نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار زبان‌شناسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، پژوهشکدۀ مطالعات واژه‌گزینی، تهران، ایران
2 دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد زبان‌شناسی، پژوهشکدۀ مطالعات واژه‌گزینی، تهران، ایران
چکیده
ارتباط بین دو حوزۀ زبانی ساخت‌واژه و نحو یکی از موضوعات مناقشه‌برانگیز میان زبان‌شناسان بوده است. هدف از پژوهش حاضر نیز، واکاوی ارتباط و بازنمایی تعامل میان این دو حوزۀ ساختاری زبان است. به‌همین‌منظور، به بررسی دو فرایند زایا در واژه‌سازی زبان علم پرداخته‌ایم که یکی از آنها محصول حوزۀ ساخت‌واژه است، اما می‌توان زیرساختی نحوی برای آن قائل بود. دیگری، موجودیتی نحوی دارد، اما رفتارهایی ساخت‌واژی از خود نشان می‌دهد. این دو فرایند به‌ترتیب فرایند انضمام اسم و ساخت گروه نحوی هستند. در پژوهش حاضر، 500 واژه از دفتر اول فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب و 500 واژه از دفتر شانزدهم به‌طور تصادفی انتخاب شده ودو فرایند یادشده در آنها بررسی شد. چارچوب نظری پژوهش حاضررویکرد تعاملی به مطالعۀ زبان بوده است. ولیکن، در بررسی دقیق دو فرایند اصطلاح‌سازی ذکرشده از برخی ابزارهای پژوهشی رویکردهای نظری دیگر، نظیر طرحواره‌های ساختاری در رویکرد ساخت‌واژۀ ساختاری نیز بهره‌گرفته‌ایم. بررسی‌های صورت‌گرفته نشان داد که تعریف نام‌های مرکب انضمامی در دفتر واژه‌های مصوب فرهنگستان مؤید وجود زیرساختی نحوی در این نام‌ها است. از سوی دیگر، ازدستدادن نشانه‌های نحوی در برخی گروه‌های نحوی نیز، بیانگر واژگانی‌شدگی آنها است. تنوع طرحواره‌های ساختاری در فرایند انضمام اسم بیشتر از گروه‌های نحوی و درمقابل، زایایی گروه‌های نحوی از زایایی نام‌های مرکب انضمامی بیشتر است. همچنین، به‌طورکلی بهره‌گیری از فرایند ساخت گروه‌های نحوی در بازۀ زمانی 10ساله، سیر افزایشی داشته است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Interaction between Morphology and Syntax in the Language of Science: A Case Study in Noun Incorporation and Phrase Formation
نویسندگان [English]
- Mohammadreza Razavi 1
- Marziyeh Allahyari 2
1 Assistant Professor of Linguistics, Research Center of Terminology Studies, Tehran, Iran
2 Master of Linguistics, The Academy of Persian Language and Literature, Research Center of Terminology Studies, Tehran, Iran
چکیده [English]
Abstract
The interface between morphology and syntax has been a disputed issue among linguists. The main goal of this research is to investigate the interface between morphology and syntax and represent the existence of interaction between these two structural modules of language. Therefore, we have studied two productive word formation processes in the language of science. One of them is the result of the module of morphology, but we can assign a syntactic substructure to it. The other one is itself a syntactic entity, but it shows some morphological behaviors. These two processes are respectively noun incorporation and the formation of syntactic phrases. For this purpose, 500 terms from the first dictionary of a collection of terms approved by the Academy of Persian Language and Literature, and 500 terms from the sixteenth dictionary of a collection of terms have been chosen randomly and studied in this research. The main framework of this research is the interactional approach. We have also utilized additional tools from other theoretical approaches, such as constructional schemas in construction morphology. The research conducted in this essay depicts the definitions of incorporating nouns, in the dictionaries, to confirm their syntactic structure. On the other hand, losing some syntactic markers in syntactic phrases demonstrates the lexicalization of these structures. This study showed that incorporating nouns had a greater diversity of constructional schemas than syntactic phrases. However, the productivity of syntactic phrases was higher in comparison to incorporating nouns. Furthermore, the usage of syntactic phrases had increased in the ten-year period. As a result, the overall trend was ascending.
Keywords: morphology, syntax, language of science, interactional approach, constructional morphology, noun incorporation, syntactic phrase.
Introduction
The most generative module of language is syntax. This statement encouraged the author to understand whether this competence of language in word formation of the language of science, which is one of the registers of language and could have its own word formation rules, is profitable or not. On the other hand, the formation of compound words is the most similar process to a syntactic process (Giegrich, 2009: 319). Particularly, one of the most productive processes of making compounds in Farsi is "incorporation". Noun incorporation in Farsi is the first type of incorporation according to Mithun (1984,1986), in which we observe 2 corresponding syntactic constructions. Thus, the existence of this syntactic sub-construction depicts that analyzing this word formation process is a good example of the interaction between morphology and syntax but the noun incorporation is not the only construction which has a syntactic side; the formation of a syntactic phrase is another process which is syntactic by itself, but in some cases these phrases lose their syntactic elements like "ezâfe" in this research. It means that the syntactic phrases also have some morphological behaviors and they could, as a result, take an account as another sign of the interaction between morphology and syntax. In this research, we have chosen 500 words from the first dictionary of a collection of words approved by the Academy of Persian Language and Literature, and 500 words from the sixteenth dictionary. We will find out whether the definition of incorporating nouns illustrates the syntactic construction or not. In the second phase, we will determine the syntactic and semantic roles of each constituent in incorporating nouns and syntactic phrases in order to understand which syntactic and semantic roles have been used more. For this purpose, the constructional schemas were helpful tools used in this research. It should be mentioned that our main aim is to demonstrate the interaction between morphology and syntax, but we have not made ourselves deprived of having certain semantic surveys.
Literature Review
The morphology-syntax interface has been a disputed issue in linguistics. The autonomy of morphology has led to 2 different approaches. The lexicalist approach is a term that has been used in generative theories (O’Neil, 2016: 242). According to this approach, the output of morphology is the input of syntax. Syntax, moreover, does not have any access to the internal structure of words and cannot change their meaning (Chomsky, 1970: 240). However, in the other approach, which is called distributed morphology, we do not have a coherent lexicon as we do in generative grammar. The only generative component of language is syntax which produces words, phrases, and sentences (Anoushe, 2021: 616).
Noun incorporation is perhaps the most nearly syntactic of all morphological processes (Mithun, 1984: 847). According to Kroeber's definition (1909: 541), "Incorporation is a process which produces a word from a combination of direct object to the verb. This new word has the role of predicate in sentences," while Sapir (1911: 255) is against this twofold syntactic-morphological perception. Mithun (1984), considers noun incorporation as a morphological structure. Rosen (1989), also has the same view and considers noun incorporation as a morphological process that occurs in the lexicon. However, Baker (1988), has a syntactic perception to the incorporation. Thus, it is obvious that the exact place of noun incorporation as a morphological or syntactic process is still a controversial issue among different linguists.
Methodology
The interactional approach to language is a new approach that is the main framework of this research. In this approach, we believe in independent modules of the language, but we also assign an interactional relation between them (Dabir-Moghaddam, 2020: 41). This is one of the most important principles of this approach which helps illustrate the dimensions of interaction between modules of morphology and syntax in this research. The interactional approach believes that there is a syntactic construction for each incorporating noun, and it is an abstract template for producing these nominal compounds, and whenever it is necessary, this abstract structure is transformed into that syntactic construction (Dabir-Moghaddam, 2020: 358-359).
As we have mentioned before, we have also had certain semantic analyses in this research. For this purpose, constructional schemas in constructional morphology are beneficial tools. The word "construction" is a concept that can be used in both levels of word formation and syntactic phrase (Booij, 2010a: 1).
One of the main processes of word formation is compound formation which is considered as a construction. The constructional schema for this structure has been shown here:
(1) [[a]Xk[b]Ni]j [SEMi with relation R with to SEMk]j
The double arrow symbolizes the relationship between a particular form and a particular meaning. The variable X stands for the major lexical categories (N, V, A, and P). The variables "a" and "b" in this schema stand for arbitrary sound sequences. The variables "i"," j", and "k" stand for the lexical indexes on the phonological, syntactic, and semantic (SEM) properties of words. In (1), the meaning contribution of the compound schema is specified, as morphology deals with the correlation between form and meaning in sets of complex words. For instance, the substitution of one of the incorporating nouns in this corpus is like this:
(2) [[hobab]N(DIR-OBJ(k [saz]Vi]j [a tool which shows the action SEMi is done on the patient SEMk]j
As it is obviously clear in this constructional schema, the first constituent of this construction is the direct object of the syntactic construction of incorporating the noun "Hobabsaz" [bubblemaker], this constituent furthermore has the semantic role of a patient in supposed syntactic construction. "R" depicts a relation in which a tool does an action on a patient.
Conclusion
The research conducted in this thesis depicts the definitions that have been used to describe incorporating nouns in dictionaries to confirm the syntactic construction of incorporating nouns. On the other hand, losing some syntactic markers, in syntactic phrases, demonstrates lexicalization of these structures. The most common syntactic role of an incorporated constituent in incorporating nouns was the object. In addition, the syntactic and semantic roles of most of the constituents used with predicate nouns, in syntactic phrases, were respectively "adjuncts" and "manner". Incorporating nouns had a greater diversity of constructional schemas than syntactic phrases. However, the productivity of syntactic phrases was higher. Furthermore, the usage of syntactic phrases has increased in the ten-year period since the year of publication of the first dictionary up to the sixteenth dictionary. As a result, the overall trend was ascending.
Acknowledgments
This essay is inspired by my master's degree dissertation. Thus, I should appreciate my professor, Doctor Mohammad Dabir-Moghaddam, who was the supervisor of this dissertation. I was not able to write even one word without his worthwhile pieces of advice. Secondly, I appreciate Doctor Mohammad Reza Razavi who always has had profitable comments in order to write a readable essay.
کلیدواژه‌ها [English]
- morphology
- syntax
- language of science
- interactional approach
- constructional morphology
- noun incorporation
- syntactic phrase
- مقدمه
با مطرح‌شدن رویکرد زایشی، حوزۀ نحو زایاترین بخش زبان تلقی شد و کانون مطالعات زبان‌شناختی گردید. این برداشت از مطالعات زبانی، نگارنده را بر آن داشت تا دریابد آیا زایایی نحو می‌تواند در واژه‌سازی (به‌ویژه واژه‌سازی زبان علم به‌عنوان گونه‌ای کاربردی از زبان با ویژگی‌های واژه‌سازی و واژگان منحصربه‌فرد) نقشی مؤثر داشته باشد. افزونبراین، از دیدگاه برخی پژوهشگران نظیر گیه‌گریچ[1] (2009: 319)، ترکیب[2] نحومانندترین فرایند در بین فرایندهای واژه‌سازی است. دو فرایند زایا برای ساختن واژۀ مرکب در زبان فارسی معیار عبارت‌اند از ساختن فعل مرکب و ساختن نام مرکب. از سازوکارهای زایایی که در شکل‌گیری دو گروه ذکرشده نقش‌آفرین است، می‌توان فرایند انضمام[3]را نام برد (دبیرمقدم، 1399: 325ـ326). در این نوع انضمام که در ادامه به معرفی آن خواهیم پرداخت، تناظر بین دو ساختار نحوی[4] دیده می‌شود (دبیرمقدم، 1399: 333). وجود چنین زیرساخت نحوی متناظری نشان می‌دهد که بررسی نام‌های مرکب انضمامی و نقش نحو در ساخته‌شدن آنها مصداق خوبی از تعامل دو حوزۀ ساخت‌واژه و نحو در واژه‌سازی است.
باوجوداین، انضمام تنها فرایند واژه‌سازی نیست که نشان‌دهندۀ نقش نحو در واژه‌سازی زبان علم است، ساخت گروه‌های نحوی در میان واژه‌های علمی مصوب فرهنگستان، سازوکار نحوی دیگری است که شاهد کاربرد آن در اصطلاحات علمی هستیم. دراین‌خصوص، شایان‌ذکر است که تفکیک واژۀ مرکب از گروه‌های نحوی نیز، موضوع بحث‌برانگیزی در میان بسیاری از متخصصین بوده است. به‌بیانی‌دیگر،گروه‌های نحوی نیز در مرز دو حوزۀ ساخت‌واژه و نحو قرارگرفته‌اند و بررسی ویژگی‌های آنها هم می‌تواند نشانگر تعامل حوزه‌های ساخت‌واژه و نحو باشد.
تمرکز پژوهش حاضر تحلیل فرایند انضمام اسم و ساخت گروه‌های نحوی از نوع اضافۀ اسمی و اضافۀ وصفی است که با کسرۀ اضافه به یکدیگر پیوند خورده و هستۀ آنها اسم عمل[5] یا به تعبیری دیگر اسم گزاره‌ای[6] (مانند انتقال داده‌ها و نوردش عمودی) است. دلیل انتخاب گروه‌های اسمی که هستۀ آنها اسم گزاره‌ای است این است که این گروه‌ها ساخت موضوعی دارند (کریمی‌دوستان، 1386: 198). علاوه‌براین، هرگاه در ساخت اضافی، اسم گزاره‌ای در مقام هسته[7] قرار بگیرد، وابستۀ[8] آن یکی از وابسته‌های فعل زیرساختی (مانند نهاد، مفعول یا افزوده) به شمار می‌رود (طباطبایی، 1392: 159). بنابراین، برای این گروه‌های اسمی نیز می‌توان مانند نام‌های مرکب انضمامی[9]، زیرساختی نحوی قائل بود که به کمک آن نقش نحوی و نقش معنایی سازند[10] بهکاررفته همراه با اسم گزاره‌ای تعیین می‌شود. ازاین‌رو، هر دو ساخت بررسی‌شده در پژوهش حاضر زیرساختی نحوی دارند، لیکن یکی از این ساخت‌ها نام مرکب انضمامی است که در بخش واژگان زبان جای دارد. دیگری، خود گروهی نحوی است و در بخش نحو زبان جای دارد، اما برخی رفتارهای ساخت‌واژی آن باعث شده تا به‌عنوان مصداقی از تعامل ساخت‌واژه و نحو در کنار نام‌های مرکب انضمامی به آن پرداخته شود.
2. پیشینۀ پژوهش
در زیربخش‌های پیش‌رو به بررسی رویکردهای مهم پیرامون رابطۀ ساخت‌واژه و نحو و مطالعات صورت‌گرفته درخصوص فرایند انضمام می‌پردازیم.
2ـ1. رابطۀ ساخت‌واژه و نحو در تاریخ مطالعات زبان‌شناسی
رابطۀ میان دو حوزۀ ساخت‌واژه و نحو که از آن با عنوان رابط ساخت‌واژه ـ نحو[11] یاد می‌شود، همواره موضوع مهم‌ترین و مناقشه‌‌برانگیزترین مباحث نظری بوده‌است. این مسأله که حوزۀ ساخت‌واژه هویتی مستقل دارد یا خیر منجر به پیدایش دو رویکرد در پژوهش‌های حوزه‌های ساختاری زبان شد که رویکرد واژگان‌گرا[12] و رویکرد صرف توزیعی[13] نام گرفتند.
به گفتۀ اُنیل[14] (2016: 242)، واژگان‌گرایی اصطلاحی است که اغلب در نظریه‌های زایشی به کار رفته است. در رویکرد واژگان‌گرا، برونداد صرف درونداد نحو است؛ اصولی که واژه‌ها را می‌سازند، متفاوت با اصول نحوی ساخت گروه‌اند؛ قواعد ساخت‌واژه هرگز گروه‌های نحوی را به‌منزلۀ درونداد خود نمی‌پذیرند؛ نحو به ساختار درونی واژه‌ها دسترسی ندارد؛ قواعد نحوی نمی‌توانند معنای واژگانی کلمات را تغییر دهند و درنتیجه، واژه‌ها در سطح نحو مانند اتم‌های نفوذناپذیرند (Chomsky, 1970: 240).
درمقابل، صرف توزیعی از آن رو به این نام خوانده می‌شود که وظیفۀ ساخت‌واژه را که در انگاره‌های خطی پیشین در حوزۀ پیش‌نحوی[15] متمرکز شده بود، میان دیگر بخش‌های نظام دستوری توزیع کرد. نتیجۀ چنین تغییری این است که واژگان منسجمی که در برخی از نحله‌های دستور زایشی از جمله کمینه‌گرایی[16] واژگان‌گرا یافت می‌شود، در صرف توزیعی حضور ندارد و دستور در سطح بالاتر از تکواژ[17]، تنها واجد یک بخش زایا و سازه‌ساز به نام نحو است که ساخت‌وساز واژه‌ها، گروه‌ها و جملات را برعهده دارد (انوشه، 1400: ۶۱۶). امبیک[18] (2015: 17) تصریح می‌کند که «هیچ صورت غیربسیطی در حافظه ذخیره نمی‌شود؛ همه سازه‌های چندجزئی هربار که به کار گرفته می‌شوند، توسط دستور ساخته می‌شوند.
2ـ2. فرایند انضمام از دیدگاه پژوهشگران غیرایرانی
به گفتۀ میتون[19] (1984: 847)، انضمام اسم[20] نحوی‌ترین فرایند ساخت‌واژی است .بنابراین، روشن است که بررسی این فرایند و دیدگاه پژوهشگران مختلف به آن، مصداقی از تعامل دو حوزۀ ساخت‌واژه و نحو خواهد بود.
مطابق با تعریف کروبر[21] (1909: 541)، «انضمام اسم فرایندی است که در آن از ترکیب[22] مفعول صریح و فعل یک واژه ساخته می‌شود و در آن، فعل نقش محمول[23]جمله را ایفا می‌کند». از نظر ساپیر[24] (1911: 255)، چنین تعریفی هرچند در ابتدا قابل‌قبول است، اما باید توجه کرد که این تعریف در بخش اول که سخن از ترکیب اسم و فعل و تشکیل یک واحد واژگانی است، به جنبۀ ساخت‌واژی فرایند انضمام اشاره دارد و در بخش بعدی که به نقش محمولی فعل و نقش مفعول مستقیمی اسم منضم پرداخته است، به جنبۀ نحوی فرایند انضمام اشاره دارد. چنین تلقی دوگانۀ صرفی ـ نحوی از رفتار فرایند انضمام از نظر ساپیر مردود است.
میتون (1984: 847-848) انضمام اسم را ساختاری ساخت‌واژی[25] می‌داند و معتقد است که همۀ زبان‌هایی که چنین ساختار ساخت‌واژی دارند از برابرهای نحوی آنها نیز برخوردار هستند. وی سپس اینگونه تحلیل می‌کند که وجود برابرهای نحوی برای چنین ساختارهایی، بیانگر این است که ساخت‌واژی‌شدگی[26] خود دارای نقش است.
روزن[27] (1989: 294) فرایند انضمام را یک فرایند پیش‌نحوی و ساخت‌واژی می‌داند که در بخش واژگان صورت می‌گیرد. به عقیدۀ روزن، هرچند پژوهشگرانی چون بیکر[28] (1988)، انضمام را نوعی فرایند نحوی می‌دانند که در آن هستۀ مفعولِ مستقیمِ گروه اسمی یا هستۀ فاعل در افعال غیرمفعولی[29] به فعل می‌پیوندد، اما نتیجۀ این فرایند، یک فعل مرکب «ساخت‌واژی» است که دربردارندۀ ریشۀ اسمی مرتبط با جایگاه مفعول مستقیم است.
اسپنسر[30] (1995: 440) با بررسی زبان چوکچی[31] (زبانی در منطقه سیبری) به نقد دیدگاه بیکر در خصوص انضمام می‌پردازد. به باور وی، فرایند انضمام در زبان چوکچی فرایندی زایاست، اما ناقض اصولی است که بیکر برای انضمام در نظر گرفته است، زیرا در این زبان افزوده‌ها[32] نیز به فعل منضم می‌شوند، اما بیکر انضمام را فرایندی نحوی می‌داند.
2ـ3. فرایند انضمام از دیدگاه پژوهشگران ایرانی
ارکان (1385: 107) ساختار افعال انضمامی را متشکل از یک هستۀ عمدتاً اسمی (N°) و یک هستۀ فعلی واژگانی ((V° می‌داند. بدین‌ترتیب، از انضمام اسم به فعل، فعلی به دست می‌آید که می‌تواند در فرایندهای واژه‌سازی دیگر شرکت کند؛ یعنی با تغییراتی جزئی به‌لحاظ آوایی می‌تواند پایۀ واژه‌سازی باشد. به‌طور مثال، از افعال انضمامی «ناهار خوردن»، «دروغ گفتن»، «گروگان گرفتن» و... می‌توان به‌ترتیب کلمات مرکب فعلی «ناهارخوری»، «دروغگویی»، «گروگانگیری» و ... را مشتق کرد. ارکان با همین استدلال تولید فعل مرکب را رویکردی ساخت‌واژی در نظر می‌گیرد، زیرا به گفتۀ او بهتر است برونداد این فرایند را واحدی واژگانی در نظر گرفت، نه یک ساخت گروهی نحوی؛ هرچند به‌لحاظ درزمانی منشاء فرایند انضمام اسم، نحوی بوده است و با حرکت هستۀ اسم (موضوع درونی) به سمت هستۀ فعلی و ادغام با آن تشکیل شده‌است (ارکان، 1385: 107ـ108).
شقاقی(1386: 5) «انضمام را گذاشتن یکی از موضوع‌های فعل در کنار آن و ساختن فعلی جدید» تعریف می‌کند. وی انضمام را فرایندی واژگانی تلقی می‌کند، زیرا معتقد است رویکرد نحوی به فرایند انضمام فقط توجیه‌گر حرکت مفعول صریح به سمت فعل است، اما در بسیاری از زبان‌ها عناصر دیگری چون اسم ابزار، وسیله و مکان نیز به فعل منضم می‌شوند. علاوه‌براین، توصیفگرهای مفعول صریح در بسیاری از زبان‌ها نظیر زبان فارسی برخلاف فرض رویکرد نحوی، از آن جدا نشده و امکان حضور به‌صورت مفعول غیرصریح را دارند (شقاقی، 1386: ۲۷).
رضایی و ترابی (1393: 65ـ69) در مقالۀ خود در چارچوب دستور نقش و ارجاع[33] که نظریه‌ای نقشگرا[34] است، فرایند انضمام و ارتباط آن با نوع عمل را بررسی کرده‌اند. به عقیدۀ آنها، یکی از معیارهای تشخیص انضمام، اسم‌جنس[35]بودن اسم منضم است. دومین معیار تشخیص انضمام، معیاری معنایی است. براین‌اساس، افعال کنشی مانند «غذاخوردن» و «درس‌خواندن» که پیوستگی و پایداری آنها به‌صورت امری عادی و روزمره درآمده، ساخت انضمامی هستند، اما در افعال ایستایی مانند «جواب‌دانستن» این پیوستگی وجود ندارد. افعال لحظه‌ای مانند «سنگ‌انداختن» و «طعمه‌بلعیدن» تنها در حالتی که ناظر بر کاری نهادینه‌شده باشند ساخت انضمامی محسوب می‌شوند و افعال پایا نظیر «جنس‌فروختن» و «انسان‌آفریدن» قادر به تشکیل ساخت انضمامی نیستند.
3. چارچوب نظری پژوهش
یکی از رویکردهای نوین به مطالعۀ زبان، رویکرد تعاملی[36] است که چارچوب نظری اصلی پژوهش حاضر را به خود اختصاص داده است. ساخت‌واژۀ ساختاری[37] یکی دیگر از رویکردهای نوین است که خود در دل رویکرد ساختاربنیاد[38] به زبان جوانه زده است. این رویکرد نیز به‌عنوان زیرنظریۀ پژوهش اتخاذ شده است. در ادامه به معرفی این دو رویکرد خواهیم پرداخت.
3ـ1. رویکرد تعاملی به مطالعۀ زبان
رویکرد تعاملی، به حوزه‌ای‌بودن زبان[39] و حوزه‌ای‌بودن ذهن[40] قائل است. این رویکرد حوزه‌های مستقل، اما درتعامل نحو، صرف، واج‌شناسی، معنا، ساخت اطلاع[41] و شناخت[42] را در مطالعۀ زبان بازمی‌شناسد (دبیرمقدم، 1399: 36ـ37). بنابراین، این رویکرد علی‌رغم مستقل‌دانستن حوزه‌های ساختاری زبان، یعنی حوزه‌های صرف، نحو و واج‌شناسی، قائل به وجود رابطۀ تعاملی میان آنها است.
طبق رویکرد تعاملی، در زبان فارسی امروز، نوع اول انضمامِ اسم به فعل در رده‌بندی چهارگانه میتون (1984; 1986)، یافت می‌شود. در این نوع انضمام، تناظر بین دو ساختار نحوی دیده می‌شود. در یک ساختار، با یک فعل متعدی مواجهیم که در آن، موضوع دوم به‌لحاظ نقش معنایی پذیرا[43] و به‌لحاظ نحوی مفعول صریح است. در ساختار متناظر آن، با فعل لازم روبه‌رو هستیم؛ مشخصاً فعلی که موضوع دوم خود را به هستۀ اسمی تقلیل داده و به فعل منضم نموده است. در این ساختار، مفعول صریح ساختار اول، همۀ نشانه‌ها و نقش‌نماهای صرفی و نحوی خود را از دست داده است و به فعل پیوسته است. این فعل را «فعل مرکب انضمامی» می‌خوانیم (دبیرمقدم، 1399: 333ـ334). نمودارهای درختی شمارۀ (1) و (2) دو ساختار بالا را نشان می‌دهند (دبیرمقدم، 1399: 334):
|
شکل 1 نمودار شق غیرمنضم
|
شکل 2 نمودار فعل مرکب انضمامی
|
به باور دبیرمقدم، انضمام اسم به فعل که منجر به ساخته‌شدن فعل مرکب انضمامی می‌شود و نیز، انضمام‌های نامی که منجر به ساخته‌شدن اسم‌ها و صفت‌های مرکب می‌شوند، جملگی سازوکارهای واژه‌سازی‌اند که در حوزۀ صرف زبان فارسی عمل می‌کنند. بر اساس این تحلیل، نمودار (1) نشان‌دهندۀ ساختاری نحوی است که در آن انضمام رخ نداده است، اما نمودار (2) معرف ساختار نحوی دیگری است که حاوی فعل مرکب انضمامی است (دبیرمقدم، 1399: 334). برای درک بهتر، در فعل «غذاخوردن» در جملۀ «بچه‌ها غذایشان را خوردند»، «غذا» مفعول صریح مستقل است، ولی در جملۀ «بچه‌ها غذا خوردند» مفعول صریح (غذا) به فعل منضم شده و فعل مرکب انضمامی «غذاخوردن» را ساخته است (دبیرمقدم، 1399: 301).
نکتۀ شایان‌توجه در خصوص نام‌های مرکبی که فرایند انضمام در ساخت آنها نقش داشته این است که نه‌تنها مقوله‌های متعلق به قالب زیرمقوله‌ای فعل و نیز برخی قیدهای فعل، بلکه فاعل و متمم فاعل هم می‌توانند سازۀ اول ترکیب‌های نامی را تشکیل دهند. این نتیجه بدان معناست که «موضوع‌های» هر محمول و نیز برخی غیرموضوع‌ها (یعنی قیدها و افزوده) می‌توانند سازۀ اول ترکیب‌های نامی باشند. در رویکرد پیکره‌بنیاد، رابرتز[44] (2009: 98)، به پیروی از ماهوتیان[45] (1997: 50-51)، ترتیب سازه‌ای زیر را به‌عنوان «ترتیب خنثای سازه‌ها[46]» در زبان فارسی پیشنهاد کرده است:
(1) فاعل ـ [افزوده] زمانی ـ مفعول صریح ـ مبدأ ـ [افزوده] مکانی ـ بهره‌ور/مقصد ـ [افزوده] وسیله‌ای ـ فعل
فرایند انضمام نام از ترتیب سازه‌ای بی‌نشان شمارۀ (1) گزینش می‌کند، اما این گزینش تابع عوامل معنایی، همچون امکان تبدیل‌شدن اسم منضم به «اسم جنس» است. ازاین‌رو، فاعل‌ها که معمولاً عامل (یا کنشگر) یا تجربه‌گرند و بنابراین، ذی‌روح‌اند در انضمام نام شرکت نمی‌کنند و موارد انضمام فاعل در فرایند تشکیل نام، شامل فاعل‌هایی است که می‌توانند به اسم جنس تبدیل شوند. ترکیب‌هایی نظیر «خیرساز» (در ساخت نحوی مدارس خیرساز)، «نفت‌خیز» و «عقرب‌خیز» از معدود نمونههای آن هستند. چنین توصیفی از تشکیل نام‌های مرکب انضمامی نشان می‌دهد که بین حوزه‌های صرف، نحو و معناشناسی تعامل برقرار است (دبیرمقدم، 1399: 356 و361ـ362).
البته باید توجه داشت که افزوده‌ها محدود به موارد گفته‌شده در شمارۀ (1) نیستند. نگارنده با بررسی انواع افزوده‌ها در دو رویکرد صورت‌گرای تعاملی ارنست[47] (2004) و رویکرد نقشگرای نظام‌بنیاد[48] هلیدی و متیسن[49] (2014)، افزوده‌های معرفی‌شده در رویکرد نقشگرا را برای بررسی داده‌های این پژوهش مناسب‌تر دانسته و آن را مبنای پژوهش خود قرار داده است. فهرست انواع افزوده‌های حاشیه‌ای و وجهی مطابق با نخستین پیکرۀ نقش‌های معنایی زبان فارسی در جدول (1) ارائه شده و برخی از آنها در پژوهش حاضر نیز استفاده شده‌اند (میرزائی و مولودی، 1393: 38):
جدول 1. فهرست افزوده‌های حاشیه‌ای و وجهی
|
جهت |
روش |
هدف |
|
مکان |
شرط |
تکرار |
|
زمان |
ابزار |
نفی |
|
مقدار |
همراهی |
قید |
|
منظور |
وصف |
وجه‌نما |
|
علت |
مرجع‌دار |
|
منبع: (میرزایی و مولودی، 1393: 38)
البته باید توجه داشت که اگرچه بین اجزاء سازندۀ ترکیب‌های نامی رابطۀ نحوی در جمله‌های متناظر با این ترکیب‌ها برقرار است، اما این سخن بدان معنا نیست که آن جمله‌ها کاربرد واقعی و پیشینی داشته‌اند. به نظر می‌رسد که بتوان به یک ساختار نحوی با موضوع مفعول صریح قائل شد و آن را قالبی انتزاعی دانست که مبنای ساخته‌شدن ترکیب‌های نامی است. هرگاه ضرورت یابد، این ساختار انتزاعی در هیئت یک جملۀ واقعی بازنمایی می‌یابد و آن ساختار نحوی تبدیل به ساخت نحوی[50] خواهد شد. ارتباط بین ساختار[51]، ساخت[52] و ترکیب نامی یا به‌بیانی‌دقیق‌تر، نام مرکب انضمامی به‌صورت شکل (3) از سوی دبیرمقدم (1399: 358ـ359) پیشنهاد شده است:
شکل 3. نمودار نام مرکب انضمامی
ساختار
نام مرکب انضمامی ساخت
همان‌گونه که نمودار (3) نشان می‌دهد، «ساخت» نحویِ برگرفته از «ساختار» انتزاعی درواقع شق غیرمنضم نام مرکب انضمامی است. باوجوداین، نام‌های مرکب انضمامی ساختهشده از طریق این نمودار و به کمک فرایند «قیاس[53]»، موجب پدیدآمدن تعداد بی‌شماری ترکیب‌های نوساخته و خلق‌الساعۀ موردنیاز در بافت مقتضی می‌شوند.
3ـ2. ساخت‌واژۀ ساختاری
یکی از دستورهایی که از دل رویکرد ساختاربنیاد جوانه زده ساخت‌واژۀ ساختاری است که از سوی زبان‌شناس هلندی، بوی[54] مطرح شد. بوی (2010a: 1) در کتاب خود با عنوان «ساخت‌واژه ساختاری[55]»، سودمندی ویژۀ مفهوم ساختار را در آن می‌داند که هم می‌تواند در سطح واژه‌سازی و هم در سطح ساخت نحوی به کار رود، بی‌آنکه تفاوت‌های این دو حوزه را نادیده بگیرد.
بوی (2015: 425)، بر این مطلب اذعان دارد که گویشوران زبان در ابتدا واژه‌های عینی و ملموس را می‌آموزند و پس از آن که مجموعۀ قابل‌توجهی از نوع مشخصی از واژه‌ها را آموختند، می‌توانند الگوی انتزاعی ساخت آنها را دریابند. این الگوی انتزاعی در کنار واژه‌هایی که براساس آن الگو ساخته شده و در ذهن ذخیره شده‌اند، در حافظه ثبت می‌شوند. سپس، این الگوی انتزاعی می‌تواند به‌عنوان دستورالعملی برای خلق واژه‌های پیچیدۀ جدید به کار رود.
به عقیدۀ بوی (2015: 428)، کاربرد[56] طرحواره‌های ساخت‌واژی در این است که ویژگی‌های قابل‌پیش‌بینی واژه‌های پیچیدۀ موجود را نشان می‌دهند و مشخص می‌کنند که چگونه امکان ساخت واژه‌های جدید وجود دارد. وی همچنین، یکی از دلایل کاربرد مفهوم ساختار را در این می‌داند که ویژگی‌های این ساختار از اجزاء سازندۀ[57] آن اشتقاق نیافته و ماهیت کل‌نگرانه دارد، چراکه تکواژهای وابسته به‌تنهایی معنایی ندارند و تنها در ساختار، به‌عنوان یک کل معنا می‌یابند. وی مفهوم ساختار را قابل‌ارزیابی در نظریۀ واژه[58] می‌داند (Booij, 2010a: 16).
یکی از روش‌های اساسی در واژه‌سازی ترکیب است که آن هم می‌تواند نوعی ساختار تلقی و به کمک طرحوارۀ (2) نشان داده شود. این طرحواره برای ترکیب‌های اسمی زبان انگلیسی (که مانند بسیاری از ترکیبات انگلیسی راست‌هسته هستند) کاربرد دارد:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Ni[b]Xk [a]] (2
پیکان دوسویه نماد رابطۀ بین صورتی مشخص با معنایی مشخص است. متغیر X می‌تواند جایگاهی برای اکثر مقوله‌های واژگانی )نظیر N، V، A و P) باشد. متغیرهای a و b در این طرحواره جایگاه زنجیره‌های آوایی قراردادی[59] هستند. متغیرهای i، j وk نشانگر نمایه‌های واژگانی[60] با دلالت بر ویژگی‌های واجی، نحوی و معنایی (PHONE، SYN و SEM) واژه‌ها هستند .به گفتۀ بوی، طبق طرحوارۀ شمارۀ (2)، سهم معنا در طرحوارۀ ترکیب مشخص شده است، زیرا ساخت‌واژه با همبستگی صورت و معنا با مجموعه‌هایی از واژه‌های پیچیده سروکار دارد. البته باید توجه داشت که معنای کلی طرحوارۀ ترکیب اختصاصی است، زیرا ساخت‌واژه جفتی از صورت و معناست، لیکن ماهیت R اختصاصی نیست. علت آن است که برای هر ترکیبی براساس معنای هر سازه، دانش دانشنامه‌ای[61] و بافتی[62] معین می‌گردد (Booij, 2010b: 546). به باور بوی (2015: 430)، بازنمایی الگوهای ساخت‌واژی به کمک طرحواره‌ها امکان تعمیم میان زیرمجموعه‌های واژه‌های پیچیده به کمک زیرطرحواره‌ها[63] را فراهم می‌سازد.
پیش از ترک این مبحث، باید توجه داشت که هرچند هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی تعامل ساخت‌واژه و نحو بوده است، اما از برخی بررسی‌های معنایی سودمند در بازنمایی این تعامل نیز بهره برده شده است. ازآنجاکه بخش سمت راست پیکان بر قطب معنایی ساختار دلالت دارد، مطالعۀ نقش‌های معنایی سازندها در هر ساختار سودمند خواهد بود، زیرا نشان می‌دهد که کدام سازه‌ها در ساختارهای بررسی‌شده بیشترین کاربرد را دارند. شایان‌ذکر است که در نظریۀ حاکمیت و مرجع‌گزینی، نقش‌های تتا[64] اساساً و ماهیتاً همان حالت‌های معنایی‌اند که در دستور حالت[65] معرفی شدند (دبیرمقدم، 1398: ۴۵۵). مجموعۀ اصلاح‌شدۀ حالت‌های معنایی به شرح فهرست زیر است (به‌نقل از دبیرمقدم، ۱۳۹۸: 324ـ325):
(3) عاملی[66]، تجربه‌گر[67]، وسیله‌ای[68]، مفعولی[69]، مبداء[70]، مقصد[71]، مکانی[72]، زمان[73]، همراهی[74]، بهره‌وری[75]، و پذیرا[76]
لازم به ذکر است که نقش‌های معنایی به موارد گفته‌شده در شمارۀ (3) محدود نشد. بررسی‌های بیشتر به‌ویژه در پژوهش‌های پیکره‌بنیاد نشان داد که نقش‌های معنایی دیگری نیز وجود دارند. در جدول (2) نقش معنایی موردنظر در هر مثال با خطی ذیل آن مشخص شده است:
جدول 2. نقش‌های معنایی
|
نقش معنایی |
تعریف |
مثال |
|
ناکنشگر[77] |
مشارکی در یک وضعیت یا رویداد که انگیزانندۀ[78] آن وضعیت یا رویداد نیست. |
او از مریضی مرد. |
|
شیوه/ روش[79] |
طریقه یا سبک اجرای یک کنش یا شدت یک وضعیت شناختی یا عاطفی |
ما با 10 دلار زندگی می‌کنیم. |
|
ویژگی[80] |
شرکت‌کننده‌ای که ویژگی یک هستار[81] یا هستارها است. |
قیمت روغن افزایش یافت. |
|
هدف |
مکانی که نقطۀ پایان یک کنش است و مستقل از آن رویداد وجود دارد. |
او مقالات را در سبک‌های مختلفی طبقه‌بندی کرد.
|
|
منشأ |
مکانی که نقطۀ شروع کنش است و مستقل از آن رویداد وجود دارد. |
از مدارک مختلف فهمیدم که او چگونه مرده است. |
|
مبدأ[82] |
منشائی که مکان فیزیکی و عینی شروع یک رویداد یا وضعیت را نشان می‌دهد. |
آماندا بسته را از خانه آورد. |
|
مقصد[83] |
هدفی که یک مکان عینی و فیزیکی است. |
او آب را داخل کاسه ریخت. |
|
پذیرنده[84] |
نوعی شرکت‌کننده که هستۀ مرکزی یک رویداد یا وضعیت است اما بر طریقی که آن رویداد رخ می‌دهد، کنترلی ندارد و به‌طور ساختاری، از سوی آن رویداد دستخوش تغییر و تحول نمی‌گردد. |
توپ روی تپه سُر خورد. |
(برگرفته از Kipper, 2006; Palmer et al., 2015: 9-13)
4. تحلیل داده‌های پژوهش
در این بخش، به تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده از دفترهای اول و شانزدهم واژه‌های مصوب که در فاصلۀ زمانی ده‌ساله از یکدیگر منتشر شده‌اند، می‌پردازیم. بدین‌ترتیب، نخست بازنمایی زیرساخت نحوی نام‌های مرکب انضمامی را در تعاریف بهکاررفته برای آن اصطلاحات در دفتر واژه‌های مصوب بررسی می‌کنیم و در زیربخش‌های بعد، به معرفی زیرطرحواره‌های نام‌های مرکب انضمامی و گروه‌های نحوی و تعیین برخی ویژگی‌های معنایی دو ساخت یادشده می‌پردازیم.
4ـ1. نمود شق غیرمنضم در تعاریف نام‌های مرکب انضمامی
در پژوهش حاضر، با بررسی تعاریف یا به‌عبارتی‌‌دیگر، توصیفات ارائه‌شده برای واژه‌های علمی در دفترهای اول و شانزدهم واژه‌های مصوب فرهنگستان، بازنمایی این شق غیرمنضم را در آن تعاریف بررسی کرده‌ایم. اکنون، با ارائة مثالهایی وجود انطباق در تعاریف نام‌های مرکب انضمامی با زیرساخت نحوی مفروض را نشان می‌دهیم. به‌این‌منظور، در جدول (3)، ابتدا زیرساخت نحوی استنباط‌شده از آن نام مرکب انضمامی را در مقابل آن نوشته، سپس تعریف ارائه‌شده در دفتر واژه‌های مصوب را در مقابل آن آورده‌ایم.
یکسانی نقش‌های نحوی سازه‌های بهکاررفته در زیرساخت نحوی مفروض با سازه‌های بهکاررفته در تعاریفی که برای آن نام مرکب انضمامی ذکر شده است، با خطی در ذیل آن مشخص و به‌عنوان انطباق آن تعریف با زیرساخت نحوی معرفی شده است. نشانه‌هایی از جمله پس‌اضافۀ «را» (که نمایانگر نقش نحوی مفعول صریح است) ما را در درک بهتر یکسانی نقش‌های نحوی سازه‌ها در زیرساخت نحوی مفروض و تعریف بهکاررفته در دفتر واژه‌های مصوب، یاری نموده است.
جدول 3. نمونههایی از انطباق تعریف نام‌های مرکب انضمامی با زیرساخت نحوی مفروض
|
شق غیرمنضم (زیرساخت نحوی استنباط‌شده) |
تعریف نام مرکب انضمامی در فرهنگ واژه‌های مصوب |
دلیل انطباق تعریف با زیرساخت نحوی |
|
آب‌پوشی: با آب پوشاندن. |
پوشاندن یون‌های موجود در یک محلول به‌وسیلۀ مولکول‌های آب |
هر دو سازۀ زیرخط‌دار، بر افزودۀ ابزاری دلالت دارند. |
|
تن‌آگاهی: از تن آگاه بودن |
ادراک فرد از ساختار بدنیاش به‌منزلۀ مؤلفهای از تنانگاره |
هر دو سازۀ زیرخط‌دار نشان‌دهندۀ متمم حرف‌اضافه‌ای هستند. |
|
ویروس‌یاب: ویروس را می‌یابد. |
نرمافزاری که کار یافتن و شناسایی ویروس‌ها را بر عهده دارد. |
هر دو سازۀ زیرخط‌دار نقش نحوی مفعول صریح را دارند که با پس‌اضافۀ «را» مشخص شده‌اند. |
|
تندخیزی: تند می‌خیزد |
برخاستن هواپیما به سریع‌ترین وجه ممکن با هدف رهگیری هوایی که متعاقب آن دستور مأموریت نیز ابلاغ شود. |
هر دو سازۀ زیرخط‌دار بر افزودۀ شیوه/ روش دلالت دارند. |
|
برون‌سپاری: به بیرون سپردن |
سپردن کار یا خدمات درون |
هر دو سازه زیرخط‌دار بر افزودۀ مکانی دلالت دارند. |
4ـ2. انواع زیرطرحواره‌های ساختاری و نقش‌های نحوی و معنایی در نام‌های مرکب انضمامی
یکی از مزیت‌های طرحواره‌های ساختاری در این است که به‌دقت مقوله‌های نحوی و نقش‌های معنایی اجزاء شرکت‌کننده در ساختار و نیز مقولۀ نحوی و نقش معنایی خود آن ساختار حاصل را نشان می‌دهد. در پژوهش حاضر، نگارنده افزون‌بر مقوله‌های نحوی[85]، نقش نحوی[86] سازندِ همراه با ستاک فعلی در نام مرکب انضمامی و نیز نقش نحوی سازندِ همراه با اسم گزاره‌ای در گروه‌های اسمی را در داخل کمانک و به‌صورت نمایه در کنار مقولۀ نحوی هر سازند معین کرده است. البته واضح است از آنجایی که ستاک فعلی بهکاررفته در نام‌های مرکب انضمامی و نیز اسم گزاره‌ای بهکاررفته در گروه‌های اسمی، نقش نحوی فعلی و نقش معنایی کنشی را در زیرساخت نحوی انتزاعی و مفروض برای آن ساختارها دارند، از ذکر نمایه‌های نحوی[87] برای آن سازندها (ستاک فعلی و اسم گزاره‌ای) در زیرطرحواره‌ها خودداری کرده‌ایم. بدین‌ترتیب، می‌توان گفت که نقش‌های نحوی (و نه مقوله‌های نحوی) در زیرطرحواره‌ها مفاهیمی هستند که نگارنده برای سهولت تحلیل به طرحواره‌ها افزوده است و در نمایش طرحواره‌ها و زیرطرحواره‌های معرفی‌شده از سوی بوی مطرح نبوده‌اند. در ادامه، ضمن معرفی زیرطرحواره‌ها، در انتهای هر زیربخش به ارائۀ مثالی برای هر مورد پرداخته‌ایم.
4ـ2ـ1. زیرطرحواره‌های کنشی
هر نام مرکب انضمامی بر اساس نقش معنایی یا معنایی که رابطۀ میان دو جزء ترکیب یعنی [88]R بر آن دلالت دارد، در زیربخش‌های جداگانه دسته‌بندی شده است. یکی از معانی این نام‌های مرکب انضمامی معنای کنشی است که خود بر اساس نقش‌های نحوی و معنایی متفاوت سازۀ منضم، شامل هفت زیرطرحواره می‌شود. در زیربخش‌های پیش‌رو، هریک از انواع زیرطرحواره‌ها معرفی و برای هریک مثالی ارائه شده است:
ـ زیرطرحوارۀ کنشی اول
سازند اول در شق غیرمنضم ترکیب، نقش نحوی مفعول صریح و نقش معنایی کنش‌پذیر را در این زیرطرحواره دارد:
i[SEMi with relation R to SEMk] Nj[i _ Vi[b]N (DIR-OBJ)k [a]](4.a)
به‌عنوان نمونه، جای‌گذاری[89] نام مرکب انضمامی «آبرفت‌گذاری» به این شکل است:
i[فرایندی که درآن کنش SEMi بر کنش‌پذیر SEMk انجام می‌شود] Nj[i_Vi[گذار]N (DIR-OBJj)k [آبرفت]](4.b)
ـ زیرطرحوارۀ کنشی دوم
زیرطرحوارۀ دوم نشان‌دهندۀ نام مرکب انضمامی است که در آن سازند اول اسمی است با نقش نحوی افزودۀ وسیله‌ای و نقش معنایی ابزاری در شق غیرمنضم ترکیب:
i[SEMi with relation R to SEMk] Nj[i_Vi[b]N (instrumental adjunct)k [a]](5.a)
به جای‌گذاری واژۀ علمی «سرم‌درمانی» در زیرطرحوارۀ معرفی‌شده توجه نمایید:
i[فرایندی که در آن کنش SEMi به‌وسیلۀ SEMk انجام می‌شود] Nj[i_Vi[درمان]N (adjunct)k [سرم]](5.b)
ـ زیرطرحوارۀ کنشی سوم
در این زیرطرحواره، سازند اول قید و یا گروه حرف‌اضافه‌ای است که در شق غیرمنضمِ ترکیب نقش نحوی افزودۀ مکانی و نقش معنایی مکانی دارد:
i[SEMi with relation R to SEMk] Nj[(i)/(eŠ) _Vi[b]Adv/PP (LOC adjunct)k [a]](6.a)
برای نمونه، جای‌گذاری واژۀ «زیرشکنی» در زیرطرحوارۀ فوق به این شکل است:
i[فرایندی که درآن کنشSEMi در مکان SEMk انجام می‌شود] Nj[i_Vi[شکن]Adv (adjunct)k [زیر]](6.b)
ـ زیرطرحوارۀ کنشی چهارم
مطابق با این زیرطرحواره، سازند اول صفت و یا قیدی است که در شق غیرمنضم ترکیب نقش نحوی افزودۀ شیوه/ روش و نقش معنایی شیوه/ روش را دارد.
i[SEMi with relation R to SEMk] Nj[i_Vi[b]Adj/Adv (manner adjunct)k [a]](7.a)
به‌عنوان نمونه، واژۀ علمی «سردسازی» را در این زیرطرحواره جای‌گذاری می‌کنیم:
i[فرایندی که در آن کنش SEMi با روش SEMk انجام می‌شود] Nj[i_Vi[ساز]Adj (adjunct)k [سرد]](7.b)
ـ زیرطرحوارۀ کنشی پنجم
سازند اول اسمی است که در شق غیرمنضم ترکیب، نقش نحوی متمم حرف‌اضافه‌ای[90] را داشته و بر نقش معنایی منشأ دلالت دارد. R نشان‌دهندۀ رابطه‌ای است که در آن فرایندی از یک منشأ خاص نشأت گرفته است:
i[SEMi with relation R to SEMk] Nj[i_Vi[b]N(PREP complement)k [a]](8.a)
به‌عنوان نمونه، واژۀ علمی «تنگناهراسی» در زیرطرحوارۀ معرفی‌شده جای‌گذاری شده است:
i[فرایندی که درآن کنش SEMi با منشأ SEMkانجام می‌شود] Nj[i_Vi[هراس] N (complement)k [تنگنا]](8.b)
ـ زیرطرحوارۀ کنشی ششم
سازند اول ترکیب در شق غیرمنضم ترکیب نقش نحوی فاعل و نقش معنایی ناکنشگر را دارد. R رابطه‌ای است که در آن فرایندی با حضور ناکنشگر انجام می‌شود:
i[SEMi with relation R to SEMk] Nj[i/eŠ_Vi[b]N (SBJ)k [a]](9.a)
نام مرکب انضمامی «غنچه‌ریزی» از این نوع است که زیرطرحوارۀ آن به شکل زیر خواهد بود:
i[فرایندی که در آن کنش SEMi با ناکنشگر SEMk انجام می‌شود] Nj[i_Vi[ریز] N (SBJ)k [غنچه]](9.b)
ـ زیرطرحوارۀ کنشی هفتم
سازند اول در این زیرطرحواره اسمی است که نقش نحوی مفعول غیرصریح و نقش معنایی هدف را در شق غیرمنضم ترکیب دارد. R رابطه‌ای را نشان می‌دهد که در آن فرایندی با هدفی خاص انجام می‌شود:
i[SEMi with relation R to SEMk] Nj[i_Vi[b]N (IND-OBJ)k [a]](10.a)
بازنمایی واژۀ «عمرافزایی» در زیرطرحوارۀ معرفی‌شده به شکل زیر است:
i[کنش SEMi با هدف افزودن به SEMkانجام می‌شود] Nj[i_Vi[افزا] N (IND-OBJj)k [عمر]](10.b)
البته باید توجه داشت که برای نام‌های مرکب انضمامی که با ستاک حال «افزودن» ساخته شده‌اند، می‌توان زیرساخت نحوی دیگری نیز متصور شد. به‌عنوان نمونه، زیرساخت نحوی واژۀ «عمرافزایی» می‌تواند به‌صورت «عمر را افزودن» نیز باشد. در این زیرساخت، سازند اول نقش نحوی مفعول صریح و نقش معنایی پذیرنده را خواهد داشت.
4ـ2ـ2. زیرطرحواره‌های ابزاری
معنای دیگری که R بر آن دلالت دارد معنای ابزاری است. 5 زیرطرحواره از این نوع شناسایی شده است که بر اساس نقش نحوی و معنایی سازۀ منضم از یکدیگر تفکیک شده‌اند.
ـ زیرطرحوارۀ ابزاری اول
سازند اول در این زیرطرحواره اسمی است که از نظر نقش نحوی در شق غیرمنضم ترکیب، مفعول صریح بوده و نقش معنایی آن نیز کنش‌پذیر است:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]N (DIR-OBJ)k [a]](11.a)
به‌عنوان نمونه، نام مرکب انضمامی «حباب‌ساز» را در زیرطرحوارۀ معرفی‌شده در نظر بگیرید:
j[وسیله‌ای که کنش SEMi را بر کنش‌پذیر SEMk انجام می‌دهد] Nj[Vi[ساز] N (DIR-OBJ)k [حباب]](11.b)
ـ زیرطرحوارۀ ابزاری دوم
سازند اول در شق غیرمنضم ترکیب، صفتی است که نقش نحوی افزودۀ شیوه را داشته و نقش معنایی آن نیز شیوه است. R نشان‌دهندۀ رابطه‌ای است که در آن وسیله‌ای، کنشی را به روش خاصی انجام می‌دهد:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]Adj (manner adjunct)k [a]](12.a)
به‌عنوان نمونه، واژۀ علمی «سترون‌ساز» را در نظر بگیرید:
j[وسیله‌ای که کنش SEMi را با روش SEMk انجام می‌دهد] Nj[Vi[ساز]Adj (adjunct)k [سترون]](12.b)
ـ زیرطرحوارۀ ابزاری سوم
در این زیرطرحواره، سازند اول اسمی است که نقش نحوی افزودۀ وسیله‌ای و نقش معنایی ابزار را در شق غیرمنضم ترکیب دارد. R رابطه‌ای است که در آن وسیله‌ای کنش را به واسطۀ ابزاری دیگر انجام می‌دهد:
k[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]N (instrumental adjunct)k [a]](13.a)
به جای‌گذاری ترکیب «پراش‌سنج[91]» در زیرطرحوارۀ معرفی‌شده توجه بفرمایید:
k[وسیله‌ای که کنش SEMi را به‌وسیلۀ SEMk انجام می‌دهد] Nj[Vi[سنج]N (adjunct)k [پراش]](13.b)
ـ زیرطرحوارۀ ابزاری چهارم
در این زیرطرحواره، سازند اول اسمی است که نقش نحوی افزودۀ مکانی و نقش معنایی مکانی را در شق غیرمنضم ترکیب به عهده دارد. R رابطه‌ای را نشان می‌دهد که در آن وسیله‌ای، کنشی را در مکان خاص انجام می‌دهد:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]N (LOC adjunct)k [a]](14.a)
جای‌گذاری واژۀ «فضاپیما» در این زیرطرحواره به این صورت است:
j[وسیله‌ای که کنش SEMi را در مکان SEMk انجام می‌دهد] Nj[Vi[b]N (adjunct)k [فضا]](14.b)
ـ زیرطرحوارۀ ابزاری پنجم
در این زیرطرحواره، سازند اول اسمی است که در شق غیرمنضم ترکیب نقش نحوی فاعل و نقش معنایی کنشگر را دارد. R نشان‌دهندۀ رابطه‌ای است که در آن ابزاری توسط کنشگری خاص به وجود آمده است:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]N (SBJ)k [a]](15.a)
نگارنده تنها یک نام مرکب انضمامی از این نوع در پیکرۀ پژوهش یافته و آن واژۀ «نظامی‌ساز» است که در زیرطرحوارۀ موردنظر بازنمایی شده است:
j[ابزاری که نشان‌دهندۀ کنش SEMi توسط کنشگر SEMk است] Nj[Vi[ساز]N (SBJj)k [نظامی]](15.b)
4ـ2ـ3. زیرطرحواره‌های مکانی
رابطۀ R می‌تواند بر معنای مکانی نیز دلالت داشته باشد و زیرطرحواره‌های متنوعی ایجاد کند. در ادامه به معرفی این موارد می‌پردازیم.
ـ زیرطرحوارۀ مکانی اول
در این زیرطرحواره، سازند اول اسمی است که در شق غیرمنضم ترکیب، نقش نحوی مفعول صریح را داشته و نقش معنایی آن نیز کنش‌پذیر است. R رابطه‌ای است که مکان وقوع کنش بر کنش‌پذیر را نشان می‌دهد:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[i))_Vi[b]N (DIR-OBJ)k [a]](16.a)
برای نمونه، به جای‌گذاری واژۀ «خودروشویی» در این زیرطرحواره توجه کنید:
j[مکانی که کنش SEMi بر کنش‌پذیر SEMk رخ می‌دهد] Nj[i_Vi[شوی]N (DIR-OBJ)k [خودرو]](16.b)
ـ زیرطرحوارۀ مکانی دوم
در این زیرطرحواره، سازند اول قیدی است که در شق غیرمنضم ترکیب نقش نحوی افزودۀ شیوه و نقش معنایی شیوه را دارد. R رابطه‌ای است که مکان وقوع کنشی با روشی خاص را نشان می‌دهد:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]Adv (manner adjunct)k [a]](17.a)
در ذیل، برای درک بهتر این زیرطرحواره، واژۀ «تندگذر» در آن جای‌گذاری شده است:
j[مکانی که کنش SEMi با روش SEMk انجام می‌شود] Nj[Vi[گذر]Adv (adjunct)k [تند]](17.b)
ـ زیرطرحوارۀ مکانی سوم
در این زیرطرحواره، سازند اول قیدی است که در شق غیرمنضم ترکیب نقش نحوی افزودۀ مکانی و نیز نقش معنایی مکانی دارد. R رابطه‌ای است که مکان وقوع کنشی در مکان خاصی را نشان می‌دهد:
k[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]Adv (LOC adjunct)k [a]](18.a)
تنها واژۀ یافت‌شده از این نوع زیرطرحواره واژۀ «زیرگذر» از دفتر اول در حوزۀ شهری (نه حوزۀ نظامی که در زیرطرحوارۀ سوم جای دارد) است. جای‌گذاری این نام مرکب انضمامی در این زیرطرحواره به شکل زیر است:
k[مکانی که کنش SEMi در مکان SEMk انجام می‌شود] Nj[Vi[گذر]Adv (adjunct)k [زیر]](18.b)
4ـ2ـ4. زیرطرحواره‌های کنشگری
یکی دیگر از انواع زیرطرحواره‌ها نمایانگر رابطۀ کنشگری است و انواعی دارد که در ذیل معرفی شده‌اند.
ـ زیرطرحوارۀ کنشگری اول
سازند اول اسمی است که در زیرساخت نحوی، یعنی شق غیرمنضم ترکیب، نقش مفعول صریح را داشته و نقش معنایی آن نیز کنش‌پذیر است. R نشان‌دهندۀ رابطه‌ای است که در آن کنشگری، کنشی را بر کنش‌پذیر موردنظر انجام می‌دهد:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]N (DIR-OBJ)k [a]](19.a)
برای درک بهتر این زیرطرحواره، به جای‌گذاری واژۀ «پرتوشناس» در این زیرطرحواره توجه فرمایید:
j[کنشگری که کنش SEMi را بر کنش‌پذیر SEMK انجام می‌دهد] Nj[Vi[شناس]N (DIR-OBJ)K [پرتو]](19.b)
ـ زیرطرحوارۀ کنشگری دوم
سازند اول این ترکیب اسمی است که نقش نحوی افزودۀ وسیله‌ای و نقش معنایی ابزار را در شق غیرمنضم ترکیب دارد. R رابطه‌ای است که در آن کنشگری کنشی را با وسیله‌ای خاص انجام می‌دهد:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]N (instrumental adjunct)k [a]](20.a)
به‌عنوان نمونه، جای‌گذاری واژۀ «چتربال‌پر»در این زیرطرحواره به این شکل است:
j[کنشگری که کنش SEMi را به‌وسیلۀSEMk انجام می‌دهد] Nj[Vi[پر]N (adjunct)k [چتربال]](20.b)
واژۀ «موسیقی‌درمانگر» نیز با اغماض می‌تواند مطابق با همین زیرطرحواره باشد، اما باید توجه داشت که واژۀ «درمان» جزء غیرفعلیِ فعل مرکب «درمان‌کردن» است و در این ترکیب، پسوندِ اسمِ فاعل‌ساز «گر» گرفته است. بنابراین، زیرطرحوارۀ آن به این شکل خواهد بود:
j[کنشگری که کنش SEMi را به‌وسیلۀSEMk انجام می‌دهد] Nj[Vi_ gar[درمان]N (adjunct)k [موسیقی]](20.c)
4ـ2ـ5. زیرطرحوارۀ ویژگی کنشگر
زیرطرحوارۀ دیگر بر معنای ویژگی کنشگر (نک. نقش‌های معنایی جدول (2) پژوهش حاضر) دلالت دارد که تنها یک مورد از این نوع شناسایی شده است. بنابراین، در آخرین زیرطرحوارۀ نام‌های مرکب انضمامی که در این پژوهش شناسایی شده، سازند اول قیدی است که نقش نحوی افزودۀ مکانی و نقش معنایی مکانی دارد. R رابطه‌ای است که نشان‌دهندۀ ویژگی کنشگر یک کنش است که در مکان خاصی رخ می‌دهد:
j[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Vi[b]N (LOC adjunct)k [a]](21.a)
جای‌گذاری واژۀ «برون‌خیز» در زیرطرحوارۀ معرفی‌شده به قرار زیر است:
j[ویژگی کنشگرِ کنش SEMi که در مکان SEMk رخ می‌دهد] Nj[Vi[خیز]N (adjunct)k [برون]](21.b)
4ـ3. انواع زیرطرحواره‌های ساختاری و نقش‌های نحوی و معنایی در گروه‌های نحوی
تمامی زیرطرحواره‌ها در گروه‌های نحوی از نوع کنشی هستند. به‌عبارت‌دیگر، R در همۀ انواع زیرطرحواره‌های گروه نحوی بر معنای کنش دلالت دارد.
4ـ3ـ1. زیرطرحوارۀ کنشی اول
بر اساس این زیرطرحواره، جزء اول این ساختار اسمی است که بر معنای کنش دلالت دارد و به‌همین‌‌دلیل، به آن اسم عمل یا اسم گزاره‌ای اطلاق می‌شود. جزء دوم صفتی است که بر نقش نحوی افزودۀ شیوه و نیز نقش معنایی شیوه دلالت دارد. R نشان‌دهندۀ رابطه‌ای است که در آن فرایندی به روشی خاص انجام شود یا به فرایندی از نوع خاص دلالت داشته باشد.
شایان‌توجه است که سازند دوم در اکثر نمونههای یافت‌شده از این نوع زیرطرحواره در پیکرۀ پژوهش، دارای پسوند اشتقاقی صفت‌ساز /-i/ «ـ ی» است. به‌عبارت‌دیگر، سازند دوم صفتی نسبی است، اما مواردی یافت شدکه سازند دوم صفت نسبی نبوده و ساختار موردنظر فاقد چنین پسوندی است. ازاین‌رو، تنها به ذکر نمایۀ Adj در زیرطرحواره بسنده شده و از تجزیۀ آن به‌صورت اسمی که با پسوند صفت‌ساز /i-/ «ـ ی» به صفت تبدیل شده است خودداری کرده‌ایم.
k[SEMi with relation R to SEMk] Nj[Adj(manner adjunct)i[b]Nk [a]](22.a)
به‌عنوان نمونه، گروه نحوی «تولید مستقل» را در این زیرطرحواره در نظر بگیرید:
k[فرایندی که در آن کنش SEMk از نوع SEMi است] Nj[Adj(adjunct)i[مستقل]Nk [تولید]](22.b)
4ـ3ـ2. زیرطرحوارۀ کنشی دوم
در این زیرطرحواره، سازند اول اسمی است که بر معنای کنش دلالت دارد و همان اسم گزاره‌ای است. سازند دوم اسمی است که نقش نحوی فاعل ساختاری و نقش معنایی کنش‌پذیر را در زیرساخت انتزاعی مفروض دارد. R رابطه‌ای است که نشان می‌دهد فرایند/ کنشی بر کنش‌پذیری رخ می‌دهد:
k[SEMi with relation R to SEMk] Nj[N(SBJ)i[b]Nk [a]](23.a)
برای نمونه،گروه نحوی «تحلیل داده‌ها» را در این زیرطرحواره در نظر بگیرید:
k[فرایندی که در آن کنش SEMk بر کنش‌پذیر SEMi رخ می‌دهد] Nj[N(SBJ)i[داده‌ها]Nk [تحلیل]](23.b)
4ـ3ـ3. زیرطرحوارۀ کنشی سوم
در این زیرطرحواره نیز، سازند اول اسم گزاره‌ای است و سازند دوم صفتی است که بر نقش نحوی افزودۀ وسیله‌ای و نقش معنایی ابزار دلالت دارد. R فرایندی را نشان می‌دهد که به کمک ابزاری صورت می‌گیرد:
k[SEMi with relation R toSEMk] Nj[Adj(instrumental adjunct)i[b]Nk [a]](24.a)
جای‌گذاری گروه نحوی «ردیابی لیزری» را در این زیرطرحواره در نظر بگیرید:
k[فرایندی که در آن کنشSEMk به‌وسیلۀ SEMiانجام می‌شود] Nj[Adj(adjunct)i[لیزری]Nk [ردیابی]](24.b)
4ـ3ـ4. زیرطرحوارۀ کنشی چهارم
در این زیرطرحواره، سازند اول اسم گزاره‌ای است و سازند دوم اسمی است که نقش نحوی افزودۀ مکانی و نقش معنایی مکانی را در زیرساخت نحوی مفروض دارد. R نشان‌دهندۀ رابطه‌ای است که در آن فرایندی در مکانی خاص رخ می‌دهد:
k[SEMi with relation R to SEMk] Nk[N(locative adjunct)i[b]Nk [a]](25.a)
جای‌گذاری گروه نحوی «آمارگیری درون‌خودرو» را در این زیرطرحواره در نظر بگیرید:
k[فرایندی که کنش SEMk درمکان SEMi رخ می‌دهد] Nk[N(adjunct)i[درون‌خودرو]Nk [آمارگیری]](25.b)
4ـ3ـ5. زیرطرحوارۀ کنشی پنجم
در این زیرطرحواره نیز مانند زیرطرحواره‌های پیشین، سازند اول اسم گزاره‌ای است. سازند دوم اسمی است که نقش نحوی متمم حرف اضافهای و نقش معنایی پذیرنده را در زیرساخت نحوی مفروض دارد. R رابطه‌ای را نشان می‌دهد که در آن فرایندی بر موضوعی خاص انجام می‌شود:
k[SEMi with relation R to SEMk] Nk[N(PREP complement)i[b]Nk [a]](26.a)
جای‌گذاری گروه نحوی «حفاظت داده‌ها» در این زیرطرحواره به این صورت خواهد بود:
k[فرایندی که کنش SEMk بر پذیرنده SEMi انجام می‌شود] Nk[N(complement)i[داده‌ها]Nk [حفاظت]](26.b)
اکنون، در جدولی به معرفی انواع زیرطرحواره‌های ساختاری ذکرشده در نام‌های مرکب انضمامی و گروه‌های نحوی و فراوانی آنها در پیکرۀ پژوهش می‌پردازیم. بررسی‌های انجام‌‌گرفته نشان داد که نقش معنایی «کنش» بیشترین میزان بازنمایی را در هر دو ساخت بررسی‌شده داشته است؛ به‌طوری که شاهد ۱۶۰ نام مرکب انضمامی با نقش معنایی «کنشی» بوده‌ایم. در میان گروه‌های نحوی نیز، تمامی ۲۰8 گروه نحوی یافت‌شده در پیکرۀ پژوهش بر نقشی معنایی جز «کنش» دلالت نداشته‌اند. البته باید توجه داشت که نقش معنایی «ابزاری» میان نام‌های مرکب انضمامی در جایگاه دوم قرار دارد و ۹۲ نام مرکب انضمامی بر این نقش معنایی دلالت داشته‌اند. نقش‌های معنایی «کنشگر» با ۳۵ مورد، نقش معنایی «مکانی» با ۶ مورد و در آخر، ۲ مورد نقش معنایی «ویژگی» به‌ترتیب سایر نقش‌های معنایی نام‌های مرکب انضمامی بوده‌اند. بنابراین، نقش‌های معنایی این ساخت از تنوع برخوردار بوده است و در این تنوع، نقش‌های معنایی کنشی و ابزاری بیشترین سهم را داشته‌اند. همچنین، باید توجه داشت که علت تک‌نقشی‌بودن گروه‌های نحوی در این است که هستۀ نحوی در گروه‌های نحوی هستۀ معنایی هم به شمار می‌رود که نقش معنایی خود را به کل گروه منتقل کرده است. از آن‌جاکه هستۀ این گروه‌های اسمی همگی اسم عمل بوده و معنی کنشی دارند، معنای کل گروه اسمی نیز کنش بوده است.
جدول4. انواع زیرطرحواره‌های ساختاری نام‌های مرکب انضمامی و گروه‌های نحوی
|
|
شمارۀ زیرطرحواره |
نوع معنایی زیرطرحواره |
تعداد |
||
|
طرحوارۀ ترکیب |
زیرطرحوارۀ کنشی اول |
کنشی |
99 |
||
|
زیرطرحوارۀ کنشی دوم |
کنشی |
17 |
|||
|
زیرطرحوارۀ کنشی سوم |
کنشی |
12 |
|||
|
زیرطرحوارۀ کنشی چهارم |
کنشی |
16 |
|||
|
زیرطرحوارۀ کنشی پنجم |
کنشی |
6 |
|||
|
زیرطرحوارۀ کنشی ششم |
کنشی |
8 |
|||
|
زیرطرحوارۀ کنشی هفتم |
کنشی |
2 |
|||
|
زیرطرحوارۀ ابزاری اول |
ابزاری |
74 |
|||
|
زیرطرحوارۀ ابزاری دوم |
ابزاری |
11 |
|||
|
زیرطرحوارۀ ابزاری سوم |
ابزاری |
3 |
|||
|
زیرطرحوارۀ ابزاری چهارم |
ابزاری |
3 |
|||
|
زیرطرحوارۀ ابزاری پنجم |
ابزاری |
1 |
|||
|
زیرطرحوارۀ مکانی اول |
مکانی |
3 |
|||
|
زیرطرحوارۀ مکانی دوم |
مکانی |
2 |
|||
|
زیرطرحوارۀ مکانی سوم |
مکانی |
1 |
|||
|
زیرطرحوارۀ کنشگری اول |
کنشگر |
33 |
|||
|
زیرطرحوارۀ کنشگری دوم |
کنشگر |
2 |
|||
|
زیرطرحوارۀ ویژگی کنشگر |
ویژگی |
2 |
|||
ادامۀ جدول4.
|
|
شمارۀ زیرطرحواره |
نوع معنایی زیرطرحواره |
تعداد |
|
طرحوارۀ گروه نحوی |
زیرطرحوارۀ کنشی اول |
کنشی |
133 |
|
زیرطرحوارۀ کنشی دوم |
کنشی |
57 |
|
|
زیرطرحوارۀ کنشی سوم |
کنشی |
12 |
|
|
زیرطرحوارۀ کنشی چهارم |
کنشی |
2 |
|
|
زیرطرحوارۀ کنشی پنجم |
کنشی |
4 |
4ـ4. نحوی‌واژه‌ها؛ نمونههایی از واژگانی‌شدگی گروه‌های نحوی
با خواندن عنوان این بخش حتماً این پرسش در ذهن خوانندۀ کنجکاو شکل گرفته است که مقصود از «نحوی‌واژه» چیست. نحوی‌واژه عنوانی است که نگارنده برای اشاره به گروه‌های نحوی متشکل از هستۀ اسمی یا همان گروه اسمی به کار برده و شامل باهمایی دو اسم (N+N) یا یک اسم و صفت (N+Adj) می‌شود. این دو گروه نحوی در سنت دستوری زبان فارسی به‌ترتیب به اضافۀ اسمی و اضافۀ وصفی معروف بوده‌اند، اما آن ویژگی که سبب تمایز این گروه‌های اسمی از سایر گروه‌های نحوی و اطلاق نحوی‌واژه به آنها بوده چیست.
همانطور که می‌دانیم، عنصر نحوی پیونددهندۀ این دو اسم یا اسم و صفت، کسرۀ اضافه است، اما در مواردی این کسرۀ اضافه از میان دو سازند حذف شده و گروه اسمی همانند یک واژه خواهد بود، چراکه الگوی تکیۀ آن تغییر کرده و مانند دیگر واژه‌های زبان فارسی تکیهای در هجای آخر سازند آخر خواهد داشت. افزونبراین، چنین ساختاری بر یک مفهوم واحد دلالت دارد و ازاین‌نظر نیز، همانند یک واژه رفتار می‌کند.
البته باید توجه داشت که در اکثر موارد با حذف کسرۀ اضافه، سازند دوم به جایگاه سازند اول منتقل می‌شود و چنین ساختاری در سنت دستوری زبان فارسی «اضافۀ مقلوب» نام دارد. باوجوداین، در مواردی نیز شاهد این جابه‌جایی نیستیم. در بررسی پیکرۀ پژوهش حاضر نیز، شاهد 55 مورد از این نحوی‌واژه‌ها هستیم که نشان می‌دهند گروه‌های نحوی نیز توانایی انجام رفتارهای ساخت‌واژی را دارند. به‌سخن‌دیگر، همانطور که نام‌های مرکب انضمامی که خود حاصل فرایند ساخت‌واژی‌اند، زیرساخت نحوی دارند و از این منظر می‌توان آنها را تا حدودی برخوردار از رفتارهای نحوی دانست، نحوی‌واژه‌ها نیز با پیشینۀ نحوی خود و تبدیل آنها به ماهیت ساخت‌واژی، مؤید تعامل میان دو حوزۀ نحو و ساخت‌واژه هستند. نمونههایی از این ساخت‌های یافته‌شده در پیکرۀ پژوهش حاضر از این قرار است: گشناب‌راه[92]، جاخواب، برش‌افزار و ... .
4ـ5. مقایسۀ زایایی نام‌های مرکب انضمامی و گروه‌های نحوی در واژه‌های مصوب فرهنگستان
مطابق با پژوهش انجام‌شده، به‌طور کلی میزان زایایی نام‌های مرکب انضمامی در پیکرۀ پژوهش بیشتر از گروه‌های نحوی بوده است، زیرا مجموع نام‌های مرکب انضمامی بهکاررفته در هر دو دفتر اول و شانزدهم 295 نام بوده، حال آنکه این تعداد در گروه‌های نحوی 208 گروه اسمی بوده است.
باوجوداین، در خصوص تغییرات زایایی در طول دورۀ 10ساله از انتشار اولین دفتر تا انتشار دفتر شانزدهم، شاهد کاهش کاربرد فرایند انضمام در الگوهای واژه‌سازی بوده‌ایم، زیرا از میان 500 واژه که به‌طور تصادفی از دفتر اول واژه‌های مصوب فرهنگستان انتخاب شده بود، 205 واژه حاصل فرایند انضمام بوده است. به‌عبارت‌دیگر، قریب به نیمی از واژه‌های یافت‌شده، با فرایند انضمام اسم ساخته شده است. این در حالی است که در دفتر شانزدهم این میزان به بیش از نصف تعداد نام‌های مرکب انضمامی در دفتر اول کاهش یافته و تنها 90 نام مرکب انضمامی یافته شد. در خصوص گروه‌های نحوی نیز، بررسی‌های انجام‌شده نشان داد که تعداد گروه‌های اسمی یافته‌شده از دفتر اول واژه‌های مصوب، 88 گروه اسمی بوده که این میزان در دفتر شانزدهم رشد بیشتری داشته و به 120 گروه اسمی افزایش یافته است. روند این تغییرات در شکل (4) نمایش داده شده است:
شکل 4. زایایی فرایند انضمام و ساخت گروه‌های نحوی در دفترهای اول و شانزدهم
به عقیدۀ نگارنده، آنچه باعث شده است میزان کاربرد و زایایی گروه‌های نحوی در دفتر شانزدهم واژه‌های مصوب افزایش یابد، «اصل اقتصاد شناختی[93]» است. مطابق با این اصل، موجودات عالم هستی از جمله انسان تلاش می‌کنند تا جایی که ممکن است با کمترین تلاش‌های شناختی، بیشترین اطلاعات را از دنیای پیرامون خود کسب نمایند (بهرامی‌خورشید، 1400: 19). یافته‌های پژوهش حاضر نیز نشان دادند که تنوع زیرطرحواره‌های ساختاری نام‌های مرکب انضمامی تقریباً سه‌برابر تنوع زیرطرحواره‌های ساختاری گروه‌های اسمی است. بنابراین، الگوهای ساخت نام مرکب انضمامی که به قیاس از آنها نام‌های مرکب انضمامی ساخته می‌شود، بیشتر از گروه‌های اسمی است و این مسأله موجب شده است که بر اساس اصل اقتصاد شناختی، تمایل به ساخت گروه‌های اسمی بیشتر باشد. علت آن است که تنها با شناخت تعداد محدودی زیرطرحوارۀ ساختاری (در این پژوهش 5 زیرطرحوارۀ ساختاری) و با قیاس از آنها می‌توان مفاهیم جدیدی را در قالب گروه‌های اسمی صورتبندی کرد، اما برای ساخت نام‌های مرکب انضمامی نیازمند شناخت زیرطرحواره‌های متعدد (در این پژوهش 18 زیرطرحوارۀ ساختاری) هستیم. باوجوداین، اصل اقتصاد زبانی[94] مسألۀ دیگری است که در واژه‌سازی با آن مواجه هستیم. گروه‌های نحوی به‌لحاظ طول زنجیرۀ گفتار اغلب بلندتر از نام‌های مرکب انضمامی هستند. به‌عنوان نمونه، گروه اسمی «یکپارچه‌سازی داده‌ها» به‌لحاظ طول زنجیرۀ گفتار بلندتر از نام مرکب انضمامی مانند «ترازیاب» است. بنابراین، ساخت گروه‌های نحوی هرچند مطابق با اصل اقتصاد شناختی است، اما اصل اقتصاد زبانی را نقض می‌کند. این مسأله موجب می‌شود گویشوران از کاربرد واژه‌های طولانی خودداری کنند، چراکه هم مخالف اقتصاد زبانی هستند و هم ثبت آنها در حافظه دشوار بوده و از منظر کاربرد (و نه واژه‌سازی) نیز، مخالف با اقتصاد شناختی تلقی می‌شوند. لازم است چنین مسائلی، به‌ویژه در بحث آموزش مفاهیم علمی مورد توجه قرار گیرد. ازاین‌رو، نقش حوزۀ شناخت نیز در بررسی تعامل دو حوزۀ ساخت‌واژه و نحو مشخص گردید.
- یافته‌های پژوهش
این بررسی نشان داد که زیرساخت نحوی استنباط‌شده از نام‌های مرکب انضمامی با تعاریف ارائه‌شده در دفتر واژه‌های مصوب همخوانی دارد، زیرا نقش نحوی و معنایی سازند بهکاررفته در شق غیرمنضم/ زیرساخت نحویِ آن نامِ مرکبِ انضمامی با نقش نحوی و معنایی سازه‌های بهکاررفته در تعریف یکسان است.
بیشترین نقش نحوی سازۀ منضم‌شده در نام‌های مرکب انضمامی مفعول صریح بوده است؛ به‌طوری که 209 سازۀ منضم، نقش نحوی مفعول صریح داشته‌اند. از سوی دیگر، بیشترین نقش معنایی سازۀ منضم نیز، نقش معنایی کنش‌پذیر بوده که در این مورد هم، شاهد 209 نقش معنایی کنش‌پذیر در میان سازه‌های منضم هستیم. به‌سخن‌دیگر، تمام مفعول‌های صریحی که به فعل منضم شده‌اند، نقش معنایی کنش‌پذیر را داشته‌اند. بیشترین نقش نحوی سازند بهکاررفته با اسم گزاره‌ای در گروه‌های نحوی نیز، افزودۀ روش است که متعاقباً نقش معنایی روشی نیز داشته است و تعداد آن 133 مورد بوده است. نکتۀ جالب‌توجه این است که نقش نحوی فاعلی در نام‌های مرکب انضمامی کاربرد اندکی دارد، زیرا فاعل‌ها در سازۀ منضم نام مرکب انضمامی، نقش معنایی کنشگر داشته‌اند، اما فراوانی کاربرد نقش نحوی فاعلی در گروه‌های نحوی به‌دلیل داشتن نقش معنایی کنش‌پذیر در زیرساخت نحوی مفروض و نیز غیرارجاعی‌بودن، به قدری است که در رتبۀ دوم بیشترین نقش‌های نحوی قرار دارد.
بررسی نام‌های مرکب انضمامی در پیکرۀ پژوهش نشان داد که سازۀ منضم در نام‌های مرکب انضمامی بر مواردی که در ترتیب خنثای سازه‌ها در زبان فارسی (در رویکرد پیکره‌بنیاد رابرتز (2009: 98) و به پیروی از ماهوتیان (1997: 50-51)) معرفی شده، انطباق کامل ندارد، زیرا هیچ سازۀ منضمی در میان نام‌های مرکب انضمامی بر نقش افزودۀ زمانی و نیز بهره‌ور دلالت نداشته است. همچنین، در ترتیب یادشده، نقش بهره‌ور و مقصد یکسان در نظر گرفته شده است؛ حال آنکه در تحلیل داده‌های پژوهش حاضر، نقش بهره‌ور نقشی جداگانه تلقی شده است. همچنین است تمایز نقش معنایی مبدأ و منشأ در این پژوهش که اولی بر ماهیت فیزیکی و دومی بر ماهیتی انتزاعی دلالت دارد. افزونبراین، برخی از سازه‌ها در نام‌های مرکب انضمامی و گروه‌های نحوی، افزوده‌هایی نظیر افزودۀ روش بوده‌اند که چنین سازه‌‌هایی نیز، در ترتیب سازه‌ای یادشده، معرفی نشده و تنها افزوده‌های معرفی‌شده در این ترتیب، افزودۀ زمانی، افزودۀ مکانی و افزودۀ وسیله‌ای بوده‌اند.
سازۀ منضم در نام‌های مرکب انضمامی همواره بسیط نیست و می‌تواند یک واژۀ مشتق یا مرکب باشد، مانند سازۀ «پاره‌چین» در «پاره‌چین‌سازی» که خود یک واژۀ مرکب است.
انضمام فرایندی لایه‌ای[95] است، زیرا ممکن است ابتدا یک سازه به یک فعل منضم شود و فعل مرکب انضمامی بسازد، سپس سازۀ دیگری به آن فعل انضمامی، منضم شود و یک نام مرکب انضمامی بسازد؛ مانند نام مرکب انضمامی «پیاده‌پیام‌دهی» که در آن ابتدا واژۀ «پیام» که از ساخت‌های موضوعی فعل «دادن» و در زیرساخت نحوی و شق غیرمنضمِ ترکیب نقش مفعول صریح را دارد، به ستاک حال فعل «دادن» منضم می‌شود، سپس افزودۀ روشِ «پیاده» که ساخت غیرموضوعی است به فعل انضمامی «پیام‌دادن» منضم شده است.
نگارنده مواردی را به‌ویژه در نام‌های مرکب انضمامی یافت که باتوجه‌به معنی و تعریف ارائه‌شده برای آنها، چنین مستفاد می‌شود که بخشی از سازندهای آنها به‌ویژه بخش‌هایی از سازند اول هنگام ترکیب حذف شده است، مانند نام مرکب انضمامی «ساحل‌نشینی» که عبارت حرف اضافهای «رویِ ساحل» با ازدستدادن هستۀ حرف‌اضافه‌ای خود در این ترکیب انضمامی به کار رفته است.
زیرساخت نحوی مفروض در برخی واژه‌ها به‌راحتی قابل‌استنباط نبوده است و حتی برخی واژه‌ها صورت یکسانی داشته، اما به‌دلیل افادۀ معنایی متفاوت به دو زیرطرحوارۀ جداگانه تعلق داشتند، مانند واژۀ «زیرگذر» در حوزۀ شهری و نظامی که هرکدام به زیرطرحواره‌های متفاوتی تعلق دارند. بنابراین، هم‌نامی[96] دلیلی بر تعلق آن صورت‌ها به زیرطرحواره‌های یکسان نیست.
سازند اول در گروه‌های نحوی، یعنی همان اسم گزاره‌ای، اغلب جزء غیرفعلی یک فعل مرکب بوده است؛ مانند «پرواز آزمایشی» که سازند اول آن برگرفته از فعل مرکب «پروازکردن» بوده است. همچنین است گروه اسمی «شکار پایدار» که سازند اول آن برگرفته از جزء غیرفعلی فعل مرکب «شکارکردن» است.
6. نتیجه‌گیری
با بررسی داده‌های پژوهش حاضر مشخص شد که نقش نحو در واژه‌سازی زبان علم به دو شکل بازنمایی شده است: الف)در خصوص نام‌های مرکب انضمامی، نحو نقشی در سایه دارد. ب) در خصوص گروه‌های نحوی، نقش نحو آشکارا است. چنانچه قطب واژگانی و قطب نحوی را دو سر یک پیوستار در نظر بگیریم، باید گفت که نام‌های مرکب انضمامی به‌نسبت گروه‌های نحوی واژگانی‌شدگی بیشتری دارند و در قطب واژگانی پیوستار قرار می‌گیرند. درمقابل، گروه‌های نحوی در قطب دیگر این پیوستار که همان قطب نحوی است جای دارند. باوجوداین، زیرساخت نحوی در نام‌های مرکب انضمامی و دلالت گروه‌های نحوی بر مفهومی واحد و در مواردی ازدستدادن عنصر نحوی، خود باعث شده است که این ساختارها به سمت قطب مخالف خود مایل باشند. به‌عبارتی، نام‌های مرکب انضمامی به سمت قطب نحوی گرایش داشته و گروه‌های نحوی به سمت قطب واژگانی متمایل هستند. انگارۀ (5) از دو حوزۀ ساخت‌واژه و نحو مؤید وجود تعامل میان این دو حوزه است:
شکل 5. انگارۀ تعامل دو حوزۀ ساخت‌واژه و نحو
سپاسگزاری
از تمامی زحمات استادان گرانقدرم به‌ویژه جناب آقای دکتر محمد دبیرمقدم سپاسگزارم. بی‌شک بدون راهنمایی‌های ایشان قادر به نگارش این پژوهش نبوده‌ام؛ هرچند ایشان بزرگوارانه جهت تسهیل امور انتشار مقاله بنده را از ذکر نام ایشان به‌عنوان نویسنده بازداشتند. همچنین، از استاد گرانقدرم، جناب آقای دکتر رضوی و زحمات فراوانشان برای نگارش این مقاله به بهترین شکل، کمال تشکر را دارم.
[1]. Giegrich, H.
[2]. compounding
[3]. incorporation
[4]. syntactic construction
[5]. action noun
[6]. predicative noun
[7]. head
[8]. dependent
[9]. incorporating nouns
[10]. constituent
[11]. Morphology Syntax Interface= MSI
[12]. lexicalist
[13]. distributed morphology
[14]. O’Neil, P.
[15]. pre-syntactic
[16]. Minimalist
[17]. morpheme
[18]. Embick, D.
[19]. Mithun, M.
[20]. noun incorporation
[21]. Kroeber, A.L.
[22]. combination
[23]. predicate
[24]. Sapir, E.
[25]. morphological construction
[26]. morphologization
[27]. Rosen, S.T.
[28]. Baker, M.
[29]. unaccusative
[30]. Spencer, A.
[31]. Chukchi
[32]. adjuncts
[33]. Role and Reference Grammar
[34]. Functionalist
[35]. generic noun
[36]. Interactional approach
[37]. Construction morphology
[38]. Construction approach to language
[39]. modularity of language
[40]. modularity of mind
[41]. information structure
[42]. cognition
[43]. patient
[44]. Roberts, J.
[45]. Mahootian, S.
[46]. neutral order of constituents
[47]. Ernest, T.
[48]. Systemic Functional Grammar
[49]. Halliday, M. A. K., & Matthiessen, C. H.
[50]. syntactic structure
[51]. construction
[52]. structure
[53]. analogy
[54]. Booij, G.
[55]. Construction Morphology
[56]. function
[57]. constituent
[58]. theory of word
[59]. arbitrary sound sequences
[60]. lexical indexes
[61]. encyclopedic
[62]. contextual
[63]. subschema
[64]. Theta roles
[65]. Case Grammar
[66]. agentive
[67]. experiencer
[68]. instrumental
[69]. objective
[70]. source
[71]. goal
[72]. locative
[73]. time
[74]. comitative
[75]. benefactive
[76]. patient
[77]. undergoer
[78]. instigator
[79]. manner
[80]. attribute
[81]. entity
[82]. initial location
[83]. destination
[84]. theme
[85]. part of speech
[86]. syntactic role
[87]. syntactic index
[89]. locating
[90]. prepositional complement
[91]. طبق تعریف ارائه‌شده در دفتر واژه‌های مصوب، مقصود از «پراش‌سنج»، سنجشی به‌واسطۀ «پراش امواج» است. بنابراین، «پراش» در زیرساخت نحوی چنین ترکیبی نقش اسم ابزار را دارد.
[92]. این اصطلاح تخصصی در حوزۀ زیست‌شناسی به کاررفته و برابرنهاد مصوب spermiduct است.
[93]. principle of cognitive economy
[94]. principal of economy in language
[95]. layered
[96]. homonymy
)