نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان‌شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

پژوهش حاضر کوششی است برای تحلیل چندمعنایی فعل «بستن» با بهره‌‏گیری از ابزار نظری مطرح در معنی‏‌شناسی شناختی. معانی فعل «بستن» به روش کتابخانه‏‌ای از فرهنگ‏‌های سخن، دهخدا، فرهنگ فارسی صدری افشار، فرهنگ فارسی گفتاری و البته، فرهنگ ریشه‌‏شناختی زبان فارسی گردآوری و با هم مقایسه شد. در پژوهش حاضر، از روش تحلیل کیفی برای توصیف معانی و تعیین چگونگی ارتباط معانی یادشده استفاده شده است. به‌این‌منظور، ابزار نظریِ طرحواره‌‏های تصویری در چارچوب معنی‏‌شناسی شناختی و به‌طور خاص، مدل پیشنهادی جانسون و شرح و بسط آن از سوی ایوانز و گرین و ایوانز به کار گرفته شده است. تحلیل معانی طرحواره‏‌ای فعل «بستن» نشان می‌‏دهد که از میان 24 معنی، 11 مورد طرحوارة نیرو داریم که به‌طور خاص ایجاد مانع با ماهیتی فیزیکی یا انتزاعی را نشان می‏‌دهند و 18 مورد طرحوارة پیوند با ماهیت فیزیکی یا انتزاعی در تحقق معنایی فعل «بستن» داریم. در یک مورد نیز، افزون‌بر طرحوارة پیوند، امکان قائل‌شدن به طرحوارة انشعاب وجود داشت. این در حالی است که ملاحظات ریشه‏‌شناختی نشان می‏‌دهند فعل «بستن» از یک ریشۀ واحد مشتق شده و به‌صورت کنونی خود درآمده است و آن، band در فارسی باستان و اوستایی و bandh در سنسکریت بوده است. این امر وجود طرحواره‏‌های متفاوت غیرمرتبط را مجاز نمی‏‌دارد. علت آن است که باتوجه‌به زمینه‏‌سازی طرحواره‏‌های تصویری برای تشکیل معانی به‌دلیل ماهیت پیش‏‌مفهومی آنها، در صورت نبود ارتباط بین عناصر پیش‏‌مفهومی، ارتباط میان معانی از دست می‏‌رود. در پژوهش حاضر استدلال می‏‌شود که طرحواره‏‌های متداعی با معانی، ارتباط میان معانی فعل «بستن» را چگونه نشان می‌دهند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Studying the Polysemy of “bastan” on the Basis of Image Schemas

نویسنده [English]

  • sepideh abdolkarimi

Assistant Professor of Linguistics, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

چکیده [English]

Abstract
The present study aims to analyze the verb “bastan” (to close) using cognitive semantics. The meanings of “bastan” have been collected using library method, extracted from dictionaries including Sokhan, Dehkhoda, Sadri Afshar's Persian Dictionary, Persian Spoken Variety, and the Etymological Dictionary of the Persian Language. This data was used for comparative analysis. In this research, a qualitative research method has been used to describe the meanings and to determine if there is a relationship among them using the image schema theory in cognitive semantics, specifically the models proposed by Evans and Greene, Evans and Evans. The analysis of the schematic meanings of the verb “bastan” showed that out of 26 meanings, 11 are force schemas, indicating an obstacle of a physical or abstract nature, and 18 are link(age) schemas, either physical or abstract. In one case, in addition to the mentioned schema, a splitting schema was considered. Etymological considerations show that the verb “bastan” originates from a single root in its current form: -band in ancient Persian, bandh (badhnāti) in Sanskrit, and -band in Avesta. This matter does not allow the existence of two different unrelated schema, because the connection between meanings will be lost. This research argues that associative schemas show the relationship between the various meanings of the polysemic verb “bastan”.
Keywords: cognitive semantics, image schema, schema transformation, polysemy, semantic relation.

Introduction

Polysemy is a common phenomenon in all languages and the necessity of its existence is to reduce the memory load of the speakers. The undisputed prevalence of this phenomenon in languages has caused an increase in the number of studies on polysemy and word analysis to prove their polysemy in the field of linguistics, in general and in the field of semantics, in particular. Determining the polysemy of a word or the homonymy of several words requires etymological studies and the recognition and analysis of existing meanings, making it a complex decision that cannot be made superficially.
Research Questions
The present study is a semantic attempt to analyze the verb “bastan” (to close) using the theoretical tool in cognitive semantics. The research data, namely the meanings of “bastan”, have been collected using the library method and extracted from various dictionaries, including Sokhan (2003), Dehkhoda (1966), Sadri Afshar's Persian Dictionary (2009), Spoken Persian Dictionary (2016), and of course the Etymological Dictionary of Persian Language (2016).
One of the important points about this article is that the verb “bastan” has not been investigated as a light verb. Although it has been examined in conjunction with certain words such as “lie” and “slander”, the aim was not to analyze compound verbs of Persian which are formed with “bastan” as the verbal particle. Analyzing “bastan” as a heavy verb is expected to facilitate its semantic analysis as a light verb. Limiting the research to its meanings as a light verb would restrict the analysis. It is expected that etymological considerations and the number of schemas associated with the meaning of “bastan” will confirm the polysemy of this verb. If multiple image schemas are associated with its meanings and etymological investigations show that the verb derives from the same root, deciding on the polysemy of “bastan” becomes complex. This research addresses this issue from a cognitive perspective.

Literature Review

Semantic analyses related to this research have been done based on various theoretical frameworks; among them, it is possible to name the semantic analysis of the verb “zadan” (to hit) based on corporal patterns and data from the Persian language corpora of Bijan Khan (Kirimi Dostan & Razani, 2022); the conceptual domain of the verb “shanidan” (to listen) based on the theory of frame semantics and the principles of the framenet (Nayebloui et al., 2021); the semantic expansion of the verb “zadan” based on the theories of conceptual metaphor and metonymy (Bahrami & Sheykhanianpour, 2018); and analyzing the meaning of the verb “goftan” (to say) within the framework of the theory of frame semantics and corpus data (Rahmatinejad et al., 2018). Other studies include the polysemy of the verb “didan” (to see) based on the corpus data and the pattern of Antonano (1999; 2013), Switzer (1990), and Afrashi & Asgari (2016); a diachronic investigation of the semantic dimensions of “gereftan” (to get) from the perspective of componential analysis of meaning and cognitive semantics (Abdolkarimi & Changizi, 2016); and finally, the polysemy of the verb “zadan” based on the concepts raised in cognitive semantics such as image schemas, conceptual metaphor theory and categorization (Kirimi Doustan & Rouhi Baighi, 2015). The similarity of the most recent studies conducted in this field, is their same theoretical basis. The theoretical basis used for data analysis in this research is image schemas, which provide a cognitive foundation. This study shares commonalities with the polysemy study of “zadan” from a cognitive perspective (Kirimi Doustan & Rouhi Baighi, 2015) but differs by using only image schemas and examining different current meanings of “bastan” (to close). Additionally, “bastan” has not been studied as a light verb.

Methodology

In this research a qualitative analysis method has been used to describe the meanings of the verb “bastan” and determine relationships among the meanings using the theoretical tool of image schema in cognitive semantics, specifically the models of Evans & Greene (2006: 187), Evans (2019: 164) and Evans (2019: 236).

Results

The analysis of the schematic meanings of the verb “bastan” shows that among the 24 meanings, there are 11 cases of the force schema, indicating the creation of a physical or abstract obstacle, and 18 cases of the linkage schema, again either physical or abstract. In one case, there was a possibility of considering a branching schema. Etymological considerations show that the verb “bastan” is derived from one root in its current form, which was “- band” in ancient Persian, “bandh (badhnāti)” in Sanskrit, and “band” in Avestan. This result does not support the existence of two distinct unrelated schemas, as the connection between meanings will be lost. In this research, it is argued that associative schemas show a connection between the meanings of the mentioned verb.In cases where the meaning of “bastan” explicitly brings to mind the scheme of connection, it is not far-fetched and easy to believe in unity; moreover, the linkage scheme itself is also a subset of the unity scheme and a meronymic relationship can be considered between them, because linkage of the constituent parts of a whole is a part/parts of the process of forming a unity. What is debatable, is a relationship that can be considered between creating an obstacle and unity, and it is necessary to form such a relationship for the reasons mentioned above. Based on the explanations presented, it can be concluded that creating an obstacle, in addition to being a subgroup of the force schema, can also be considered a subgroup of the unity schema, and the recurring schema will be the unity schema. It means [unity] is present in various meanings of “bastan”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • cognitive semantics
  • image schema
  • schema transformation
  • polysemy
  • semantic relation
  1. مقدمه

چندمعنایی[1] پدیده‌‏ای معمول در همة زبان‌هاست و ضرورت وجود آن نیز، کاستن از بار حافظة گویشوران است. کرافت[2] (2003: 106) چندمعنایی را دارای انگیزة اقتصادی[3] و تصویرگونگی[4] می‏‌داند و بر این باور است که تشابه تکرارشونده در صورت[5]، تشابه تکرارشونده در معنی را به همراه دارد. والنزوئلا[6] (2017: 115) به هنگام بحث دربارة چندمعنایی، داستانی را از نویسنده‏ای آرژانتینی نقل می‏‌کند که در آن پسری توانایی ثبت تغییرات لحظه‏‌ای پدیده‏‌های جهان را در حافظة خود دارد. او قادر به انتزاع و تعمیم نیست، زیرا در محاصرة جزئیات قرار گرفته و نمی‏‌تواند استدلال کند. وی با بیان این داستان بر ضرورت وجود چندمعنایی تأکید می‏‌کند و معتقد است این پدیده نشان می‏دهد که گویشوران در هر بار کاربرد واژه‏ دامنة محدودی از تغییرات را در معنی آن مجاز می‏دانند تا در حصار جزئیات اسیر نشوند. رواج بلامنازع این پدیده در زبان‏ها سبب شده پژوهش در باب چندمعنایی و تحلیل واژه‏ها به‌منظور اثبات چندمعنابودن آنها از پژوهش‎‏های پرشمار در حوزة زبان‏شناسی به‌طور عام، و در حوزة معنی‏‌شناسی به‌طور خاص باشد. دلیل دیگر برای پرشماربودن تحلیل‏‌های معنایی با هدف اثبات و یا بررسی چندمعنایی واژه‌‏ها این است که تصمیم‏‌گیری در مورد چندمعنایی یک واژه یا هم‏نامی[7] چند واژه با هم، منوط به بررسی‏‌های ریشه‏‌شناختی و تحلیل معانی موجود برای واژه‌هاست. بنابراین، چنانکه سعید[8] (2012: 65) نیز تأکید می‏‌کند، قائل‌شدن به چندمعنایی یا هم‏نامی تصمیمی ساده و قابل‌اتخاذ بر اساس بررسی‏‌های سطحی و مقدماتی نیست.

جستار حاضر با هدف تحلیل معنایی فعل «بستن»، با بهره‌‏گیری از ابزار نظریِ مطرح در معنی‏‌شناسی شناختی انجام شده است. بنابراین، این پژوهش را می‌‏بایست در زمرة پژوهش‏های شناختی در حوزة معنی‏‌شناسی به شمارآورد. یکی از ضرورت‌های انجام چنین مطالعه‌ای، نقشی است که طرحواره‌‏های تصویری در پدیدآمدن چندمعنایی ایفا می‏‌کنند. سعید (2015: 370) اظهار می‏‌دارد که طرحواره‌‏های تصویری و گسترش آنها برای نشان‌دادن و توضیح دربارة چندمعنایی به کار می‏‌روند. ازاین‌رو، می‏‌توان اذعان داشت که اهمیت پژوهش حاضر آن است که می‏‌کوشد چندمعنایی را در سطح طرحواره‌‏های تصویری تبیین کند. این امر می‏‌تواند در گزینش کیفیت و کمیت معانی قیدشده در واژه‏نامه‏‌ها برای فعل «بستن» مفید واقع شود و از اهداف کاربردی این پژوهش به شمار رود. از نکات مهم دربارة این جستار آن است که تاکنون، فعل «بستن» به‌طور خاص، به‌عنوان فعل سبک بررسی و تحلیل نشده است. اگرچه این فعل در همنشینی[9] با واژه‏‌هایی خاص مانند «دروغ» و «تهمت» و ... بررسی شده است، اما هدف نگارنده بررسی آن دسته از افعال مرکب زبان فارسی که با مشارکتِ «بستن» ساخته می‏‌شوند، نبوده است. دلیل این امر آن بوده که به باور نگارنده، تحلیل معانی این فعل به‌عنوان فعل سنگین، راهگشای تحلیل معنایی آن در مقام فعل سبک نیز خواهد بود.

علاوه‌براین، محدودکردن پژوهش به معانی «بستن» صرفاً در مقام فعل سبک، دامنة پژوهش را محدود و تحلیل‌‏ها را ناکافی می‏‌کند و سرانجام نیز، پرداختن به معانی آن به‌عنوان فعل سنگین لازم خواهد بود. انتظار می‏‌رود نتایج ملاحظات ریشه‌شناختی و شمارِ طرحواره‌‏های متداعی با معانی «بستن»، مؤید چندمعنایی این فعل باشند. در صورتی که با تعدد و تنوع طرحواره‌‏های تصویری متداعی با معانی روبه‏‌رو شویم و بررسی‌‏های ریشه‏‌شناختی، اشتقاق این فعل از یک ریشه را نشان دهند، آنگاه در تصمیم‌‏گیری برای چندمعنایی فعل «بستن» با مشکل مواجه خواهیم شد. در جستار حاضر، چگونگی فائق‌آمدن بر این قبیل مسائل را بررسی خواهیم کرد.

  1. پیشینة پژوهش

بررسی چندمعنایی افعال، اعم از افعال سبک و افعال سنگین در پژوهش‏‌های معنی‌‏شناختی همواره از جذابیت و البته ضرورت برخوردار بوده و موضوع پژوهش‏‌های ارزشمندی قرار گرفته است. تحلیل‏‌های یادشده بر مبنای چارچوب‏‌های نظری گوناگونی انجام شده‏‌اند که از آن جمله می‌‏توان به مواردی به شرح زیر اشاره کرد:

کریمی دوستان و رازانی (1401) کاربردهای سنگین و سبک فعل «زدن» را صرفاً در گونة نوشتاری زبان فارسی بررسی کرده‏‌اند. در این بررسی، چهار شیوه برای کاربرد فعل «زدن» به دست آمده که عبارت‌اند از فعل سنگین «زدن»، پایه + فعل سبک «زدن»، [نوع معنایی] + فعل سبک «زدن» و عبارت فعلی حاوی فعل سبک «زدن». بررسی همنشینی «زدن» با سایر واژه‏‌های زبان فارسی برای تعیین معانی این فعل، وجه اشتراک آن با پژوهش حاضر است، اما بررسی پیکره‌‏بنیاد[10] و سوگیری غیرشناختی تحلیل‏‌ها وجه افتراق آن با این جستار به شمار می‏‌رود.

کریمی دوستان و بایگی (1395) چندمعنایی فعل «زدن» را با سوگیری شناختی تحلیل کرده‌‏اند؛ به این صورت که نقش سازوکارهای شناختی مانند مقوله‏‌بندی[11]، نمونة اعلا[12]، استعارة مفهومی[13] و طرحواره‌‏های تصویری[14] را در چندمعنایی فعل مذکور بررسی کرده‏‌اند. نکتة مهم در این بررسی این است که «زدن» در مقام فعل سبک مطالعه شده است.

«زدن» در پژوهش بهرامی و شیخانیان‌‏پور (1398) نیز مطالعه شده است. چارچوب نظری این پژوهش الگوی «چهارمقوله‏‌ای[15]» ریمر[16] (2005) بوده است و سازوکارهای دخیل در گسترش معنایی[17] فعل یادشده، به‌صورت مقایسه‏‌ای[18] در فارسی و انگلیسی بررسی شده‌‏اند. این پژوهش به پشتوانة طرحواره‏‌ای معانی «زدن» اشاره‏‌ای نداشته است. رحمتی‌‏نژاد و همکاران (1398) با بررسی معانی فعل «گفتن» انگارة شعاعی[19] مربوط به آن را ترسیم کرده و افزون بر معنای سرنمونی[20]، به 5 معنی در لایة نخست، 17 معنی در لایة دوم، 10 معنی در لایة سوم و 11 معنی در لایة چهارم دست یافته‌اند. در این پژوهش نیز، مجاز[21] و استعاره[22] به‌عنوان سبب‌‏سازان گسترش معنایی مطالعه شده‌‏اند و چندمعنایی در سطح پیش‏‌مفهومی و با التفات به طرحواره‌‏های تصویری بررسی نشده است.

افراشی و عسگری (1396) معانی فعل «دیدن» را با استناد به فرهنگ تاریخی ریشه‏‌شناختی افعال زبان فارسی و لغت‏نامة دهخدا و نیز، فرهنگ‏‌های سخن و معین در 12 طبقة معنایی قرار داده‏‌اند. تحلیل‌‏های این پژوهش بر اساس مقوله‏‌بندی پیش‌‏نمونه‏‌بنیان[23] و در سطح مفهومی صورت گرفته است. عبدالکریمی و چنگیزی (1396) نزدیک‏ترین و مرتبط‌‏ترین پژوهش با جستار حاضر را انجام داده‌اند. آنها در پژوهش خود ابعاد معنایی فعل «گرفتن» را به‌لحاظ درزمانی و به‌طور عمده بر اساس تحلیل مؤلفه‌‏ای[24] بررسی کرده و به نقش طرحواره‌‏های تصویری در تغییر و تکامل معنایی این فعل پرداخته‏‌اند. طی کنکاش‏‌های معنایی آنها، طرحوارة زیربنایی تشکیل معانی «گرفتن» طرحوارة حرکت بوده است که در تمام معانی این فعل بازنمود یافته است.

‏              آنگونه که ملاحظه می‏‌شود، وجه تشابه متأخرترین پژوهش‏‌های انجام‌‏شده در زمینۀ چندمعنایی افعال، به‌کارگیری مبانی نظری یکسان و بررسی فعل‏‌های متفاوت، یا بررسی فعلی معین، مثل «زدن» بر اساس مبانی نظری متفاوت و یا با شیوه‌های توصیفی ـ تحلیلی متفاوت است. مبانی نظری به‏‌کارگرفته‌شده در پژوهش حاضر، مشخصاً طرحواره‏‌های تصویری است که از یک سو بنیانی شناختی به پژوهش بخشیده است و از این لحاظ، بیشترین اشتراک را با بررسی چندمعنایی فعل سبک «زدن» از دیدگاه شناختی (کریمی دوستان و روحی بایگی، 1395) و بررسی درزمانی ابعاد معنایی «گرفتن» از منظر تحلیل مؤلفه‌‏ای و معنی‏‌شناسی شناختی (عبدالکریمی و چنگیزی، 1396) دارد. از سوی دیگر، وجه تمایز آن با مطالعات یادشده، اولاً در کاربستِ صِرفِ طرحواره‌‏های تصویری و درنتیجه، بررسی چندمعنایی در سطح پیش‏‌مفهومی است و ثانیاً، بررسی معنایی فعلی متفاوت، یعنی «بستن» است. افزون‌براین، تاکنون فعل «بستن» صرفاً به‌عنوان فعل سبک بررسی و تحلیل نشده است.

 

  1. روش پژوهش

پژوهش حاضر پژوهشی نظری در حوزة معنی‏‌شناسی است که در آن از ابزار نظریِ مطرح در معنی‏‌شناسی شناختی برای تحلیل داده‏‌ها استفاده شده است. داده‏‌های پژوهش معانی فعل «بستن» هستند. داده‌‏ها به روش کتابخانه‌‏ای گردآوری شده است؛ به این صورت که معانی فعل «بستن» از فرهنگ‏ فشردۀ سخن (انوری، 1382)، فرهنگ روز سخن (انوری، 1382)، معین (1381)، دهخدا (1345)، فرهنگ فارسی صدری افشار (1388)، فرهنگ فارسی گفتاری (صفرزاده، 1395) و البته فرهنگ ریشه‏‌شناختی زبان فارسی (1395) گردآوری و مقایسه شده‌‏اند. معانی مشابه تجمیع و شمار معانی با هم مقایسه شده‌‏اند تا همة معانی مذکور برای این فعل ذکر و تحلیل شوند و معنایی از قلم نیفتد. در ارائة مثال‏‌ها نگارنده افزون‌بر استفاده از واژه‏نامه‏‌های مذکور، از شمّ زبانی خود نیز بهره برده است. بنابراین، مثال‌‏هایی که ارجاع ندارند، برگرفته از شمّ زبانی نگارنده هستند.

شیوة تحلیل داده‌‏ها توصیفی است. در تحلیل داده‌‏ها مدل پیشنهادی ایوانز و گرین[25] (2006: 187)، ایوانز (1398: 164) و ایوانز (2019: 236) مد نظر قرار گرفته است.

  1. مبانی نظری پژوهش

در این بخش، دربارة چندمعنایی، هم‏نامی و طرحواره‏‌های تصویری/ تصوری توضیح خواهیم داد، زیرا با بررسی طرحواره‏‌های متداعی با معنای فعل «بستن»، می‌‏توان چندمعنابودن آن را ارزیابی کرد.

4ـ1. چندمعنایی و هم‏نامی

چندمعنایی اصطلاحی در معنی‏‌شناسی است که در برابر اصطلاح تک‏‌معنایی[26] مطرح می‏‌شود. در کنار چندمعنایی و تک‏‏‌معنایی، اصطلاح هم‏نامی را نیز در مباحث معنی‏‌شناختی داریم و همین امر، ضرورت ارائة توضیحی دربارة اصطلاح اخیر را مبرم می‏‌سازد تا بتوانیم میان چندمعنایی و هم‏نامی تمایز قائل شویم. اصطلاح چندمعنایی برای آن دسته از واحدهای زبانی به کار می‏‌رود که معانی گوناگون داشته باشند. بنابراین، در معنی‏‌شناسی واژگانی[27] واژه‏‌هایی که بیش از یک معنی دارند، چندمعنی[28] در نظر گرفته می‏‌شوند. پرسش مهمی که به هنگام بحث دربارة چندمعنایی در زبان مطرح می­‌شود، آن است که آیا اهل زبان، با یک واژه و معانی متفاوت، اما مرتبط سروکار دارند یا با چند واژه سروکار دارند که هم­نام[29] نامیده می‌‏شوند. واژه‌‏های هم‏نام واژه‏‌هایی هستند که هم‏آوا ـ هم‏نویسه[30]اند و به‌لحاظ تاریخی، برگرفته از یک ریشه نیستند و مؤلفة معنایی مشترکی میان معانی آنها وجود ندارد.

پالمر[31] (1366: 118) معتقد است که در چندمعنایی با یک واژه سروکار داریم و در هم‏نامی باید چند واژة مختلف را در نظر بگیریم و به این امر در فرهنگ‏‌نگاری توجه داشته باشیم تا مشخص شود که در چندمعنایی یک مدخل و چند معنی و در هم‏نامی، به تعداد معانی، مدخل واژگانی داریم. پالمر در ادامة این بحث (1366: 119) در مورد معیار تشخیص چندمعنایی از هم‏معنایی به ریشه‌‏شناسی واژه‌‏ها اشاره می‌‏کند و بر این باور است که اگر صورت‏‌های مشابه از ریشه‌­های مختلفی برگرفته شده باشند، با هم‏نامی سروکار داریم و اگر از یک ریشه برگرفته شده باشند، با چندمعنایی روبه‌‏رو هستیم. باوجوداین، مواردی نیز وجود دارند که دو واژة هم‏آوا ـ هم‏نویسه از یک ریشه برگرفته شده‌‏اند، اما به‌لحاظ بررسی‏‌های هم‏زمانی باید واژه‏‌های جداگانه‏‌ای در نظر گرفته شوند. به‌زعم نگارنده، علت بیان این‌گونه اظهارنظرها در مورد ارتباط یا عدم‌ارتباط واژه‌ها و معانیِ آنها این است که اطلاعات درزمانی و مشخصاً ریشه‌‏شناختی در خودآگاه اجتماعی اهل زبان قرار ندارند.

سعید (2012: 63-64) بر این باور است که در چهار حالت، احتمال وجود واژه‏های هم‏نام وجود دارد:

1ـ واژه‌هایی متعلق به یک مقولة دستوری و هم‌‏نویسه، مانند “lap” به معنی «پیچیدن» و “lap” به معنی «سَرکشیدن».

2ـ واژه‏‌هایی متعلق به یک مقولة دستوری و برخوردار از نوشتار متفاوت، مانند “ring” به معنی «حلقه» و “wring” به معنی «فشار».

3ـ واژه‌‏هایی متعلق به مقوله‏‌های دستوری متفاوت، اما هم‏‌نویسه، مانند فعل “keep” به معنی «نگاه‌داشتن» و اسم “keep” به معنی «خَرجی».

4ـ واژه‏‌هایی متعلق به مقوله‏‌های دستوری متفاوت با نوشتار متفاوت، مانند “not” که تکواژ نفی است و “knot” به معنی «گره‌زدن».

4ـ2. طرحواره‏های تصویری

بنا بر تعریف ایوانز و گرین (2006: 179)، طرحواره‏های تصویری/ تصوری طرحی کلی از تجارب جسمانیِ روزمرة انسان‏ در ذهن او هستند که نتیجة تعامل وی با جهان پیرامونش هستند. طرحواره یک الگو، شکل یا تجربة متناوب تکرارشونده است که از فعالیت‏های درجریانِ (روزمرة) ما با ترتیب خاص‏شان تشکیل و منتج می‏شود. این الگوها درنتیجة کسب تجارب بدنمند[32] در مکان/ فضا و در تعامل با اشیا برای ما معنی‏دار می‏شوند (Johnson, 1987: 29).

طرحواره‏های تصویری دربردارندة جزئیات نیستند، بلکه مفاهیمی انتزاعی و دربردارندة الگوهایی از تجارب تکرارشوندة انسان هستند که ماهیتی جسمانی‏شده[33] دارند.

راسخ مهند (1396: 46) طرحواره‏های تصویری را ساختارهای معنی‏دار و جسمی‏شده‏ای می‏‏داند که حاصل حرکات جسم انسان در فضای سه‏بعدی، تعاملات ادراکی و شیوة برخورد با اجسام هستند.

جانسون[34] (1987) به نقل از راسخ مهند ( 1396: 46) اظهار می‏دارد که تجربة جسمانی سبب شکل‌گیری طرحواره‏های تصویری در نظام مفهومی می‏شود. ایوانز (1398: 162ـ164) طرحوارة تصویری را مفهومی کمابیش انتزاعی می‏داند که مستقیماً از تعاملات و مشاهدات روزانة ما از جهان پیرامون به دست می‏آید. وی معتقد است طرحواره‏های تصویری از تجربه‏های حسی و ادراکی حاصل شده‌اند و ازاین رو، از تجربة جسمانی مشتق می‏شوند. به‌عنوان‌ مثال، وی به نیروی گرانش زمین اشاره می‏کند که سبب سقوط اشیای بدون تکیه‏گاه می‏شود و بنابراین، با درنظرگرفتن محورهای عمودی، بشر باید برای برداشتن اشیایی که بر زمین افتاده‏اند خم و دوباره بلند شود. او در یک جهت (رو به پایین) به اشیایی که بر زمین هستند می‏نگرد و در جهت دیگر (رو به بالا)، به اشیایی که بالا می‏روند نگاه می‏کند. نتیجه اینکه، فیزیولوژی بدن ایجاب می‏کند که محور عمودی ما که در تعامل با جاذبة زمین است، در نتیجة چگونگی تعامل ما با محیط پیرامون ایجاد معنا کند. ایوانز و گرین (2006: 187) و ایوانز (1398: 164) فهرست طرحواره‏های تصویری را به شرح زیر ذکر می‏کنند:

 

 

جدول 1: انواع طرحواره‏های تصویری برگرفته از ایوانز و گرین (2006:187)، ایوانز (1398: 164) و ایوانز (2019: 236)

فهرست طرحواره‏های تصویری

فضا[35]

بالا ـ پایین[36]، جلو ـ عقب[37]، چپ ـ راست[38]، نزدیک ـ دور[39]، مرکز ـ حاشیه[40]، تماس[41]، مستقیم[42]، حالت عمودی[43]

ظرف[44]

ظرف، درون ـ بیرون[45]، سطح[46]، پر ـ خالی[47]، محتوا[48]

حرکت[49]

شدت حرکت[50] ـ مبدأ ـ مسیر ـ مقصد[51]

تعادل[52]

محور تعادل[53]، تعادل دوکفه‏ای[54]، تعادل نقطه‏ای[55]، متعادل[56]

قدرت[57]

حرکت‏دهندگی[58]، انسداد[59]، قدرت متقابل[60]، انحراف از جهت[61]، حذف مانع[62]، توانمندی[63]، جذب[64]، ایجاد مانع[65]

ادامۀ جدول 1.

فهرست طرحواره‏های تصویری

وحدت/ کثرت[66]

ادغام[67]، مجموعه[68]، انشعاب[69]، تکرار[70]، جزء ـ کل[71]، شمردنی ـ ناشمردنی[72]، پیوند[73]

یکسانی[74]

تطبیق[75]، تلفیق[76]

وجود[77]

حذف، فضای کران‏دار[78]، چرخه[79]، شیء[80]، فرایند[81]

جانسون (1987: 24-26) ویژگی‏های طرحواره‏های تصویری را از این قرار می‌داند: 1ـ طرحواره‏های تصویری ماهیتی انتزاعی دارند و به ویژگی‏های حاصل از ادراک دیداری محدود نیستند. 2ـ به‌دلیل ماهیت انتزاعی طرحواره‏های تصویری، امکان دخل‌وتصرف‏های ذهنی در آنها وجود دارد، مثلاً می‏توانیم تشابه دو شکل که یکی صورت چرخش‏یافتة دیگری است را تشخیص دهیم و این بدان معنی است که ما توانایی چرخش و تغییر جهت اشکال را در ذهن خود داریم. 3ـ طرحواره‏ها قابلیت تبدیل‌شدن به یکدیگر را (در ذهن ما) دارند. 4ـ دانش عام ما در شکل‏گیری طرحواره‏های تصویری دخیل است و می‏توانیم یک شکل ساده و عاری از جزئیات را به اشکالِ مرتبط با مصادیق گوناگون تبدیل کنیم. راسخ مهند (1396: 47ـ50) نیز ویژگی‏های طرحواره‏های تصویری را به نقل از جانسون (1987) این‏گونه برمی‏شمارد:

طرحواره‏های تصویری تعاملی‏اند، یعنی حاصل ارتباط جسمی ما با دنیای اطراف‏اند. اگر طرحوارة تصویری حجم را به‌عنوان نمونه در نظر بگیریم، می‏بینیم که آنچه سبب شکل‏گیری مفهوم حجم در ذهن انسان می‏شود، تجربة احاطه‌شدن از شش‌سو، بالا و پایین، چپ و راست و جلو و عقب است. تجربة احاطه‌شدن از شش‌سو در مورد خود شخص هم اتفاق می‏افتد.

              طرحواره‏های تصویری ساده نیستند و می‏توانند ساختار داخلی پیچیده‏ای داشته باشند. میان اجزای درونی طرحواره‏های تصویری رابطة استلزام[82] برقرار است. همین ویژگی، طرحواره‏های تصویری را چندوجهی[83] می‏کند و طرحواره‏ها به‌صورت شبکه یا خوشه‌ای[84] از چند طرحوارة مرتبط ساخته و درک می‏شوند. اگر طرحوارة مسیر را به‌عنوان نمونه در نظر بگیریم، می‏بینیم که قائل‌شدن به مفهوم مسیر مستلزم قائل‌شدن به مفاهیم مبدأ، مقصد، حرکت و گذر است؛ یعنی برای داشتن مسیر ضروری است حرکتی از مبدأ آغاز شود و پس از گذر از مبدأ، حرکت در مقصد متوقف شود. بنابراین، مفهوم مسیر ساختار داخلی ساده‏ای ندارد، بلکه ساختار پیچیده‏ای دارد؛ یعنی از طرحواره‏هایی که نقش سازه را برای آن ایفا می‏کنند، تشکیل شده است و میان این (زیر)طرحواره‏ها و خودِ طرحوارة مسیر، رابطة جزء به کل (جزءواژگی[85]) برقرار است.

طرحواره‏های تصویری چندبعدی هستند؛ یعنی صرفاً محصول درک از طریق یک حس نیستند. همانگونه که در مورد طرحواة تصویری حجم توضیح داده شد، در شکل‏گیری یک طرحوارة تصویری بیش از یک حس دخیل است و همین امر سبب می‏شود طرحواره‏های تصویری را چند وجهی یا چندبعدی در نظر بگیریم.

طرحواره‏های تصویری ذاتاً معنی‏دارند، زیرا محصول درک جسمانی هستند. معنی ذاتی طرحواره‏های تصویری برخاسته از ویژگی‏های جزئی و نه کلی آنهاست. این ویژگی‏های جزئی نیز، از رهگذر تجارب جسمانی انسان به دست می‏آیند. طرحواره‏های تصویری قابلیت تبدیل‌شدن از یک نوع به نوع دیگر را دارند (طرحواره‏گردانی[86]).

طرحواره‏های تصویری خاستگاه پیش‏مفهومی دارند؛ یعنی خاستگاه ساخته‌شدن مفاهیم هستند. شکل‌گرفتن طرحواره‏های تصویری برخاسته از تجارب جسمانی انسان یا همان تجارب حسی است و این تجربه‏ها به‌نوبة خود منجر به ساخته‌شدن مفاهیم می‏شوند؛ دقیقاً به همین دلیل مفاهیم را دارای ماهیت جسمانی می‏دانیم. ازاین‌رو، طرحواره‏های تصویری را خاستگاه ساخته‌شدن مفاهیم (مثلاً مفهوم مسیر) می‏دانیم.

4ـ3. ماهیت طرحواره‏های تصویری و ارتباط آنها با معانی

در رویکرد شناختی به مطالعات زبانی، دانش زبانی محصول کاربرد زبان است و آنچه استفاده از زبان را برای ایجاد ارتباط امکان‏پذیر می‏سازد، خودِ کاربرد زبان است. ایوانز (2019: 132-133) بر این باور است که شکل‌گرفتن دانش زبانی در پیِ کاربرد زبان از طریق انتزاع[87] و طرحواره‏سازی[88] محقق می‏گردد:

«انتزاع فرایندی است که در آن ساختارهای ذهنی در نتیجة تعمیم الگوهای شکل‏گرفته بر اثر موارد خاصِ کاربرد زبان قوام می‏یابند. ... طرحواره‏سازی نوع خاصی از انتزاع است که منجر به پدیدآمدن بازنمایی‌هایی در ذهن می‌شود که فاقد جزئیات پاره‏گفتارهایی هستند که آنها را شکل داده‌اند. این مهم با کنارگذاشتن نقاط افتراق ساختارهای زبانی و درنظرداشتن نقاط مشترک آنها محقق می‏شود» (Evans, 2019: 133).

ایوانز (2019) از معنیِ طرحواره‏ای[89] سخن گفته است و این بدان معنی است که طرحواره‏ها در شرایطی پیش‏مفهومی در نظر گرفته می‏شوند که نامتمایز هستند (طرحواره‏های نامتمایز[90]) و وقتی درنتیجة کاربرد زبان و در پیِ انتزاع در ذهن شکل می‏گیرند، وارد ساحت زبان شده و ماهیت مفهومی می‏یابند. بنابراین، جداکردن طرحواره‏های تصویری از ساحت زبان و تمایز قاطع آنها از معنی دور از واقعیتی است که زبان‏شناسان شناختی در تعریف ماهیت طرحواره‏های تصویری و معنی بدان اشاره می‏کنند.

افزون‌براین، به باور معنی‏شناسان شناختی، و بر اساس اصل دوم معنی‏شناسی شناختی «معنی همان مفهوم است[91]». بر اساس این اصل، معنی مفهومی است که وارد ساحت زبان شده است و برچسب واژگانی گرفته است. درنتیجه، با نامیدن طرحواره‏های تصویری، ورود این مفاهیم ساخته‏شده بر اساس تجارب بدنمند به ساحت زبان و شکل‌دادن به معنی زبانی محرز می‏گردد.

ایوانز (2019) از استقرای طرحواره‏های تصویری[92] سخن می‏گوید. استقرای طرحواره‏های تصویری بدین معناست که با شکل‏گیری تجارب بدنمندِ موردیِ خاص و تکرارشدن تجارب مشابه (کنار هم قرارگرفتن اجزا)، طرحی کلی در ذهن شکل می‏گیرد (تشکیل کل) که البته خودِ فرایند مفهوم‏سازی است. به‌عنوان ‌نمونه، انسان در پی محصورشدن از شش جهت در موقعیت‏های مختلف و محصورکردن اشیا و افراد در فضاهایی که آنها را از شش سو محصور می‏کند، طرحوارة تصویری حجم را می‏سازد و این درواقع، همان ساخته‌شدن مفهوم حجم است. بنابراین، طرحواره‏های تصویری در نتیجة استقرا از تجاربِ بدنمندِ تکرارشونده ساخته می‏شوند و درنتیجه، نمی‏توان آنها را ثمرة مفهوم‏سازی و در زمرة مفاهیم به شمار نیاورد.

  1. تحلیل داده‏ها

در این بخش از پژوهش، پس از بررسی ریشه‎شناختی فعل «بستن»، معانی مندرج برای این فعل را در واژه‏نامه‏های مذکور در بخش‌های پیشین استخراج و تحلیل خواهیم کرد. این تحلیل معنایی همانگونه که در سطور بالا اشاره شد، تحلیلی شناختی و مبتنی بر طرحواره‏های متداعی با هر یک از معانی خواهد بود؛ به‌گونه‏ای که باید گفت معانی طرحواره‏ای این فعل در مرکز توجه قرار گرفته‏اند تا بر اساس نوع طرحواره‏های متداعی با معانی این فعل بتوان بر چندمعنایی آن صحه گذاشت. دلیل این‏گونه کنکاش در جستار حاضر آن است که طرحواره‏های تصویری در نتیجة استقرا از تجارب بدنمند تکرارشونده ساخته می‏شوند و درنتیجه، نمی‏توان آنها را ثمرة مفهوم‏سازی و در زمرة مفاهیم به شمار نیاورد. بنابراین، طرحواره‌های تصویری در ساحت زبان حضور دارند و علی‌رغم اینکه آنها را عیناً مترادف با معانی واژه‏ها نمی‏دانیم، متداعی با معانی می‏دانیم.

5ـ1. ریشه‏شناسی فعل «بستن»

پیش از ارائة شواهد ریشه‏شناختی دربارة فعل «بستن»، ذکر این نکته ضروری است که در جستار حاضر بررسی سیر رفتار معنایی «بستن» در گذر زمان مدنظر نبوده و اطلاعات ریشه‏شناختی مذکور در این بخش نیز به‌دلیل ضرورت اثبات اشتقاق «بستن» از یک ریشه بوده تا امکان هم‏نامی منتفی گردد و با مفروض‌دانستن چندمعنایی این فعل بر اساس شواهد تاریخی پیش برویم.

در اوستایی و فارسی باستان ریشة band به معنی «بستن» است و صفت فعلی آن به‌صورت basta به کار رفته است. در فارسی میانه هم، bastan به همین معنی است و مادة مضارع آن band- است (حسن­دوست، 1395: 483). «بستن» در لغت­نامة دهخدا هم‏معنی با «بند کردن»، «پیوستن» و درمقابلِ «گشودن» دانسته شده است. بنابر ملاحظات برگرفته از منابع ریشه‏شناختی در این بخش، مشخص شد که برای فعل «بستن» یک ریشه در ادوار گذشتة زبان‏های فارسی باستان و اوستایی گزارش شده است.

5ـ2. معانی فعل «بستن»

در این بخش معانی معاصر فعل «بستن» بر اساس منابع مذکور در بخش (4) فهرست شده‏اند. پس از ذکر معانی، مثال مربوط به آنها نیز ذکر شده است. در مواردی که معنی کاملاً روشن و مثال متداعی با آن قابل‌تصور بوده، مثالی ذکر نشده است. در برابر هر یک از معانی، طرحواره(های) متداعی با آن(ها) همراه با توضیح آمده است. پرسش مهمی که به‌منظور پاسخگویی به آن، بررسی‏های این بخش انجام شده‏اند این است که آیا طرحواره‏های متداعی با معانی «بستن» بر چندمعنایی این فعل صحه می‏گذارند یا باید در پی توجیه دیگری برای تحلیل معنایی این فعل باشیم.

 

 

جدول 2. معانی معاصر فعل «بستن»

ردیف

معنی همراه با مثال

نوع طرحوارة متداعی با معنی

1

گذاشتن مانعی بر سر گذرگاه یا جلوی چیزی؛ به صورتی که ورود به آن یا خروج از آن ممکن نباشد.

ـ خیابان را بستند. (انوری، 1382: 347)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

ایجاد مانع به‌صورت فیزیکی رخ داده است. بنابراین، ماهیت مانع، حرکت و عناصر متحرک در صحنه فیزیکی است.

2

روی هم گذاشتن صفحه‏های چیزی مانند کتاب.

ـ حالا کتابت رو ببند و به من گوش کن. (انوری، 1382: 347)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

ایجاد مانع فیزیکی است، اما این مانع در مسیر ادراک دیداری ایجاد شده است؛ یعنی آنچه دیگر نمی‏تواند گذر کند برخلاف آنچه در مورد (1) ذکر شد، ماهیت فیزیکی ندارد. بنابراین، حرکت و عناصر متحرک در صحنه ماهیت انتزاعی دارند.

طرحوارة پیوند

پیوند با ماهیت فیزیکی در این معنی دیده می‏شود، زیرا به‌هم‌پیوستن اجزای تشکیل‏دهندة کتاب را داریم.

3

چیزی را با گره، بند و مانند آنها به چیزی یا جایی متصل کردن.

ـ بند را ببند تا لباس‏ها را آویزان کنم. (انوری، 1382: 348)

متصل‌کردن، پیوستن اشیا به هم

ـ همی جانش از رفتن من بخست

یکی مهره بر بازوی من ببست. (دهخدا، 1345: 30)

طرحوارة وحدت: پیوند

طرحوارة پیوند خود زیرشمول طرحوارة وحدت ـ کثرت به شمار می‏رود. پیوند، ماهیت فیزیکی دارد.

4

پیچیدن چیزی مانند بند، پارچه و مانند آن روی عضوی از بدن یا چیزی دیگر.

ـ روسری به سرش بسته بود. (انوری، 1382: 348)

ـ احرام بستن، لنگ بستن (دهخدا، 1345: 30)

ـ روی چیزی را پوشاندن (چشم/ زخم را بستن) (صدری افشار و همکاران، 1388: 358)

طرحوارة وحدت: پیوند

به‌دلیل تماس پیدا کردن بند، پارچه و مانند آن با چیزی، تماس مستقیم و پیوند با آن چیز ایجاد می‏شود و در پی آن، وحدتی بین بند، پارچه و مانند آنها با آن چیز به وجود می‏آید که گواه آن تلقی‌شدن بند یا پارچه و مانند آن به‌عنوان بخشی از آنچه روی/ به آن بسته شده‏اند، است.

ادامۀ جدول 2.

ردیف

معنی همراه با مثال

نوع طرحوارة متداعی با معنی

5

تعطیل کردن

ـ روز جمعه بازار را می‏بندند. (انوری، 1382: 348)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

در این مورد نیز، به‌طور خاص با ایجاد مانع سروکار داریم. مانع در این مورد در مسیر انجام کنش (معامله/ دادوستد) ایجاد می‏شود و درنتیجه، انسداد، با ازدست‌دادن ویژگی فیزیکی، ماهیت انتزاعی می‏یابد.

6

تعیین کردن، مقرر کردن

ـ بر درآمدها مالیات بستند. (انوری، 1382: 348)

 

تعیین نرخ و قیمت‌کردن

ـ اجاره‌بستن به دکان یا خانه (دهخدا، 1345: 30)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

در این مورد، ایجاد مانع را در مسیر هزینه‎کرد پول داریم و ازآنجاکه مانع، اداری محسوب می‏شود، ماهیت انتزاعی دارد.

طرحوارة کثرت: انشعاب

این طرحواره مانند طرحوارة پیوند زیرشمول طرحوارة وحدت ـ کثرت است. با مالیات بستن بر درآمد، بخشی از درآمد از تملک شخصی خارج شده و وارد مسیر (هزینه‏کرد) دیگری می‏شود.

طرحوارة وحدت: پیوند

مبلغی به‌عنوان مالیات یا اجاره با پدیده‏ای فیزیکی (ملک) یا انتزاعی پیوند می‏خورد و به آن منتسب می‏شود.

7

قطع‌کردن جریان آب و مانند آن

ـ آب را از سر کوچه بسته‏اند. (انوری، 1382: 348)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

ایجاد مانع با ماهیت فیزیکی

مانع و عنصر متحرک در این مثال هر دو ماهیت فیزیکی دارند.

8

قطع‌کردن جریان اداری چیزی یا پایان‌دادن به آن

ـ دادگاه با تبرئة متهم پرونده را بست. (انوری، 1382: 348)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

ایجاد مانع با ماهیت فیزیکی/ انتزاعی

ازآنجاکه جریان اداری ماهیت انتزاعی دارد، مانع ایجادشده در مسیر آن و خودِ مسیر نیز ماهیت انتزاعی می‏یابد. این در حالی است که کنش محاکمه ماهیت عینی و فیزیکی دارد و با پایان‌دادن به آن، امکان ورود به آن و از سرگرفتن اقدامات مذکور دست‏کم در کوتاه‏مدت وجود نخواهد داشت.

ادامۀ جدول 2.

ردیف

معنی همراه با مثال

نوع طرحوارة متداعی با معنی

9

تنظیم‌کردن

ـ معامله طوری بسته شد که روزی چهار پنج تومان دخل استاد به دو تومان تنزل یافت. (انوری، 1382: 348)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

ایجاد مانع با ماهیت انتزاعی

در این کاربرد معنایی فعل «بستن»، مانعی بر سر راه گفت‏وگو و چانه‏زنی بیشتر ایجاد و یک وضعیت خاص پذیرفته می‏شود.

10

به وجود آوردن، ساختن

ـ روی رودخانه پل بسته‏اند. (انوری، 1382: 348)

بارگاه بستن

ـ ببندند بر پیل نر بارگاه

ـ درآرند جنبش به این بارگاه (دهخدا، 1345: 30)

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت فیزیکی

هم سازة موردبحث با محل احداث آن پیوند می‏خورد و هم در این نمونة خاص، دو سوی رودخانه پیوند می‏خورند. ذکر این نکته ضروری است که در مواردی، از «بستن» در معنی «ساختن/ احداث کردن» استفاده می‌شود که مفهوم پیوند در میان باشد. چنانچه مفهوم پیوند موردنظر نباشد، از «بستن» استفاده نمی‌شود و به‌جای آن «زدن» به کار می‏رود، مثلاً می‏گوییم اینجا تازگی‏ها یک پاساژ/ کافه/ ... زده‏اند.

11

قفل‌کردن

(انوری، 1382: 348)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

ایجاد مانع به‌صورت فیزیکی رخ داده است.

12

در بازی نرد دو مهره و زیاده را در یک خانه نهادن تا مهرة حریف درآمدن بدان خانه را نتواند، گشاد بازی نکردن، خانه را گرفتن .(دهخدا، 1345: 30)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

ایجاد مانع به‌صورت فیزیکی رخ داده است.

13

(چاپ و نشر) کامل‌کردن صفحه یا نمونة چاپی پیش از انتشار. (انوری، 1382: 348)

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت فیزیکی

این معنی، پیوندِ اجزای سازندة کتاب را نشان می‏دهد. این معنی، بر نخستین مرحله‏ای دلالت می‏کند که کتاب در قالب یک کل با پیوند اجزای سازندة آن به وحدت می‏رسد و ازآنجاکه شیئی موجود می‏شود، می‏توان به طرحوارة وجود نیز قائل شد.

 

ادامۀ جدول 2.

ردیف

معنی همراه با مثال

نوع طرحوارة متداعی با معنی

14

چسباندن

ـ نانوا خمیر را به تنور می‏بست. (انوری، 1382: 348)

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت فیزیکی

15

(فرهنگ عوام) انجام‌دادن عملی مانند سحر و جادو به‌منظور ایجاد مانع بر روال معمول یا مطلوب زندگی کسی، به‌ویژه تازه‏داماد تا نتواند عمل جنسی انجام دهد.

(انوری، 1382: 348)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

ایجاد مانع با ماهیت انتزاعی

16

سفت‌شدن یا به حالت جامد درآمدن مایعات نظیر خون و شیر، منعقدشدن

طرحوارة وحدت: پیوند

این معنی، نشان‏دهندة به‌دست‌آمدن وحدت در نتیجة پیوند سخت مولکول‏هاست.

17

شکل‌گرفتن یا تنظیم‌شدن قرارداد، پیمان و مانند آنها، منعقدکردن

ـ با کارفرما قرارداد بستم. / با او پیمان ازدواج بستم. (انوری، 1382: 348)

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند دو شخصیت حقیقی یا دو شخصیت حقوقی، یا یک شخصیت حقیقی و یک شخصیت حقوقی که منجر به ایجاد وحدت می‏شود.

18

نقش‌کردن، نقاشی‌کردن

(انوری، 1382: 348)

ـ تصاویری روی دیوار نقش بسته بود.

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت فیزیکی

19

به بند کشیدن، دست یا پای کسی را با طناب (به جایی) بستن، گرفتارکردن

آزادی کسی را گرفتن (دست، دهان یا پای کسی را بستن) (صدری افشار و همکاران، 1388: 358)

طرحوارة نیرو: ایجاد مانع

در این مورد، ایجاد مانع برای حرکت فرد را داریم. اگر فرد را به جایی ببندند، افزون‌بر طرحوارة نیرو از نوع مانع، طرحوارة پیوند نیز داریم.

طرحوارة وحدت: پیوند

به هنگام بستن طناب و مانند آن به دست یا پا پیوند از نوع فیزیکی را داریم. چنانچه کسی را به جایی مانند ستون ببندند، باز هم پیوند فیزیکی داریم. در نتیجة «بستن» دست‏ها/ پاها یا بدن به جایی/ چیزی (مثلاً ستون)، پیوند بدن با آن چیز، از نظر دیداری وحدت به وجود می‏آید.

 

ادامۀ جدول 2.

ردیف

معنی همراه با مثال

نوع طرحوارة متداعی با معنی

20

به شکل یا حالت معینی درآوردن

(جمع‌بستن، به‌کاربستن) (صدری افشار و همکاران، 1388: 358)

در اصطلاح بانکی، مجموع چیزی را به دست آوردن: مجموع معاملات پارک که ببست با عشر کشتی‏های دریا سی هزار هزار درم (فارسنامة ابن‏البلخی ص 17، 171) (دهخدا، 1345: 30)

طرحوارة وحدت: پیوند

طرحوارة پیوند از آن رو برای این معنی در نظر گرفته شده است که ایجاد وحدت در پی به‌هم‌پیوستن/ پیونددادن/ در کنار هم قراردادن مفردات را در مورد «جمع بستن» داریم. در مورد «چیزی را به کار بستن» می‌توان پیونددادن چیزی فیزیکی یا انتزاعی را با اقدام خاصی متصور شد.

21

علاقه‏مندشدن

ـ عروسی دید زیبا، جان در او بست (دهخدا، 1345: 31)

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت انتزاعی

22

چیزی را به کسی نسبت دادن/ منسوب‌کردن (معمولاً به دروغ)

ـ افتراهایی به من بست. (انوری، 1382: 348)

ـ هرجا بمب‏گذاری/ خرابکاری می‏شد می‏بستنش به مسلمونا. (صفرزاده، 1395: 49)

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت انتزاعی

23

به‌صورت شدید و پیاپی در معرض چیزی قرار دادن

ـ مجلس را به توپ بستند. (انوری، 1382: 348)

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت فیزیکی

 

24

به مقدار فراوان از چیزی خوردن

ـ یک هفته خودم را بستم به خاکشیر و آبغوره تا گرمی مزاجم رفع شد. (انوری، 1382: 348)

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت فیزیکی

این معنی، پیوند فیزیکی ماده‏ای خاص با بدن را نشان می‏دهد.

25

کسی یا چیزی را به کسی تحمیل کردن

(انوری، 1382: 348)

ـ سعی دارد خودش را به یک آدم پولدار ببندد/ بند کند تا به نان و نوایی برسد.

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت انتزاعی

26

خَلط‌کردن

(انوری، 1382: 348)

ـ راست و دروغ را به هم می‏بندد.

طرحوارة وحدت: پیوند

پیوند با ماهیت انتزاعی

 

  1. جمع‏بندی

در این بخش، طرحواره‏های متداعی با معانی مذکور در جدول (2) جمع‏بندی و ترسیم شده است. در جدول (3) طرحواره‏های متداعی با بیش از یک معنی تجمیع شده‏اند:

جدول 3. طرحواره‏های متداعی با معانی «بستن»

مثال

تصویر مفروض برای طرحوارة متداعی با معنی

 

توضیح

 

بستن خیابان

بستن بازار

بستن آب از سر کوچه

 

 

 

 

 

 

 


در تحقق این معنی خاص، مانعی با ماهیت فیزیکی ایجاد می‏شود و مسیر حرکت به‌صورت فیزیکی مسدود می‏گردد.

کتاب را ببند.

 

 

 

 

 

 


در تحقق این معنی خاص، مانعی با ماهیت فیزیکی ایجاد می‏شود، اما مسیر دیدِ فرد مسدود می‏شود. بنابراین، آنچه متحرک است ماهیت انتزاعی دارد و به‌همین‌دلیل، با خط‏چین نمایش داده شده است.

بستن بند

 

 

 

 

 

 


میان یک سطح و یک ماهیت فیزیکی پیوند ایجاد می‏شود.

بستن روسری روی سر

بستن زخم دست

 

 

 

 

 

 


روی سطحی پوشیده و مسدود می‏شود. شرایطی شبیه به بستن کتاب اینجا هم اتفاق می‏افتد؛ با این تفاوت که اینجا جزئی را به‌عنوان پدیدة پوشاننده داریم. در اینجا، باز هم انسداد مسیر دید را داریم.

بر درآمدها مالیات بستند.

بر واحدهای مسکونی خالی اجاره بستند.

 

 

 

 

 


در تحقق این معنی، در بخشی مانع و انسداد داریم، در بخشی دیگر، انشعاب داریم و در بخشی دیگر، پیوند قسمت منشعب‏شده با پدیدة دیگری را داریم.

 

ادامۀ جدول 3.

مثال

تصویر مفروض برای طرحوارة متداعی با معنی

 

توضیح

 

بستن پرونده از سوی دادگاه

بسته‌شدن معامله

 

هم مانع و هم جزء/ اجزای متحرک که حرکت‏شان متوقف می‏شود، ماهیت انتزاعی دارند و به‌همین‌دلیل، با خط‏چین نمایش داده شده‏اند.

ببندند بر پیل نر بارگاه

 

میان یک سطح و یک ماهیت فیزیکی پیوند ایجاد می‏شود.

 

 

خون در هوای آزاد می‏بندد.

ناشر دیگر کتاب را بسته است.

 

به‌هم‌پیوستن اجزا و تشکیل یک کل که همان پیوندیافتن اجزاست.

 

 

قرارداد بستن

بستنِ معامله

 

قرارگرفتن منافع مشترک دو یا چند فرد در یک نقطه (پیوند منافع)

دروغ‌بستن

افترابستن

 

پیونددادن دروغ / افترا با شخصیت کسی. ازآنجاکه شخصیت فرد مدنظر است و نه جسم وی، تصویر صورت به شکل نقطه‏چین نشان داده شده است.

به توپ بستن مجلس

 

 

 

 

 


هم پیوند پدیده‏های فیزیکی با یک سطح را داریم و هم ایجاد مانع بر سر راه حرکت پدیده‏های فیزیکی متحرک

 

  1. بحث و نتیجه‏گیری

تحلیل معانی طرحواره‏ای فعل «بستن» نشان می‏دهد که از میان 26 معنیِ این فعل در سطح مفهومی، در سطح پیش‏مفهومی 11 مورد طرحوارة نیرو داریم که به‌طور خاص ایجاد مانع با ماهیتی فیزیکی یا انتزاعی را نشان می‏دهد و 18 مورد طرحوارة پیوند را باز با ماهیت فیزیکی یا انتزاعی داریم. در یک مورد نیز، افزون‌بر طرحوارة پیوند، امکان قائل‌شدن به طرحوارة انشعاب وجود داشت (معنی شمارة (6)). طرحواره‏های پیوند و انشعاب ذیل طرحوارة کثرت ـ وحدت قرار می‏گیرند و زیرشمول آن به شمار می‏روند. این طرحواره دو سوی یک پیوستار را با دو مفهوم متقابل نشان می‏دهد. اگر کنشی مانند «مالیات‌بستن بر درآمدها» یا «اجاره‌بستن بر ملک» را همه‏جانبه بنگریم، در هر بار نگرش، مفهوم یک سوی این پیوستار را در تحقق معنایی کنش‏های مذکور خواهیم دید. به این ترتیب که از یک سو با مالیات‌بستن بر درآمد، بخشی از درآمد از تملک شخصی خارج شده و وارد مسیر (هزینه‏کرد) دیگری می‏شود و از سوی دیگر، مبلغی به‌عنوان مالیات یا اجاره با پدیده‏ای فیزیکی یا انتزاعی پیوند می‏خورد و به آن منتسب می‏شود.

تحلیل نخست: در مواردی که معنیِ «بستن» صراحتاً طرحوارة پیوند را به ذهن متبادر می‏کند، قائل‌شدن به وحدت دور از ذهن نمی‏نماید و آسان است؛ کمااینکه خودِ طرحوارة پیوند نیز زیرمجموعة طرحوارة وحدت است و می‏توان به رابطة جزءواژگی میان آنها قائل شد. علت آن است که پیوند اجزای تشکیل‏دهندة یک کل، جزئی/ بخشی از فرایند شکل‌گرفتن وحدت است. «بستن» در معانی «چیزی را به جایی متصل‌کردن» (3)، «تعیین/ مقررکردن» (6)، «ساختن/ به وجود آوردن» (10)، «چسباندن» (14)، «سفت‌شدن مایعات» (16)، «نقش‌زدن/ نقاشی‌کردن» (18)، «علاقه‏مندشدن» (21)، «چیزی را به کسی نسبت‌دادن» (22)، «در معرض چیزی قرارگرفتن» (23)، «تحمیل‌کردن» (25) و «خَلط‌کردن/ آمیختن» (26) پیوند و یکی‌شدن را به وضوح نشان می‏دهد.

آنچه قابل‌بحث می‏نماید، رابطه‏ای است که می‏توان میان ایجاد مانع و وحدت قائل شد و شکل‌دادن به چنین رابطه‏ای به دلایل مذکور ضروری است. ایجاد مانع در فضا مطرح می‏شود و در وهلة نخست، پیوندخوردن مانع با ورودی/ مدخل یک فضا و پس از آن، ایجاد نوعی استحکام را با ماهیتی فیزیکی یا عینی نشان می‏دهد. در وهلة دوم، حریمی را شکل می‏دهد که مانع مذکور ورود به آن یا خروج از آن را ناممکن می‏سازد و همین حریمی که در فضا شکل می‏گیرد، مصداقی از وحدت وجودی در نظر گرفته می‏شود. به‌عنوان ‌مثال، در نمونة «بستنِ خیابان»، حریمی که شکل می‏گیرد به بخش «عبور ممنوع» و نیز، بخش «عبور آزاد» در فضا موجودیت و تمایز می‏بخشد. در «بستنِ در» میان در و چارچوب پیوند و پس از آن، استحکام ایجاد می‏شود. فضای درون (اتاق) نیز وحدتی مستقل در فضا می‏یابد. در معنی «قفل‌کردن» نیز، ایجاد پیوند و استحکام دیده می‏شود. در «بستنِ کتاب»، در پی روی ‌هم ‌قرارگرفتن برگه‏ها و جلد کتاب و نیز، به‌هم‌پیوستن اجزای کتاب، وحدت وجودیِ جدیدی ایجاد می‏شود که با نوع و شکل موجودیت کتاب پیش از بستن آن متفاوت است و خود، منتج از کنار هم قرارگرفتن سازه‏های کتاب به شکلی متفاوت با حالت بازبودن آن است. ایجاد حریم و شکل‌دادن به وحدت وجودیِ تازه، برای موارد انتزاعی نیز قابل‌تصور است، زیرا مستلزم قطع پیوند با یک حالت و ایجاد حالتی دیگر است. به‌عنوان‌ مثال، در «مالیات بستن بر درآمدها»، درآمد پس از کسر مالیات، وحدت وجودی تازه‏ای می‏یابد. وقتی «بستن» به معنی «تعطیل‌کردن» به کار می‏رود، خواه برای بازار و خواه برای مغازه، باز هم حریمی به‌صورت فیزیکی شکل می‏گیرد که نمی‎‏توان به آن وارد شد و مغازه یا بازار در فضا وحدت وجودی می‏یابد.

بر اساس توضیحات ارائه‏شده، می‏توان به این نتیجه رسید که ایجاد مانع افزون‌ بر اینکه زیرمجموعة طرحوارة نیروست، می‏تواند زیرمجموعة طرحوارة وحدت نیز به شمار آید و طرحوارة تکرارشونده درواقع، همین طرحوارة وحدت خواهد بود؛ طرحواره‏ای که متداعی با مؤلفة معنایی مشابه خود، یعنی [وحدت] است و در معانی گوناگون «بستن» حضور دارد.

تحلیل دوم: بر اساس مندرجات جدول (3)، می‏توان مشاهده کرد که وجه‌اشتراک طرحواره‏های متداعی با معانیِ برشمرده برای «بستن» را می‏توان در دو مورد تجمیع کرد. در مورد نخست، تماس یک پدیده که در تحقق معنایی فعل می‏تواند از ماهیت فیزیکی یا انتزاعی برخوردار باشد را با یک مانع داریم که در این صورت، پیوند پدیدة متحرک با مانع در نتیجة تماس آن و توقف حرکت (با ماهیت فیزیکی یا انتزاعی در تحقق معنایی فعل) را شاهد هستیم. در مورد دوم، پیوند اجزا با یکدیگر و تجمیع آنها با هم و تشکیل یک کل را داریم که در این صورت نیز، حرکت اجزا به سوی هم متوقف می‏شود و وحدتی شکل می‏گیرد. به نظر می‏رسد تـ[وقف/ انسداد مسیر حرکت] و شکل‌یافتن [وحدت]، طرحوارة تکرارشونده در تشکیل معانی «بستن» در سطح مفهومی باشند.

 

[1]. polysemy

[2]. Croft, W.

[3]. economic motivation

[4]. iconicity

[5]. form

[6]. Valenzuela, J.

[7]. homonymy

[8]. Saeed, J. I.

[9]. co-occurrence

[10]. corpus-based

[11]. categorization

[12]. prototype

[13]. conceptual metaphor

[14]. image schema

[15]. four-category model

[16]. Riemer, N.

[17]. semantic widening

[18]. comparative

[19]. radial model

[20]. prototypical meaning

[21]. metonymy

[22]. metaphor

[23] prototype-based

[24]. componential analysis

[25]. Evans, V., & Green, M.

[26]. monosemy

[27]. lexical semantics

[28]. polysemic

[29]. homonym

[30]. homophone-homograph

[31]. Palmer, F.

[32]. embodied experience

[33]. embodied

[34]. Johnson, M.

[35]. space

[36]. up-down

[37]. front-back

[38]. left-right

[39]. near-far

[40]. center-periphery

[41]. contact

[42]. straight

[43]. verticality

[44]. containment

[45]. in-out

[46]. surface

[47]. full-empty

[48]. content

[49]. locomotion

[50]. momentum

[51]. source-path-goal

[52]. balance

[53]. balance axis

[54]. twin-pan balance

[55]. point balance

[56]. equilibrium

[57]. force

[58]. compulsion

[59]. blockage

[60]. counterforce

[61]. diversion

[62]. removal of restraint

[63]. enablement

[64]. attraction

[65]. resistance

[66]. unity/multiplicity

[67]. merging

[68]. collection

[69]. splitting

[70]. iteration

[71]. part- whole

[72]. count-mass

[73]. link(age)

[74]. identity

[75]. matching

[76]. superimposition

[77]. existence

[78]. bounded space

[79]. cycle

[80]. object

[81]. process

[82]. entailment

[83]. multimodal

[84]. in networks / in clusters

[85]. meronymy

[86]. schema transformation

[87]. abstraction

[88]. schematization

[89]. schematic meaning

[90]. undifferentiated schemas

[91]. meaning is concept

[92]. schema induction

[93]. identity

منابع
افراشی، آزیتا و عسگری، ساناز. (1396). چندمعنایی فعلی حسی «دیدن» در زبان فارسی؛ پژوهشی شناختی و پیکره‏ای. پژوهش‏های زبان‏شناسی تطبیقی، 7(14)،61ـ73.
انوری، حسن. (1382). فرهنگ فشردة سخن. تهران: انتشارات سخن.
انوری، حسن. (1383). فرهنگ روز سخن. تهران: انتشارات سخن.
ایوانز، ویوین. (1398). واژه‏نامة توصیفی زبان‏شناسی شناختی (ترجمۀ حدائق رضایی و مینا قندهاری). قم: لوگوس.
بهرامی، فاطمه و شیخانیان‏پور، بهناز. (1398). گسترش معنایی فعل «زدن» محصول مجاز یا استعاره؟ تحلیلی در چهارچوب الگوی چندمعنایی چهارمقوله‏ای. پژوهش‏های زبان‏شناسی، 11(2)، 187ـ 214.
پالمر، فرانک. (1366). نگاهی تازه به معنی‏شناسی (ترجمة کورش صفوی). تهران: کتاب ماد، وابسته به نشر مرکز.
حسن‌دوست، محمد. (1395). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
دهخدا، علی‏اکبر. (1345). لغت‏نامة دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
راسخ مهند، محمد. (1396). درآمدی بر زبان‏شناسی شناختی. تهران: سمت.
رحمتی‏نژاد، لیلا، عاصی، مصطفی، رضاقلی‌فامیان، علی و قیومی، مسعود. (1398). تحلیل معنایی فعل «گفتن» در چهارچوب نظریة معنی‏شناسی قالبی: یک بررسی پیکره‏بنیاد. جستارهای زبانی، 10(4)، 55ـ89.
صدری افشار، غلامحسین، حکمی، نسرین و حکمی، نسترن. (1388). فرهنگ دوجلدی فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
صفرزاده، بهروز. (1395). فرهنگ فارسی گفتاری. تهران: کتاب بهار.
عبدالکریمی، سپیده و چنگیزی، احسان. (1396). بررسی درزمانی ابعاد معنایی «گرفتن» از منظر تحلیل مؤلفه‏ای و معنی‏شناسی شناختی: اثبات چندمعنایی از طریق بازنمود طرحواره‏های تصوری. زبان‏شناسی و گویش‏های خراسان، 9(2)، 21ـ47.
عبدالکریمی، سپیده و چنگیزی، احسان. (1398). بررسی درزمانی ابعاد معنایی چندمعنایی و روند دستوری‏شدگی حرف اضافة «با» بر اساس تحلیل مؤلفه‏ای معنی. جستارهای زبانی، 10(6)، 285ـ317.
کریمی دوستان، غلامحسین و روحی بایگی، زهرا. (1395). بررسی چندمعنایی فعل سبک «زدن» از دیدگاه شناختی. جستارهای زبانی، 7(3)، 129ـ148.
کریمی دوستان، غلامحسین و رازانی، آرزو. (1401). تعیین معانی فعل «زدن»: تحلیل الگوهای پیکره‏ای. زبان‏پژوهی، 14(45)، 151ـ176.
معین، محمد. (1381). فرهنگ فارسی یک‏جلدی. تهران: معین.
References
Abdolkarimi, S., & Changizi, E. (2017). Diachronic study of semantic dimensions of “gereftan” from the perspective of componential analysis and cognitive semantics: Polysemy proof through representation of image schemas. Linguistics and Dialects of Khorasan, 9(2), 21-47. [In Persian]
Abdolkarimi, S., & Changizi, E. (2019). Diachronic study of the semantic dimensions of polysemy and grammaticalization of the preposition “ba” based on componential analysis of meaning. Language Related Research, 10(6), 285-317. [In Persian]
Afrashi, A., & Asgari, S. (2017). Polysemy of the sense verb “see” in Persian: A cognitive and corporeal research. Comparative Linguistics Research, 7(14), 61-73. [In Persian]
Anvari, H. (2003). The Concise Dictionary of Sokhan. Tehran: Sokhan Publications. [In Persian]
Anvari, H. (2004). The Contemporary Dictionary of Sokhan. Tehran: Sokhan Publications. [In Persian]
Bahrami, F., & Sheikhanianpour, B. (2019). Semantic expansion of the verb “zadan”; a metonymy or conceptual metaphor? An analysis of polysemy in the framework of four-category model. Journal of Linguistics Research, 11(2), 187- 214. [In Persian]
Dehkhoda, A. A. (1966). Dehkhoda Dictionary. Tehran: University of Tehran. [In Persian]
Evans, V. (2019). Descriptive Dictionary of Cognitive Linguistics (Hadaegh Rezaei and Mina Ghandehari, Trans.). Qom: Logos. [In Persian]
Croft, W. (2003). Typology and Universals. UK: Cambridge University Press.
Evans, V., & Green, M. (2006). An Introduction to Cognitive Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Evans, V. (2019). Cognitive Linguistics; A Complete Guide. Edinburgh: Edinburgh University Press.
HassanDoost, M. (2016). Etymological Dictionary of Persian Language. Tehran: Academy of Persian Language and Literature. [In Persian]
Johnson, M. (1987). The Body in the Mind. Chicago and London: University of Chicago Press.
Karimi Doostan, Gh., & Roohi Bayagi, Z. (2016). Studying the polysemy of the verb “zadan” from a cognitive perspective. Language Studies, 7(3), 129-148. [In Persian]
Karimi Doostan, Gh., & Razani, A. (1401). Determination of the meanings of the verb “zadan”: An Analysis of corporal patterns. Language Research, 14(45). 151-176. [In Persian]
Moein, M. (2002). One-Volume Persian Dictionary. Tehran: Moein. [In Persian]
Palmer, F. (1987). A New Approach to Semantics (Kourosh Safavi, Trans.). Tehran: Ketab-e Maad. [In Persian]
Rahmatinezhad, L., Asi, M., Rezagholi Famiyan, A., & Ghayoumi, M. (2019). The semantic analysis of the verb “goftan” in the framework of frame semantics: A corpus-based research. Language Studies, 10(4), 55-89. [In Persian]
Rasekh Mahand, M. (2017). An Introduction to Cognitive Linguistics. Tehran: Samt. [In Persian]
Sadri Afshar, Gh., Hakami, N., & Hakami, N. (2009). Persian Two-Volume Dictionary. Tehran: Farhang-e Moaser. [In Persian]
Saeed, J. I. (2003). Semantics (2nd ed.). UK, Oxford: Blackwell.
Saeed, J. I. (2015). Semantics (4th ed.). UK: Wiley.
Safarzadeh, B. (2016). Dictionary of Spoken Persian. Tehran: The Book of Spring. [In Persian]
Valenzuela, J. (2017). Meaning in English. UK: Cambridge University Press.