33]/ ضـمنی[34]، درجـۀ[35] کلی[36]/ جـزئـی[37]، وجـه[38]، انکار[39] و سطح صورت با راهبردهای جملۀ معلوم[40]/ مجهول[41]، جملۀ کامل[42]/ اسم‌سازی[43]، آغاز[44]/ پایان[45] و استدلال[46] که کاربردشان در گفتمان کتاب درسی برای انتقال ایدئولوژی محتمل بود، انتخاب شدند. سپس، دو بازبینه[47] بر مبنای مربع ایدئولوژی، طرح‌وارۀ هویت گروه و راهبردهای بازنمایی ایدئولوژی منتخب طراحی شد تا به کمک آنها تحلیل پیکره انجام شود.
- یافته‌ها
پیکرۀ منتخب پژوهش حاضر کتاب درس زبان فارسی نوشته منگینی و اُرستی[48] (2012) است که به‌صورت دوزبانه برای فارسی‌آموزان سطح مقدماتی تا فوق میانی در ایتالیا منتشر شده است. در پیشینۀ تحلیل ایدئولوژی‌های کتاب‌های آموزش زبان فارسی، از معیارهای روزآمد و گسترۀ کاربرد در امر آموزش، غفلت شده بود. بنابراین، درجۀ اعتبار، رواج در امر آموزش زبان و انطباق با چارچوب پژوهش از جمله علل انتخاب این کتاب برای تحلیل در پژوهش حاضر است.
4ـ1. نمونۀ تحلیل
به دلیل اینکه رویکرد منتخب این پژوهش مبتنی‌بر دو گروه ما و آنها است، لازم بود در گام نخست تمام متون کتاب، به‌صورت ابتدایی ارزیابی شوند تا قابل‌تحلیل‌بودن آنها باتوجه‌به این موضوع سنجیده شود. پس از آن، دروس متشکل از متن و تصویر، از نظر ایدئولوژی غالب، چگونگی بازنمایی هویت گروه و راهبردهای به‌کارگرفته‌شده در این بازنمایی، با استفاده از دو بازبینۀ طراحی‌شده، تحلیل شدند. نمونه ای از تحلیل یک درس به شرح زیر است:
تصویر 1. تک‌درخت، (برگرفته از Meneghini & Orsatti, 2012: 232)
ـ درس ۲۰: تک‌درخت
درسی که باعنوان تک‌درخت و تصویری از آن آغاز می‌شود حاوی متنی پیرامون جشن نوروز است. بدین‌ترتیب، این تصویر بی‌ربط، رفع تأکیدی از نکات مثبت گروه ما را انتقال می‌دهد.
متن: جشن نوروز
در این متن از طریق دو مقولۀ منابع و فعالیت‌ها بر نکات مثبت گروه ما تأکید شده است که به‌ترتیب در دو نمونۀ زیر قابل‌مشاهده است:
- نوروز مهم‌ترین جشن ملی ایرانیان است.
- در طول این چند روز همه به عیددیدنی یعنی دید و بازدید یکدیگر می‌روند و بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها عیدی می‌دهند.
جدول 1. بازنمایی هویت گروه برمبنای مربع ایدئولوژی در متن «جشن نوروز»
|
طرح‌وارۀ هویت گروه |
||||||||
|
منابع |
موقعیت و روابط |
ارزش‌ها و هنجارها |
اهداف |
فعالیت‌ها |
عضویت |
ایدئولوژی |
گروه |
متن |
|
* |
|
|
|
* |
|
تأکید بر نکات مثبت |
ما |
جشن نوروز |
|
|
|
|
|
|
|
رفع تأکید از نکات منفی |
||
|
|
|
|
|
|
|
تأکید بر نکات منفی |
آنها |
|
|
|
|
|
|
|
|
رفع تأکید از نکات مثبت |
||
راهبردهای بازنمایی این تأکیدها عنوان و بیان صریح و جزئی و وجه اخباری در سطح معنا و جمله‌های عمدتاً معلوم و کامل در آغاز متن از سطح صورت است که در جدول (2) قابل‌رؤیت هستند:
جدول 2. راهبردهای بازنمایی هویت گروه برمبنای مربع ایدئولوژی در متن «جشن نوروز»
|
نمونه |
راهبرد |
سطح |
متن |
|
|
تأکید بر نکات مثبت گروه ما: ـ جشن نوروز |
عنوان |
معنا |
جشن نوروز |
|
|
تأکید بر نکات مثبت گروه ما: ـ در طول این چند روز همه به عیددیدنی یعنی دید و بازدید یکدیگر می‌روند و بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها عیدی می‌دهند. |
صریح/ ضمنی |
|||
|
تأکید بر نکات مثبت گروه ما: ـ ایرانی‌ها هنگام تحویل سال نو، یعنی زمان پایان سال کهنه و شروع سال جدید سفره‌ای به نام سفره هفت‌سین می‌چینند. در این سفره سیر، سرکه، سمنو، سیب، سنجد، سماق و سبزه و چیزهای گوناگون دیگری وجود دارد. |
کلی/ جزئی |
|||
|
وجه همۀ جملات اخباری است. |
وجه |
|||
|
- |
انکار |
|||
|
همۀ جملات معلوم هستند به‌جز: ـ پس از پایان جشن نوروز در سیزدهم فروردین مراسم سیزده‌بدر برگزار می‌شود. |
معلوم/ مجهول |
نحو |
صورت |
|
|
همۀ جملات کامل هستند. |
جملۀ کامل/ اسم‌سازی |
|||
|
تأکید بر نکات مثبت گروه ما: آغاز ـ نوروز نخستین روز سال هجری شمسی و اولین روز فصل بهار است. |
آغاز/ پایان |
شاکله |
||
|
- |
استدلال |
|||
خارج از این مربع، نمونه‌هایی از تأکید بر نکات منفی گروه ما در حوزۀ مقولۀ ارزش‌ها و هنجارها نیز در این متن وجود دارد:
- روز سیزده‌بدر مردم از خانه یا شهر خارج می‌شوند تا گرفتار نحوست سیزده نشوند.
جدول 3. بازنمایی هویت گروه خارج از مربع ایدئولوژی در متن «جشن نوروز»
|
طرح‌وارۀ هویت گروه |
|
||||||||
|
منابع |
موقعیت و روابط |
ارزش‌ها و هنجارها |
اهداف |
فعالیت‌ها |
عضویت |
ایدئولوژی |
گروه |
متن |
|
|
|
|
* |
|
|
|
تأکید بر نکات منفی |
ما |
جشن نوروز |
|
|
|
|
|
|
|
|
رفع تأکید از نکات مثبت |
|||
|
|
|
|
|
|
|
تأکید بر نکات مثبت |
آنها |
||
|
|
|
|
|
|
|
رفع تأکید از نکات منفی |
|||
این بازنمایی با بیانی صریح و کلی به‌واسطۀ وجه التزامی و جملۀ معلوم و کامل در قالبی استدلالی در پایان متن انجام گرفته است. راهبردهای بازنمایی در جدول (4) نشان داده شده‌اند:
جدول 4. راهبردهای بازنمایی هویت گروه برمبنای مربع ایدئولوژی در متن «جشن نوروز»
|
نمونه |
راهبرد |
سطح |
متن |
|
|
- |
عنوان |
معنا |
جشن نوروز |
|
|
تأکید صریح بر نکات منفی گروه ما: ـ روز سیزده‌بدر مردم از خانه یا شهر خارج می‌شوند تا گرفتار نحوست سیزده نشوند. |
صریح/ ضمنی |
|||
|
تأکید کلی بر نکات منفی گروه ما: ـ روز سیزده‌بدر مردم از خانه یا شهر خارج می‌شوند تا گرفتار نحوست سیزده نشوند. |
کلی/ جزئی |
|||
|
وجه جمله التزامی است. |
وجه |
|||
|
- |
انکار |
|||
|
جمله معلوم است. |
معلوم/ مجهول |
نحو |
صورت |
|
|
جمله کامل است. |
جملۀ کامل/ اسم‌سازی |
|||
|
تأکید بر نکات منفی گروه ما: پایان ـ روز سیزده‌بدر مردم از خانه یا شهر خارج می‌شوند تا گرفتار نحوست سیزده نشوند. |
آغاز/ پایان |
شاکله |
||
|
تأکید بر نکات منفی گروه ما: ـ روز سیزده‌بدر مردم از خانه یا شهر خارج می‌شوند تا گرفتار نحوست سیزده نشوند. |
استدلال |
|||
|
- |
انکار |
|||
4ـ2. تحلیل داده‌ها
بررسی فراوانی متن‌ها بر مبنای دو گروه ما و آنها نشان می‌دهد که درکتاب درس زبان فارسی از میان ۳۰ درس ، ۲۳ درس کاملاً در مورد گروه ما و ۴ درس در مورد گروه ما و آنها است. در ۳ درس دیگر نیز، هویت ایرانی یا غیرایرانی گویندگان مشخص نیست و به نکتۀ خاصی در این مورد اشاره نمی‌شود. فراوانی این موارد در نمودار (1) نشان داده شده‌است:
نمودار1. فراوانی متن‌های کتاب درس زبان فارسی بر مبنای گروه ما و آنها
از مجموع این 27 درس، تنها ۱۸ درس قابلیت بررسی برمبنای چارچوب موردنظر را داشتند و سایر متن‌ها از فرایند تحلیل خارج شدند. نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل متن‌های این کتاب نشان می‌دهد که برمبنای مربع ایدئولوژی، از مجموع 18 متنی که قابلیت بررسی داشتند، در 17 متن بر نکات مثبت گروه ما تأکید شده و تنها در یک متن بر نکات منفی گروه آنها تأکید شده است. نمودار (2) نشانگر این فراوانی است:
نمودار 2. ایدئولوژی‌های حاکم بر متن‌های کتاب درس زبان فارسی بر مبنای مربع ایدئولوژی
همچنین، از مجموع 18 متن قابل‌بررسی، ۳ متن با تأکید بر نکات منفی گروه ما، 2 متن با رفع تأکید از نکات مثبت گروه ما و 2 متن با تأکید بر نکات مثبت گروه آنها، ایدئولوژی‌ای خارج از مربع ون‌دایک ارائه کرده‌اند. این فراوانی در نمودار (3) به نمایش درآمده است:
نمودار3. ایدئولوژی‌های حاکم بر متن‌های کتاب درس زبان فارسی خارج از مربع ایدئولوژی
به‌غیر از متن‌ها، در بخش تمرین‌های این کتاب، علاوه‌بر تأکید بر نکات مثبت گروه ما، ایدئولوژی تأکید بر نکات منفی گروه م نیز مشاهده می‌شود. تصویرهای (2) و (3) از یک تمرین و دو متن، این ادعا را تبیین می‌کنند:
تصویر 2. بدترین بنده خدا (برگرفته از Meneghini & Orsatti, 2012: 266)
تصویر۳. گور رودکی (برگرفته از Meneghini & Orsatti, 2012: 292)
نتایج حاکی از آن است که از مجموع 18 متن بررسی‌شده، به‌ترتیب در 13، 11، 11، 10، 9 و 4 متن، هویت ایرانی با تأکید بر نکات مثبت، به‌واسطۀ مقوله‌های منابع، عضویت، فعالیت‌ها، موقعیت و روابط، ارزش‌ها و هنجارها و اهداف بازنمایی شده و در یک متن بر نکات منفی گروه آنها از طریق مقولۀ فعالیت‌ها تأکید شده است. این موارد در نمودار (4) به نمایش درآمده‌اند:
نمودار 4. بازنمایی هویت گروه در متن‌های کتاب درس زبان فارسی برمبنای مربع ایدئولوژی
خارج از مربع ایدئولوژی، کتاب درس زبان فارسی در دو متن، از طریق مقولۀ عضویت و فعالیت‌هاو در یک متن با مقولۀ ارزش‌ها و هنجارها بر نکات منفی گروه ما تأکید کرده‌است. به‌علاوه، در یک متن از طریق مقولۀ عضویت و منابع رفع تأکیدی از نکات مثبت این گروه صورت گرفته است. در مقابل، بازنمایی گروه آنها با تأکید بر نکات مثبت، در دو متن به‌واسطۀ مقولۀ منابع و در یک متن با استفاده از مقولۀ موقعیت و روابط انجام شده‌است. این موارد در نمودار (5) نشان داده شده‌اند:
نمودار 5. بازنمایی هویت گروه در متن‌های کتاب درس زبان فارسی خارج از مربع ایدئولوژی
این ایدئولوژی‌ها در سطح معنا عمدتاً از طریق راهبرد بیان صریح، جزئی و وجه اخباری بازنمایی می‌شوند و پس از آن، راهبردهای عنوان، وجه التزامی، بیان کلی و انکار در مرتبۀ بعدی قرار می‌گیرند. میزان به‌کارگیری این راهبردها در دو نمودار (6) و (7) نمایش داده شده‌است:
نمودار 6. راهبردهای بازنمایی هویت گروه در سطح معنا برمبنای مربع ایدئولوژی در متن‌های کتاب درس زبان فارسی
نمودار 7. راهبردهای بازنمایی هویت گروه در سطح معنا خارج از مربع ایدئولوژی در متن‌های کتاب درس زبان فارسی
در سطح صورت نیز، بسامد استفاده از راهبردها به‌ترتیب متعلق به جمله‌های معلوم و کامل و دو راهبرد آغاز و پایان است که پس از آنها با فاصلۀ زیادی، سه راهبرد جملۀ مجهول، استدلال و اسم‌سازی قرار می‌گیرند. دو نمودار (8) و (9) بسامد راهبردهای سطح صورت را در کتاب درس زبان فارسی نشان می‌دهند:
نمودار 8. راهبردهای بازنمایی هویت گروه در سطح صورت برمبنای مربع ایدئولوژی در متن‌های کتاب درس زبان فارسی
نمودار 9. راهبردهای بازنمایی هویت گروه در سطح صورت خارج از مربع ایدئولوژی در متن‌های کتاب درس زبان فارسی
تصاویر کتاب درس زبان فارسی نیز، در مجموع ۳۰ مورد هستند که در چارچوب مربع ایدئولوژی، تنها با 2 و 1 درس در حوزۀ مقوله‌های منابع و فعالیت‌ها، بر نکات مثبت گروه ما تأکید می‌کنند. این فراوانی در نمودار (10) به تصویر درآمده است:
نمودار10. بازنمایی هویت گروه در تصاویر کتاب درس زبان فارسی برمبنای مربع ایدئولوژی
خارج از این مربع، 20 تصویر در حوزۀ مقولۀ منابع و 2 تصویر معرّف مقولۀ عضویت، رفع تأکیدی از نکات مثبت گروه ما داشته و 2 تصویر با مقولۀ عضویت بر نکات منفی ما تأکید دارند. این موارد در نمودار (11) و تصاویر (4) تا (7) نشان داده شده‌اند:
نمودار 11. بازنمایی هویت گروه در تصاویر کتاب درس زبان فارسی خارج از مربع ایدئولوژی
|
تصویر ۴. شخم زدن زمین (برگرفته از Meneghini & Orsatti, 2012: 148) |
|
تصویر ۵. زنان روستایی (برگرفته از Meneghini & Orsatti, 2012: 181) |
|
تصویر ۶. دامنۀ سنگلاخی (برگرفته از Meneghini & Orsatti, 2012: 207) |
|
تصویر ۷. دعاخوانی (برگرفته از Meneghini & Orsatti, 2012: 253) |
- بحث و نتیجه‌گیری
با بررسی کتاب درس زبان فارسی که 18 متن قابل‌تحلیل براساس رویکرد ون‌دایک داشت، می‌توان نتیجه گرفت که ایدئولوژی غالب در متن‌های این کتاب، تأکید بر نکات مثبت گروه ما است. البته مفهوم ما در این کتاب به‌دلیل ایتالیایی‌بودن نویسندگان، قدری متفاوت است. به همین علت، تأکید بر نکات منفی و رفع تأکید از نکات مثبت گروه ما نیز از جمله ایدئولوژی‌هایی بود که در متن‌ها مشاهده شد. نتیجۀ نهایی در زمینۀ بازنمایی هویت گروه از طریق مقوله‌های شش‌گانه نیز نشان می‌دهد که این کتاب ایدئولوژی خود پیرامون هویت ایرانی را عمدتاً از طریق مقوله‌های منابع، عضویت و فعالیت‌ها بازنمایی می‌کند.
ایدئولوژی‌های حاکم بر متن‌های کتاب درس زبان فارسی چه در زمینۀ معرفی هویت ایرانی و چه در به‌تصویرکشیدن گروه آنها، در درجۀ اول از طریق راهبردهای بیان صریح، در قالب جملات اخباری و با جزئیات و در وهلۀ بعد، با استفاده از راهبرد عنوان به تصویر کشیده می‌شود. در سطح صورت نیز، بیشترین بسامد راهبردها در بیان ایدئولوژی‌ها، متعلق به راهبردهای جملۀ معلوم و کامل در آغاز و پایان متن‌ها است. به نظر می‌رسد بهره‌گیری از راهبردها در این کتاب منطبق با ماهیت یک کتاب درسی است، چرا که پردازش جملات صریح، معلوم و کامل با وجهی اخباری که حامل جزئیاتی در مورد موضوع نیز هستند برای زبان‌آموز ساده‌تر است.
همچنین، کتاب در بازنمایی هویت ایرانی از طریق تصاویر، بیشتر بر مقولۀ منابع تکیه دارد، اما در اغلب موارد با انتخاب تصاویری بی‌ارتباط یا متضاد با محتوای درس، از یک ویژگی مثبت رفع تأکید کرده یا بر نکته‌ای منفی تأکید می‌کند. بدین‌ترتیب، اگرچه ایدئولوژی غالب متن‌ها تأکید بر نکات مثبت هویت ایرانی بود، اما به‌واسطۀ انتخاب تصاویر و تمرین‌ها، این نکات مثبت مکرراً انکار می‌شوند. دو تصویر (8) و (9) این نتیجه را تأیید می‌کنند:
تصویر 8. ابر و کوه (برگرفته از Meneghini & Orsatti, 2012: 46)
تصویر 9. به سوی معدن (برگرفته از Meneghini & Orsatti, 2012: 218)
در مجموع، باتوجه‌به چارچوب موردنظر، محتوای کتاب درس زبان فارسی، چه آن را از دید نویسندگان غیرایرانی‌اش، پیرامون گروه آنها بدانیم و چه مبتنی بر مقاصد آموزش زبان فارسی، درباره گروه ما، در هر دو صورت با انتخاب عناوینی با بار منفی و تصاویری که شهرنشینی، مدنیت و پیشرفت را انکار می‌کند، چهره‌ای مغرضانه از هویت ایرانی به تصویر می‌کشد. براین‌اساس، اگرچه روشن شد که تحلیل کتاب‌های درسی در چارچوب‌های گفتمان‌شناسی انتقادی و به‌طور ویژه رویکرد ون‌دایک، امکان‌پذیر خواهد بود، اما نکتۀ مهم آن است که این منابع آموزشی برخلاف خبر و رسانه که عموماً به‌دنبال تخریب گروه مقابل و برجسته‌سازی و تثبیت خود هستند، گاه مسیر دیگری را در پیش می‌گیرند. به‌این‌ترتیب، ممکن است کتاب‌هایی که پیرامون گروه ما نوشته شده‌اند، ضد ما باشند و گروه آنها را مهم، مترقی و صاحب‌نفوذ جلوه دهند و بر اساس چارچوب موردنظر پژوهش، بر وجوه منفی ما تأکید و یا از نکات مثبت ما رفع تأکید کنند. آنچه در چارچوب ون‌دایک نادیده گرفته شده همین مربع محتملی است که اضلاع آن مخالف با مربع ایدئولوژی پیش‌بینی‌شدۀ اوست. از آنجا که آموزش زبان معرفی فرهنگ را نیز به دنبال خواهد داشت، آسیب اصلی زمانی رخ خواهد داد که توجه به گروه ما به‌عنوان گروه زبان هدف، با تأکید بر وجوه منفی و یا رفع تأکید از نکات مثبت همراه شود. این موضوع به احتمال بسیار زیاد متأثر از ایدئولوژی‌های مغرضانۀ نویسندگان در کتاب ظهور می‌یابد و حتی اگر ضمنی و غیرصریح مطرح شده باشد نیز اثرگذار خواهد بود. اگرچه کتاب درس زبان فارسی در متن‌ها تلاش می‌کرد جانب‌داری خود را پنهان سازد و بی‌طرف جلوه کند، اما تصاویر و تمرین‌ها در نقش بخش ناپیدای کوه یخ ایدئولوژی‌ها در سراسر کتاب حضور داشتند و حامل نگرشی دیگر بودند. به‌این‌ترتیب، دستاورد پژوهش حاضر با بررسی یک کتاب درسی شکل تکمیلی (5) است:
شکل 5. نگاهی تازه به مربع ایدئولوژی
[1]. ethnicity
[3]. Van Dijk, T.
[4]. critical discourse analysis
[5]. Kakavand, N.
[6]. Sahragard, R., & Davatgarzadeh, G.
[7]. Amerian, M., & Esmaili, F.
[8]. Sajid, M. J.
[9]. Fotopoulos, N.
[10]. American English File
[12]. Van Leeuwen, T.
[13]. ideological square
[14]. racist
[15]. socio-cognitive
[16]. discourse
[17]. cognitive
[18]. society
[19]. substructures
[20]. local
[21]. membership
[22]. activities
[23]. goals
[24]. values/norms
[27]. polarized
[28]. meaning
[29]. form
[30]. action
[31]. topics
[32]. manifestation
[33]. explicit
[34]. implicit
[35]. level
[36]. general
[37]. detailed
[38]. modality
[39]. disclaimers
[40]. active
[41]. passive
[42]. full clause
[43]. nominalizations
[44]. first
[45]. last
[46]. argumentational structures
[47]. checklist
[48]. Meneghini, D., & Orsatti, P.
)