. مقدمه

بررسی و مطالعۀ تکواژ[1]ها و نقش آن­ها در معنی واژه­های زبان از دیرباز ذهن زبان‏شناسان را به خود مشغول کرده است. بروز رفتارهای معنایی متفاوت تکواژها در واژه­های گوناگون، محققان را در چند دهۀ اخیر بر آن داشته است تا با استفاده از تعاملات حوزه­های مختلف زبان­شناسی به ارزیابی و تبیین تعبیر معنایی تکواژها از سوی سخنگویان همت گمارند. نخستین پرسشی که در این‏باره مطرح می‏شود این است که تکواژ چیست و چرا در روشن‏سازی معنی واژه تا این اندازه اهمیت دارد. تکواژ کوچک‏ترین واحد معنی­دار واژه است (Lieber, 2009: 202). تکواژها، ساخت­های بلافصل واژه­ها و مهم­ترین عناصر در بررسی ساختمان واژه­ها به شمار می‏آیند. افزون بر این، هر تکواژ دربردارندۀ مجموعه­ای از امکانات معنایی است که معمولاً یک یا تعدادی از آن‏ها در واژه­ها تجلی می‏یابند (نجفی، 1395: 93). از این رو، اهمیت بررسی معنی آن­ها دوچندان می­گردد.

هدف زبان­شناسی نظری، فراهم­ آوردن توصیف دقیق و موشکافانه‏ای از دانشی است که اهل زبان از قواعد زبان‏شان در اختیار دارند (Spencer, 1991: 1). مطالعۀ دانش سخنگویان زبان نسبت به تعبیر معنی واژه­های زبان خود نیز یکی از اهداف این حوزه است. مسألۀ معنی و چگونگی تعبیر آن به این پرسش اصلی مربوط می‏شود که این معنی تا چه اندازه با معنی اجزاء سازندۀ جمله یا همان تکواژها مرتبط است. پاسخ پژوهشگران دیدگاه‏های صرف­بنیاد این است که معنی اجزاء سازندۀ واژه، معنی کلّ واژه را تشکیل می­دهد، یعنی معنی واژه‏های غیربسیط می­تواند از طریق جمع معنی تکواژهای آن به دست داده شود (Gagné & Spalding, 2015). در چنین شرایطی، معنی کلماتی که با استفاده از جمع معانی کلّ اجزاء سازندۀ آن­ها قابل پیش­بینی است، ترکیب­پذیر[2] خوانده می­شود  (Lieber, 2009: 63). با وجود این، تعداد بسیار زیادی از واژه­ها در زبان شامل این‏گونه نیستند. به عبارت دیگر، در بسیاری از واژه­ها از طریق جمع معنی اجزاء سازندۀ آنها نمی‏توان به معنی کل واژه دست یافت. حال، پرسش این است که معنی این واژه­ها به چه صورت امکان تعبیر می‏یابد؟

معنی­شناسی در دهه­های اخیر، دیدگاه صرف­بنیاد را به چالش کشیده و بر این باور است که معنی واژه‏های غیربسیط غالباً شامل اطلاعات معنایی است که مستقیماً از طریق اجزای سازندة آن استنباط نمی­شود. در واقع، فرضیه­ای که پژوهشگران حوزۀ معنی­شناسی مطرح می‏کنند این است که معنی واژه نه از جمع معانی تکواژهای سازندۀ آن، بلکه از طریق معنی کلّ واژه تعبیر می­شود و از این رهگذر معنی تکواژها نیز روشن می‏گردد. مسألة اصلی پژوهش حاضر این است که معنی دسته­ای خاص از تکواژها یعنی تکواژهای «همنام»[3] را در زبان فارسی، با رویکرد صرف‏بنیاد می‏توان توجیه کرد یا رویکردی که معنی­شناسان در چند دهۀ اخیر دنبال کرده‏اند؟

در این پژوهش، ضمن بررسی آرای مطرح­شده در هر دو حوزۀ صرف و معنی­شناسی، به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش‏ایم که سخنگویان زبان فارسی چگونه معنی دسته­ای خاص از تکواژهای زبان فارسی را که تحت عنوان «تکواژهای همنام» مطرح می­شوند، در واژه‏های متفاوت، از یکدیگر بازمی­شناسند. تکواژهای مذکور که تحت عنوان «هم­آوا ـ هم­نویسه» یا «جناس تام» نیز شناخته می­شوند، در واقع تکواژهای متفاوتی‏اند که بدون هیچ ارتباطی میان معانی­شان، شکل نوشتاری یکسانی دارند و این­گونه به نظر می­رسد که یک تکواژ دارای چندین معنی متفاوت است (صفوی، 1392: 111). برای نمونه می‏توان تکواژ همنام «دان» را در واژه­های «شیمی­دان» و «نمکدان» در نظر گرفت که دو معنی متفاوت را در این واژه­ها پدیده آورده است؛ «دان» در واژۀ «شیمی­دان» معنی فاعلی دارد و در واژۀ «نمکدان»، مفهوم مکان را به وجود آورده است. چنین شرایطی را در تکواژ همنام «کار» در واژه­های «نقره­کار» و «جوکار»  نیز می‏توان ملاحظه کرد؛ این تکواژ در «نقره­کار»  در مفهومی فاعلی، به معنی کار ­کردن بر روی نقره و در «جوکار» به معنی کاشتن جو است. نکتۀ قابل توجه آن است که این تکواژهای همنام، نه تنها باعث پدید آمدن واژه­هایی با معنی کاملاً متفاوت می­شوند، بلکه خود نیز در هر کدام از واژه­های مذکور، دارای معانی متفاوتی‏اند و این تفاوت معنی در تکواژها به نوعی به تغییر معنی واژه‏ها می­انجامد.

این معانی متفاوت چگونه از سوی سخنگویان زبان فارسی امکان تعبیر می‏یابند؟ آیا معنی متفاوت این تکواژهای همنام با توجه به تکواژهای مجاور آن­ها مشخص می­شود، یا این­که معنی کل واژه ما را به معنی این تکواژ­ها می­رساند؟ مسئله اصلی این است که ما در تعبیر واژه­های غیر­بسیط، از کلّ به جزء حرکت می‏کنیم و روش تعبیرمان قیاسی است یا از جزء به کلّ می­رسیم و با تعبیر استقرائی پیش می­رویم؟ به عبارت ساده­تر، اگر ما همنامی دو تکواژ «دان» را مدّ­ نظر قرار دهیم و بر­حسب ماهیت این دو تکواژ، معنی این دو را یک بار در حکم بن مضارع «دانستن» و یک بار در حکم پسوند مکان­ساز در نظر بگیریم، آیا فارسی­زبانان ابتدا معنی واژه­ای نظیر «شیمی­دان» را تعبیر می­کنند و سپس، در می­یابند که تکواژ «دان» در آن بن مضارع است، یا تکواژ «دان» را به این دلیل که بن مضارع است، در همنشینی با واژۀ «شیمی» قرار می­دهند و به تعبیر واژۀ غیر­بسیط «شیمی­دان» می‏رسند. برای پاسخ به این پرسش‏ها در ادامة نوشتة حاضر، ابتدا روش پژوهش معرفی می‏شود و پس از طرح پیشینة مطالعات در این زمینه، به معرفی چارچوب نظری پژوهش حاضر خواهیم پرداخت. در بخش پنجم، داده‏های پژوهش را تحلیل می‏کنیم و در نهایت، از مباحث مطرح‏شده نتیجه‏گیری خواهیم کرد.

2. روش پژوهش

پژوهش حاضر به روش کتابخانه­ای و با استفاده از مطالب موجود در کتاب­های گردآوری‏شده در حوزه‏های صرف و معنی­شناسی و به شکل توصیفی صورت می‏پذیرد. داده‏های این پژوهش شامل ۳۰ واژۀ فارسیِ دارای تکواژهای همنام است که با استفاده از فرهنگ فشردۀ سخن تألیف حسن انوری (1381) استخراج و مورد بررسی قرار گرفته‏اند. با توجه به هدف مطالعۀ حاضر، مجموع ۳۰ واژۀ مرکب، متشکل از تکواژهای آزاد قاموسی و واژۀ مشتق متشکل از تکواژهای مقید اشتقاقی مورد بررسی قرار خواهند گرفت. انگارة مطرح­شده در حوزۀ معنی‏شناسی تحت عنوان «رویکرد ادراکی»[4] معرفی‏شده از سوی صفوی (1396) مبنی بر تعبیر معنی از طریق معنی کلّ واژه، چارچوب نظری این پژوهش خواهد بود. نگارندگان با استفاده از روش کمّی تحلیل داده‏ها، با50 آزمودنی دارای تحصیلات کارشناسی ارشد (غیر زبان‏شناسی) مصاحبه­ای انجام می­دهند. سعی بر آن است تا بدون معرفی اصطلاح «تکواژ»، طی مصاحبه­ای واژه­های مجعول را در اختیارشان قرار ­دهیم تا مشخص شود واژۀ غیر­بسیط را به عنوان پایه در نظر می‏گیرند و به مفهوم تکواژ‏ها می­رسند یا برعکس عمل می‏کنند. برای نمونه، اگر بخواهیم از همان تکواژ «دان» بهره بگیریم، قرار است معلوم کنیم که آزمودنی، واژۀ «قالی­دان» را در معنی «قالی‏شناس» تعبیر می­کند یا در معنی «محل قرارگیری قالی». به باور نگارندگان و با نوعی پیش­بینی نظری می‏توان با این فرض پیش رفت که آزمودنی تا زمانی که برایش توضیح ندهیم منظورمان از «قالی­دان» چیست، نمی‏تواند به تعبیر معنی دوگانۀ تکواژ «دان» دست یابد.

3. پیشینۀ پژوهش

چگونگی درک ماهیت دانش زبانی و اطلاعات نهفته در واژه­های زبان یکی از دغدغه­های اصلی مطرح در علم زبان­شناسی است. از زمان طرح نخستین مباحث در باب اهمیت مطالعۀ واژه­ها توسط اندیشمندانی همچون پا­نی­نی[5] و بوپ[6] و دسته­بندی زبان­های موجود در دنیا تحت عنوان زبان­های خویشاوند براساس شباهت­های واژگانی توسط سرویلیام جونز[7] تا ظهور مکتب ساخت­گرایی آمریکائی[8] و به دنبال آن طرح دستور زایشی چامسکی، مسئلۀ مطالعۀ ساختار واژه­ها همواره مورد توجه بوده است. بااین­حال تا اواسط دهۀ هفتاد میلادی، مطالعات صرفی به عنوان حوزه­ای جدا و مستقل مورد مطالعه قرار نگرفت. علت این امر آن بود که باور غالب زبان­شناسان بر این اصل استوار بود که مطالعۀ ساختار واژ‏ه­ها را می­توان محدود به بررسی­های نحوی و صوت­شناختی زبان کرد و فرآیند تشکیل واژه­ها را در حد فاصل این دو حوزه مورد بررسی قرار داد. مطالعات بیشتر این حقیقت را آشکار کرد که واژ­ه­شناسی نه تنها با دو حوزۀ مطرح شده بلکه با حوزۀ معنی­شناسی نیز در ارتباط است و معنی واژه­ها رهیافتی است به سوی فهم عمیق­تر چگونگی عملکرد قواعد ساخت واژه­های زبان. به این ترتیب، رسالت علم زبان­شناسی نه مطالعۀ جنبه­های نحوی، صرفی، معنایی و واج­شناختی زبان به­صورت مستقل، بلکه بررسی این جنبه­ها در ارتباط با یکدیگر به منظور فهم بهتر تأثیر متقابل آن­ها است. در پی این کشف، مطالعات نظام­مند در باب رابطۀ میان جنبه­های متفاوت زبان آغاز گردید و الگوی پژوهش بسیاری از صاحب­نظران واقع شد و دیری نپایید که نظریات صرفی منسجم در مکتب­های گوناگون زبان­شناسی تبلور یافت و به بحث اصلی تحلیل­های زبانی بدل شد.

3ـ1.  پیشینة مطالعات پژوهشگران غیرایرانی

کاتامبا و استونهام[9] (1993) در شرح مفصل و روشنی از حوزۀ مطالعاتی صرف در چارچوب دو نظریۀ ساخت‏گرایی آمریکائی و دستور زایشی چامسکی با معرفی نگرش غالب در هر نظریه به ساختار درونی واژه می‏پردازند. به عقیدة آنها، از آنجا که هدف بررسی زبان به دست آوردن درک عمیقی از دانش ذهنی سخن­گویان زبان است، بخشی از علم زبان­شناسی نیز باید به بررسی چگونگی تحلیل واژه­ها در ذهن این سخنگویان بپردازد. آرونوف[10] (1976) معتقد است که واحد مطالعۀ معنی واژه‏ها را باید کل واژه در نظر گرفت، و نه تکواژ‏ها؛ «[...] این کلیّت واژه است که باید معنی داشته باشد و نه تکواژهای آن» (Katamba & Stonham, 1993 in Aronoff, 1976 )، زیرا واژه­های آزاد در هر صورت معنی مشخصی دارند، امّا تکواژ­ها این‏گونه نیستند. این تکواژ­ها که تکواژ­های وابسته نامیده می­­شوند، هیچ­گاه به تنهایی در زبان به کار نمی­روند و عموماً فاقد معنی‏اند.

هسپلمت و سیمز[11] (2010) با تأکید بر اهمیت ارائة نظامی از قواعد صرفی به منظور درک دانش زبانی سخنگویان زبان، دو دیدگاه غالب را در مطالعۀ معنی واژه‏های زبان مطرح می­کنند: دیدگاه تکواژبنیاد[12] و دیدگاه واژه­بنیاد[13]. به باور آنها، اگر صرف را مطالعۀ چگونگی تشکیل واژه از طریق ترکیب تکواژ­ها با یکدیگر بدانیم، ناگزیر مدل نخست مبنای مطالعۀ واژگانی قرار می­گیرد و اگر صرف را مطالعۀ نظام­مند صورت ـ معنی[14] بدانیم درواقع گام در راه ارائۀ توصیفی واژه­بنیاد از واژه­های زبان نهاده­ایم (Haspelmath & Sims, 2010: 41). ایراد نظریۀ تکواژبنیاد این است که اگر درک معنی واژه را به جمع معانی تکواژ­های آن محدود کنیم، به هنگام توضیح چگونگی عملکرد قواعد واژه­سازی غیر­پیوندی[15] به مشکل برمی‏خوریم، زیرا درونداد این نوع قواعد نه تکواژ­ها بلکه واژه­هایند، امّا این نظریه از یک منظر نیز سودمند است. ترکیب و به‏هم­پیوستگی تکواژ­ها برای تشکیل واژه­ یکی از رایجترین انواع واژه­سازی در زبان­های دنیاست. بنابراین، نظریۀ تکواژبنیاد می‏تواند پرکاربرد بودن این نوع فرایند واژه­سازی را تبیین نماید (Haspelmath & Sims, 2010: 43). هسپلمث و سیمز (2010) یکی از عمده­ترین ایراد­های دیدگاه واژه‏بنیاد را نداشتن محدودیت آن ذکر می­کنند. الگوی تکواژبنیاد در ­واقع چنین محدودیتی را داراست، امّا به دلیل نداشتن کفایت عملی لازم، چندان راهگشای حل مسألۀ چگونگی درک واژه­ها در ذهن سخنگویان زبان نیست.

شول[16] (2015) به بررسی تعاملات دو حوزۀ صرف و معنی­شناسی واژگانی با تمرکز بر معنی‏شناسی پسوند­های اشتقاقی زبان انگلیسی می­پردازد و ایراد اصلی نظریه­های تکواژبنیاد را در نادیده گرفتن این واقعیت می‏داند که معنی هر تکواژ با استفاده از معنی تکواژ­های دیگر موجود در واژه استنباط می­­شود؛ به این ترتیب، تکواژ­ها در ارتباط با یکدیگر و نه در انزوا معنی می­یابند.

گانیه و اسپالدینگ (2015) با تکیه بر نظریۀ معنی‏شناسی لیبر (2004) در حوزۀ درک معنی واژه­ها به بررسی این مسأله می‏پردازند که معنی واژه­ها که به اعتقاد لیبر در قالب ترکیب­پذیری تکواژ­ها تعبیر می‏شود، به چه شکل با فرادانش[17] افراد مرتبط است. اینان ضمن بررسی رویکرد تکواژبنیاد و ترکیب­پذیری معنایی به این نتیجه می‏رسند که معنی واژه­ها به صورت مستقیم از جمع معانی تکواژ­های آن به دست نمی­آیند.

3ـ2. پیشینة مطالعات پژوهشگران ایرانی

شهلا شریفی (۱۳۹۱) در قالب پژوهشی تحت عنوان «بررسی رویکرد کل‏ـ واژه یا ساخت واژه بدون تقطیع به عنوان رویکرد واژه‏بنیاد حقیقی» ضمن بررسی رویکردهای تکواژبنیاد و واژه‏بنیاد، نخستین الگوی ساختاری را در مطالعۀ واژه­های زبان مورد بررسی قرار می‏دهد و مزایا و معایب آن را ذکر می­کند.

مهدی سبزواری (1392، 1391) به تحلیل واژه‏­های مرکب در حوزۀ اسامی مرکب برون­مرکز و درون‏مرکز می‏پردازد و اهمیت ترکیب­پذیری معنایی را در درک معنی این واژه­ها بررسی می­کند. به باور او، در واژه­های مرکب درون­مرکز به دلیل وجود هستۀ معنایی می­توان از رهگذر رابطۀ میان اجزاء واژه یعنی تکواژ­ها به معنی کلّ این واژه­ها دست یافت، حال آن­که این امر در مورد واژه‏های مرکب برون­مرکز صادق نیست و امر ترکیب‏پذیری معنایی را نمی­توان در درک معنی این نوع واژه­ها به کار برد. او در پژوهشی دیگر (1396)، اقسام چندمعنایی را در فارسی معیار با تکیه بر رویکردی شناختی مورد بررسی قرار می­دهد و با ذکر این نکته که در همنامی، برخلاف چندمعنایی، مفاهیم نهفته در واژه­ها هیچ‏گونه ارتباطی با یکدیگر ندارند و درواقع معانی متفاوتی را در خود جای داده­اند؛ دیدگاه ایوانز[18] را در چارچوب نگرش شناختی برای تقسیم‏بندی انواع چندمعنایی در زبان فارسی مورد تحلیل قرار می­دهد.

صفوی (۱۳۹۲) در معرفی اجمالی معنی­شناسی چنین می­گوید که در علم صرف، واحد مطالعه تکواژ و واژه است، امّا مشخص کردن چنین واحدی برای معنی­شناسی دشوار به نظر می­رسد. او معتقد است، در برخی موارد می‏توان تکواژ­ها را به مثابه کوچکترین واحد­های معنی­دار زبان به عنوان واحد مطالعه قرار داد و آن زمانی است که معنی تکواژ­های سازندۀ واژه را بدانیم. به عنوان مثال، در واژۀ «سردرد» می­توان با توجه به معنی «سر» و «درد» به معنی کلّ واژه دست پیدا کرد، امّا در بسیاری از موارد این حکم صادق نیست. برای نمونه در تعبیر معنی واژه‏های «گاومیش»، «موش‏مرده» و «چشم­زخم»، به واحدی بزرگ­تر از تکواژ نیاز داریم، زیرا نمی­توان از جمع معانی تکواژ­های این واژه­ها به معنی کلّ واژه دست یافت.

سارا منتظری‏نژاد و همکاران (۱۳۹۷) با بررسی اسامی مرکب درون­مرکز و برون‏مرکز در زبان فارسی به مقایسۀ درک معنی این دو گروه واژه­ در سخنگویان غیرفارسی­زبان پرداخته­اند. آنان بر این باورند که غیرفارسی­زبانان معنی واژه­های درون­مرکز را به سبب وجود هستۀ معنایی در ساختار واژه­ها از طریق ترکیب‏پذیری اجزاء سازنده­شان عمیق­تر از واژه­های برون‏مرکزی درک می‏کنند که فاقد این هستۀ معنایی‏اند و این درک معنی در واژه­های درون‏مرکز با سرعت بیشتری نسبت به واژه­های برون­مرکز رخ می‏دهد.

4. چارچوب نظری

تعبیر چیست و به چه شکل رخ می‏دهد؟ این پرسشی است که مبنای اصلی شکل­گیری رویکرد ادراکی است. انسان در طول زندگی خود همواره در معرض داده­های مختلفی است و در زمان کوتاهی این داده­ها را تعبیر می‏کند. پیش از طرح هیأت کلی انگارة ادراکی لازم است تا به طور خلاصه تعریفی از مهم‏ترین مفاهیم مطرح در آن، یعنی «درک» و «تعبیر» به دست دهیم.

دریافت هر نوع اطلاعات به کمک حواس پنجگانه را «درک» می‏نامند؛ یعنی مجموعه اطلاعاتی که ما به کمک حواس بویائی، بینایی، شنوایی، لامسه و چشایی به دست می‏آوریم، «درک»[19] نامیده می‏شود (Pritchard, 2014: 69). این اطلاعات در قالب گزاره‏هایی در مغزمان ذخیره می‏شوند که می‏توان بر حسب سنت، آنها را با p، q، r و جز آن نشان داد. استنتاج[20] این اطلاعات را «تعبیر»[21] می‏نامیم؛ به این ترتیب، تعبیر عبارت است از استنتاج اطلاعاتی که از طریق حواس‏مان درک کرده‏ایم. این استنتاج‏ها در قالب گزاره‏هایی (جملاتی) شرطی به شکل p → q در مغز انسان ذخیره می‏شوند. وقتی این تعبیر به دست آمده را تعمیم دهیم، آن‏گاه به «شناخت» می‏رسیم. برای روشن شدن این مطلب می‏توان از نمونه‏ای بهره گرفت. تصور کنید فردی دست‏اش را روی بخاری روشن بگذارد. او داغی بخاری را به کمک حس لامسه درک می‏کند؛ یعنی دستش می‏سوزد. در چنین شرایطی، او شروع به استنتاج می‏کند و گزاره‏ای شرطی شکل می‏گیرد که بر اساس آن، «اگر بخاری روشن، پس سوختن دست» به دست داده می‏شود؛ تا به اینجا فرد توانسته به درک داغی برسد و سپس، از طریق استنتاج به این تعبیر دست یابد که اگر به بخاری روشن دست بزند، دستش می‏سوزد. حال، اگر او این اطلاعات را تعمیم دهد و دریابد که اگر به اتوی داغ یا به کتری روی آتش یا شعله گاز هم دست بزند، دستش می‏سوزد، در واقع به شناخت رسیده است. 

به هنگام بررسی تعبیر معانی واژه­ها همواره ترجیح بر این بوده است که اجزاء سازندۀ واژه­ها را مورد بررسی قرار دهند و از رهگذر توجه به معانی این تکواژ­ها به معنی کلّ واژه دست یابند. سخنگویان زبان همواره بدون آنکه از چگونگی تعبیر واژه­های زبان آگاه باشند، از دانش کافی در رابطه با معنی آن­ها برخوردارند؛ خواه این واژه­ها دارای شفافیت معنایی باشند، خواه نباشند. تعبیری که انسان از تمامی واژه­ها در قالب جملات و نهایتاً متن به وجود آمده از آن دارد محدود به درک انسانی است و تعبیری هم که از این درک در ذهن انسان شکل می‏گیرد، بر مبنای اطلاعات دریافت شده از طریق حواس پنج­گانۀ انسان استوار است. این درک، در قالب واحدی به نام «جمله» شکل می­گیرد (صفوی، 1396: 444). این جمله­ها در قالب سه مجموعه بافت متفاوت در اختیار انسان قرار می­گیرند؛ بافت A شامل مجموعه­ای جمله است که به طور کلی «متن» نامیده می‏شود و در واقع، مجموعه داده‏هایی است (اعم از داده‏های زبانی و غیرزبانی، مثل یک نقاشی، رقص، موسیقی، علائم راهنمایی و رانندگی و جز آن) که در اختیار گیرندة پیام قرار می‏گیرد؛ بافت B که مجموعه­ای جمله است که در فضای حاکم بر تولید بافت A امکان درک می‏یابند و در واقع، موقعیت حاکم بر تولید بافت A به حساب می‏آید؛ و در نهایت، بافت C  که مجموعۀ جملاتی است که انسان از پیش در مغز خود ذخیره کرده است (صفوی، 1396: 306). در رویکرد ادراکی، از آنجا که هر جمله شامل مجموعه­ای از واژه­ها است که در هم‏نشینی با یکدیگر امکان تعبیر می‏یابند، جمله از اهمیت بسزایی در مطالعات معنی‏شناسیِ واژه­ها برخوردار است. به عبارت دقیق­تر، معنی هر واژه پس از تعبیر جمله و بر اساس فرایند «تجزیه­پذیری» صورت می­گیرد. این دیدگاه در نقطۀ مقابل نگرشی است که واحد مطالعۀ معنی را واژه در نظر می‏گیرد و بر فرایند «ترکیب­پذیری» معنایی تأکید دارد (صفوی، 1396: 307). انسان به هنگام ایجاد ارتباط، از مجموعه­ای جمله برای رساندن پیام خود استفاده می‏کند؛ این پیام­ها می‏توانند هیچ مخاطبی نداشته باشند یا با هدف مشخصی به مخاطب یا مخاطبانی گفته شوند (صفوی، 1396: 45). تمامی جملاتی که در بافت A تولید می­شوند، هدفمندند. هر متن با وجود تعابیر متفاوتی که می­تواند توسط اشخاص مختلف داشته باشد، باید در نهایت مخاطب را به تعبیر قابل قبولی از پیام مطرح‏شده برساند. به عنوان نمونه، اگر مخاطب با پیامی که اساساً ساختگی و فاقد معنی مشخصی است روبرو شود، نمی‏تواند تعبیر درستی از آن داشته باشد. در واقع، اگر مخاطب نتواند بر اساس بافت A ای که دریافت کرده است به بافت B و بافت C برسد، متن مانند مادۀ خامی که اساساً فاقد تعبیر مشخصی است در دسترس مخاطب قرار می­گیرد. دو بافت B و C از اهمیت بسزایی در درک انسان برخوردارند، زیرا مادۀ اولیۀ جمله­های بافت A را به جمله­هایی معنی­دار تبدیل می‏کنند و سخنگو با استفاده از آن­ها به تعبیر قابل قبولی از پیام می­رسد.

ما واژه­ها را نه در انزوا و به صورت جداگانه، بلکه در قالب جملات معنی­دار تعبیر می­کنیم. حال اگر بخواهیم چگونگی تعبیر واژه­ها را به طور خاص بررسی کنیم، می‏توانیم این حقیقت را در نظر بگیریم که بافت در تعبیر این واژه­ها اهمیت زیادی دارد. اگر سخنگوی زبان پیش‏زمینه­ای از واژۀ مورد نظر در ذهن خود نداشته باشد، یعنی اطلاعاتی در قالب بافت C اش در مورد آن واژه نداشته باشد، یا آنکه نتواند با بهره­گیری از بافت B به تعبیر بافت A که همان واژۀ موردنظر است دست یابد، آنگاه تعبیری از واژۀ مذکور صورت نخواهد گرفت. این مسأله با آنکه بدیهی به نظر می‏رسد، امّا محل مناقشۀ بسیاری است. در این میان، بررسی این مسأله که سخنگویان چگونه واژه­ها را تعبیر می‏کنند و چرا اساساً قادر به تعبیر واژه­های بی­معنی نیستند، چندان مورد توجه قرار نگرفته است. رویکرد ادراکی از این منظر برای مطالعۀ واژه­ها کارآمد می‏نماید. این که چگونه افراد گاه می‏توانند پیام‏هایی را تعبیر کنند که به زبانی ارائه شده‏اند که هیچ دانشی از آن ندارند و گاه پیام ارائه‏شده را به زبانی که سخنگوی آن محسوب می­شوند و تسلط کامل برآن دارند، متوجه نمی‏شوند، می‏توان از طریق همین بافت‏های A، B و C تبیین کرد. تکیه بر این بافت­ها و مطالعۀ معنی واژه­ها بر اساس آن­ها می­تواند چگونگی تعبیر واژه­های زبان را مشخص کند. در ادامه برای پاسخ به پرسش مطرح‏شده به ارائه و تحلیل داده‏های پژوهش خواهیم پرداخت.

5. تحلیل داده­ها

در پژوهش حاضر، مجموع 30 تکواژ همنام در نظر گرفته شدند که از آن میان به دلیل محدودیت‏های حاکم بر حجم مقاله صرفاً به بررسی و تحلیل 9 تکواژ اکتفا می‏کنیم. ابتدا برای هر تکواژ همنام، دو واژه به عنوان نمونه در نظر گرفته شده­اند تا بتوانند شرایط همنامی تکواژ موردنظر را بازنمایی کنند. برای انجام مصاحبه با 50 آزمودنی، در گام نخست، در ارتباط با هر تکواژ، گزینه‏هایی طراحی شدند که شامل دو واژة موجود در زبان فارسی و دارای معنی مشخص و از پیش‏معلوم، و دو واژة ساختگی و بی‏معنی بودند؛ واژه‏هایی که با استفاده از تکواژهای معنی‏دار ساخته شده‏اند. لازم به توضیح است که در آغاز مصاحبه به آزمودنی توضیحی داده شد مبنی بر این که هر یک از تکواژها می‏توانند در دو معنی متفاوت در واژه‏ها ظاهر شوند (مانند آنچه در دو گزینة نخست آمده) و سپس، از آنها خواسته شد تا معنی دو واژة دیگر را تعیین کنند.

 در ادامه، ضمن ارائة 30 تکواژ همنام موردنظر و دو واژة دربردارندة این تکواژها، به بررسی و تحلیل پاسخ‏های آزمودنی­ها خواهیم پرداخت. تکواژهای مذکور عبارتند از:

(گاه: صبحگاه، قتلگاه)؛ (زن: مادرزن، زن و بچه‏دار)؛ (ساز: دست‏ساز، سازدهنی)؛ (ار: خریدار، مردار)؛ (دو: دوگانه، دومیدانی)؛ (کِش: دستکش، پاشنه‏کش)؛ (کار: نقره‏کار، جوکار)؛ (سر: سرباز، سرتیپ)؛ (زار: گلزار، زار زدن)؛ (باز: قمارباز، کفترباز)؛ (دان: شیمی‏دان، نمکدان)؛ (باز: بازپرس، دربازکن)؛ (پا: پاشویه، بپّا)؛ (دار: دارا، دارکوب)؛ (دَم: صبحدم، بازدم)؛ (سار: کوهسار، سنگسار)؛ (دست: دستمال، دست‏فروش)؛ (ـ ان: بهاران، آویزان)؛ (ـ وار: امیدوار، بهشت‏وار)؛ (دَر: درهم، درخواست)؛ (فرو: فروتن، فروبردن)؛ (ـ ه: تراشه، گیره)؛ (ـ َک: غلتک، مردک)؛ (ـ و: ترسو، گردو)؛ (ـ گار: روزگار، آموزگار)؛ (وا: وامانده، وانمود)؛ (ـ ین: دروغین، دومین؛ (پاد: پادزهر، پادگان)؛ (ـ ی: نیکی، شیرازی)؛ (ـ ور: بهره‏ور، ورشکسته).

5ـ1. تحلیل واژه­های گروه نخست

نخستین گروه واژه­هایی که از طریق مصاحبه از آزمودنی­ها به صورت جداگانه پرسیده شد، مجموعه‏ای متشکل از چهار واژۀ دربردارندة تکواژ همنام «گاه» بود. ابتدا برای هر آزمودنی توضیح داده شد که این تکواژ می­تواند با دو معنی متفاوت در واژه­های زبان تجلّی یابد؛ یکی در قالب پسوند «مکان» و دیگری در قالب پسوند «زمان». سپس واژه‏ها در اختیار هر یک از آزمودنی­ها قرار گرفت و از آن‏ها خواسته شد تا واژه­های موردنظر را بر اساس معانی ارائه‏شده برای تکواژ­ همنام «گاه» دسته­بندی کنند. این واژه­ها شامل موارد زیرند:

1. صبحگاه 2. قرارگاه 3. روضه­گاه      4. سرخ­گاه

تمامی 50 آزمودنی شرکت‏کننده در این پژوهش، در زمانی کوتاه معنی دو واژۀ نخست را متوجه شدند و تکواژ «گاه» را در واژۀ «صبحگاه» به عنوان پسوند «زمان­» و در واژۀ «قرارگاه» به عنوان پسوند «مکان­» معرفی کردند. سپس، از هر یک از آنها دربارۀ دو واژۀ بعدی یعنی «روضه­گاه» و «سرخ­گاه» پرسیده شد. این افراد در یافتن معنی تکواژهای این دو واژه دچار سرگردانی ­شدند. در نهایت، به تمامی این افراد گفته شد که دو واژۀ آخر ساختگی است و به این دلیل طراحی شده­اند تا عدم توانایی سخنگویان زبان فارسی را در تشخیص معنی­دار بودن این واژه­ها نشان دهند، زیرا هرچند این واژه­ها دارای تکواژ­های معنی­دار و قابل شناسایی‏اند، امّا به دلیل عدم آگاهی از معنی کلّ واژه، امکان تعبیر نمی‏یابند.

5ـ2. تحلیل واژه­های گروه دوم

گروه دوم در قالب چهار واژۀ دربردارندة تکواژ «زن»، به این ترتیب در اختیار آزمودنی­ها قرار گرفت:

1. مادرزن 2. زن و بچه­دار 3. هم­زن        4. گاوزن

در مورد این واژه­ها نیز، ابتدا برای هر یک از آزمودنی­ها دو معنی متفاوت تکواژ همنام «زن» توضیح داده شد و سپس، تحلیل آن­ها از دو واژۀ آخر بر اساس تکواژ دو واژۀ نخست مورد بررسی قرار گرفت؛ با این توضیح که تکواژ «زن» به معنی جنسیت مؤنث و در تقابل با واژۀ «مرد» است و به معنی «همسر» نیز به کار می­رود. از آزمودنی­ها خواسته شد، واژه­های «هم­زن» و «گاوزن» را بر اساس معانی متفاوت این تکواژ در یکی از دو دستۀ معرفی‏شده برای دو واژۀ نخست جای دهند. این بار نیز آزمودنی­ها بدون کوچک‏ترین مشکلی در یافتن معنی دو واژۀ نخست، یعنی «مادرزن» و «زن و بچه­دار» هم‏نظر بودند که «زن» در واژۀ «مادرزن» به معنی جنسیت زن و در تقابل با مرد به کار رفته است و همین تکواژ در واژۀ «زن و بچه­دار» به معنی همسر است، امّا زمانی که دربارۀ واژۀ «هم­زن» و «گاوزن» از آنها پرسیده شد، پاسخ­های به دست آمده یکسان نبود.

5ـ3. تحلیل واژه­های گروه سوم

گروه سوم واژه­هایی که در اختیار آزمودنی­ها قرار داده شد، عبارت بودند از:

1. دست­ساز 2. سازدهنی      3. سازکوب     4. شاه­ساز

در ابتدا برای هر آزمودنی توضیح داده شد که تکواژ «ساز» در دو واژة نخست در دو معنی به کار رفته است؛ یک بار در معنی «ساختن» و یک­بار نیز در معنی «ابزار موسیقی». سپس، از هر یک از آنها خواسته شد تا معنی واژه­های ارائه­شده را با توجه به معنی تکواژ ذکرشده در هر مورد بیان کنند. آزمودنی­ها در مدت زمان کوتاهی اعلام کردند که در واژۀ «دست­ساز» ما با نوعی ساختن سروکار داریم و در واژۀ «سازدهنی» نیز با ابزار موسیقی روبروئیم. در مورد دو واژۀ دیگر، پاسخ­های متفاوتی در هر مورد به دست آمد. در واقع، در تمامی گروه­واژه­های ذکرشده، از آنجا که دو واژۀ آخر ساختگی بودند و تا به آن روز، سخنگویان با چنین کلماتی روبرو نشده بودند، امکان تعبیر وجود نداشت. در نتیجه، پاسخ­های به دست آمده بسیار متنوع بود و اطلاعاتی از این واژه­ها در اختیار هیچ­یک از آنها قرار نداشت. بار دیگر اهمیت وجود بافت اطلاعاتی در واژه‏های زبان بازنمایی یافت؛ واژه­ها بدون این اطلاعات، صرفاً صورت­های واژگانی گمراه­کننده­ای‏اند که تعیین معنی آن­ها چندان هم ساده نیست، زیرا معنی واژه­ها وابسته به بافت اطلاعی است و نبود این بافت منجر به گمراهی سخنگویان در درک معنی واژه­های زبان­شان می­شود.

 5ـ4. تحلیل واژه­های گروه چهارم

در این بخش نیز ابتدا برای هر یک از آزمودنی­ها تکواژ هم­نام «کِش» با دو معنی متفاوت در واژه­های ارائه‏شده در این گروه توضیح داده شد؛ به این ترتیب که تکواژ موردنظر می­تواند در دو معنی متفاوت در کلمات ظاهر شود؛ یکی آنکه در واژۀ «دستکش» به کار می­رود و به معنی چیزی است که بر روی دست کشیده می­شود و دیگری آنکه در واژه­ای مانند «پاشنه­کش» کاربرد یافته است، یعنی وسیله­‏ای که به کمک آن کفش پوشیده می‏شود. همان‏طور که انتظار می­رفت، سخنگویان برای تشخیص معنی تکواژ «کِش» در دو واژۀ نخست مشکلی نداشتند و به راحتی توانستند معنی آن را تشخیص دهند، امّا در ارتباط با دو واژة ساختگی، دچار سردرگمی شدند. این واژه‏ها عبارت بودند از:

1. دستکش 2. پاشنه­کش     3. اسب­کش     4. چشم­کش

5ـ5. تحلیل واژه­های گروه پنجم

برای واژه­های گروه پنجم، تکواژ «سَر» انتخاب شده است. مشابه گروه­های پیشین، نخست برای آزمودنی­ها توضیح داده شد که این تکواژ در واژه­هایی که قرار است در اختیارشان قرار گیرد، یک­بار به معنی «عضوی از بدن» و یک­بار به معنی «مافوق و ارشد» به کار رفته است. این واژه‏ها عبارت بودند از:

1. سرباز 2. سرتیپ 3. سربسته      4. سرداغ

در این مورد نیز همان‏گونه که انتظار می­رفت، آزمودنی­ها معنی تکواژ «سر» را دو واژۀ نخست به آسانی تشخیص دادند و اعلام کردند که این تکواژ در واژۀ «سرباز» به معنی سر (عضوی از بدن) و در واژۀ «سرتیپ» به معنی مافوق به کار رفته است، اما وقتی با دو واژۀ دیگر در این گروه واژه­ها روبرو شدند، قادر به تشخیص معنی تکواژ «سر» در این واژه­ها نبودند.

5ـ6. تحلیل واژه­های گروه ششم

در ساخت واژه­های گروه ششم تکواژ «پا» به کار رفته است. برای هریک از آزمودنی­ها توضیح داده شد که این تکواژ در چهار واژه­ای که قرار است پیش­رویشان قرار بگیرد، دارای دو معنی متفاوت است. تکواژ «پا» یک­بار به معنی عضوی از بدن و یک­بار به صورت بن مضارع «پاییدن» یعنی مواظب بودن مورد استفاده قرار می­گیرد.

1. پاشویه 2. بِپا 3. جاپا            4. گُل­پا

وقتی سخنگویان با دو واژۀ نخست روبرو شدند، به آسانی معنی این تکواژ را در واژه­های مذکور تشخیص دادند. تمامی آنها اعلام کردند که تکواژ «پا» در واژۀ «پاشویه» به معنی پا (عضوی از بدن) و در واژۀ «بِپّا» به معنی مواظب بودن است، اما نتوانستند معنی این دو تکواژ را در دو واژة «جاپا» و «گُل­پا» معلوم کنند.

5ـ7. تحلیل واژه­های گروه هفتم

گروه هفتم داده‏ها شامل این واژه‏ها بود:

1. قمارباز 2. کفترباز 3. دلارباز           4. رقم­باز

در این مورد نیز درست مانند گروه­های پیشین، ابتدا برای آزمودنی­ها توضیح داده شد که تکواژ «باز» در این واژه‏ها دارای دو معنی متفاوت است؛ یکی به معنی «باختن و از دست دادن» و دیگری به معنی «بازی کردن». سخنگویان به راحتی تشخیص دادند که این تکواژ در واژۀ «قمارباز» به معنی باختن و در واژۀ «کفترباز» به معنی بازی کردن است، امّا زمانی که با دو واژۀ «دلارباز» و «رقم­باز» روبرو شدند؛ قادر به تشخیص معنی این تکواژ نبودند.

5ـ8. تحلیل واژه­های گروه هشتم

واژه­های گروه هشتم شامل چهار واژۀ زیر هستند:

1. گلزار 2. زار زدن 3. دل­زار      4. شمع­زار

در ابتدا مانند موارد دیگر، برای هر­یک از آزمودنی­ها دو معنی نهفته در تکواژ همنام «زار» موجود در این گروه­ها توضیح داده شد؛ این تکواژ در واژۀ «گلزار» در معنی پسوند مکان ظاهر شده است و در واژۀ «زار زدن» به معنی گریه کردن است. سخنگویان زبان فارسی دو واژۀ مذکور را به خوبی تعبیر کردند و اظهار کردند که در واژۀ «گلزار» این تکواژ به معنی پسوند مکان و در واژۀ «زار زدن» به معنی گریه کردن به کار رفته است. از آنها خواسته شد تا دو واژۀ دیگر شامل «دل­زار» و «شمع­زار» را نیز مانند دو واژۀ نخست بر حسب تکواژ­های تشکیل‏دهنده‏شان تحلیل کنند. این واژه­های ساختگی آزمودنی‏ها را در تشخیص معنی تکواژ همنام موجود در آنها دچار مشکل می­کرد و در نتیجه نمی­توانستند پاسخ قطعی و محکمی برای معنی این تکواژ­ها ارائه دهند.

5ـ9. تحلیل  واژه­های گروه نهم

واژه­های گروه نهم که در اختیار آزمودنی­ها قرار گرفت، دربردارندة تکواژ همنام «کار»اند. در ابتدا برای سخنگویان مورد نظر توضیح داده شد که در چهار واژه­ای که در این گروه جای دارند، تکواژ موردنظر یک­بار در معنی مرتبط با شغل و یک­بار به معنی کاشتن به کار رفته است؛ سپس چهار واژۀ مورد نظر در اختیار آنها قرار گرفت.

1. نقره­کار 2. گل­کار 3. سبزی­کار       4. توپ­کار

آزمودنی­ها در مواجهه با دو واژۀ نخست به راحتی تشخیص دادند که در واژۀ «نقره­کار» این تکواژ در معنی مرتبط با شغل یک فرد (کسی که بر روی نقره کار می‏کند) و در واژۀ «گل­کار» به معنی کاشتن است. زمانی که از آنها پرسیده شد که معنی تکواژ «کار» در دو واژۀ آخر یعنی «سبزی­کار» و «توپ­کار» چیست، و اینکه معنی این واژه­ها را با توجه به تکواژ موجود در آن­ها به کدام یک از دو واژۀ پیشین نزدیک­تر می­دانند، پاسخ­های متفاوتی از سوی آن­ها دریافت شد. این افراد به دلیل نداشتن آگاهی از معنی کلّ واژه­های «سبزی­کار» و «توپ­کار» قادر به تشخیص معنی تکواژ «کار» در آن­ها نبودند؛ هرچند که آگاهی کاملی از معنی تکواژ­های سازندۀ آن­ها داشتند. تنوع داده­های به دست­آمده در این بخش نیز، این فرضیه را تأیید می­کند که سخنگویان زبان بدون آگاهی از معنی کلّ واژه قادر به تعبیر معنی تکواژهای سازندۀ آن­ها نیستند.

در سال­های اخیر تلاش برای یافتن پاسخی برای این پرسش که سخنگویان زبان چگونه واحد­های زبانی را تعبیر می­کنند در قالب ارائة فرضیه­های متفاوتی تجلّی پیدا کرده است. ما نمی‏توانیم معانی بسیاری از واژه­ها را دریابیم؛ بسیاری از واژه­ها را درمی‏یابیم، اما نمی­دانیم که این تعبیر از کجا و به چه شکل صورت می­گیرد. اهمیت این موضوع زمانی خود را نشان داد که سخنگویان زبان فارسی در مواجهه با واژه­های ساختگی زبان خود قادر به تعبیر آن­ها نبودند و این پرسش برایشان مطرح شد که اساساً اهمیت این پژوهش در چیست. اگر به این مسأله بیندیشیم که چگونه هزاران واژۀ موجود در زبان خود را تعبیر می­کنیم و چگونه واژه‏هایی را به خوبی می­فهمیم که به تازگی وارد واژگان زبان‏مان می‏شوند و معنی می‏یابند، باید توجیه مناسبی برای عدم توانایی در تعبیر واژه­های ساختگی بی‏معنی داشته باشیم.

در تمامی این واژه­ها دو تکواژ همنام به کار رفته بود و معنی این تکواژ­های همنام برای هر یک از آزمودنی‏ها به صورت جداگانه توضیح داده شد. در آغاز، دو واژه که در زبان فارسی وجود دارند و کاملاً معنی­دارند، در اختیار هر سخنگو قرار گرفت و تمامی افراد معنی این واژه­ها را می‏دانستند. سپس، برای هرکدام از این تکواژ­های همنام دو واژۀ ساختگی عنوان شد و بار دیگر از سخنگویان خواسته شد تا بگویند معنی این واژه­ها با توجه به دو واژه­ای که پیش­تر ذکر شد، به کدام مورد نزدیکتر است. در اینجا آزمودنی­ها می­توانستند پاسخ خود را به دو صورت عنوان کنند؛ یا واژه­ای که در اختیار آن­ها قرار داشت از لحاظ معنایی به یکی از دو واژۀ معنی­دار پیشین شبیه بود، یا آنکه تعبیر معنی این واژه برای آن­ها دشوار بود و در نهایت، از پاسخ «نمی­دانم» استفاده می­کردند. نکتۀ جالب توجه این بود که سخنگویان اساساً جعلی بودن این واژه­ها را تشخیص نمی‏دادند و سعی می‏کردند واژۀ ساختگی موردنظر را در قالب معنی یکی از دو واژۀ پیشین به کار ببرند. با توجه به آنچه گذشت، فهمیدن اینکه افراد نخست تکواژ­های زبان را درک می­کنند و سپس، به معنی کلّ واژه می­رسند یا آنکه نخست معنی کلّ واژه را درمی‏یابند و سپس، به معنی اجزاء سازنده­اش پی می‏برند، شاید چندان دشوار نباشد. سخنگویان زبان فارسی با آنکه می­دانستند معنی تکواژ­های موجود در هر واژۀ ساختگی چیست، باز هم قادر به درک معنی آن واژه نبودند. این نکته می­تواند تأییدی بر این واقعیت باشد که افراد در بسیاری از موارد نمی­توانند از جمع معانی اجزاء سازندۀ واژه­ها به درک معنی کلّ واژه برسند. حال، پرسش این است که چرا آزمودنی‏ها نتوانستند از طریق قیاس با واژه­های معنی­دار به درک معنی کلّ واژه دست یابند؟ در واقع، این همان مسأله­ای است که در دیدگاه واژه­بنیاد مطرح می‏شود و در اینجا ناکارآمد است. علت این امر را می‏توان با در نظر گرفتن دیدگاه ادراکی تبیین کرد. ما در بخش نتیجه‏گیری به تحلیل نهایی این مسأله خواهیم پرداخت.

6. نتیجه­گیری

با تکیه بر رویکرد ادراکی، در ارتباط با آنچه در بخش تحلیل داده‏ها ارائه شد، می‏توان گفت که سخنگویان زبان در هر مورد بافت A یعنی بافت زبانی را در اختیار داشتند، امّا فاقد بافت B و بافت C مربوط به هر واژه بودند. به عبارت دیگر، وقتی واژه­ای ساختگی در اختیار سخنگوی زبان قرار می­گیرد، تنها بافت A  یعنی واژه را در اختیار دارد؛ حال آنکه بافت B که موقعیت تولید واژه است و مهمتر از آن، بافت C که اطلاعات پیشین افراد از این واژه­ها است در اختیارشان نیست. تمام آزمودنی­ها در این پژوهش از میان افرادی انتخاب شدند که دارای تحصیلات عالی غیر زبان­شناسی بودند و علت چنین انتخابی این بود که آزمودنی‏ها اطلاعات تخصصی زبان‏شناختی در باب مفاهیمی نظیر «تکواژ» و «واژه» ندارند و همین امر به پژوهشگران کمک می­کرد تا شیوۀ تعبیر فارسی­زبانان از واژه­ها را به درستی دریابند.

همان‏طور که گفته شد، گزینۀ «نمی­دانم» نیز در اختیار آزمودنی‏ها قرار داده شد، امّا میزان استفاده از این گزینه در میان سخنگویان چندان زیاد نبود. چنین به نظر می‏رسد که از آنجا که آنها بافت B و بافت C را در اختیار ندارند، نمی‏توانند دریابند که دو واژة آخر از هر گروه، ساختگی و اساساً فاقد معنی‏اند. به عبارت دیگر، اگر سخنگو در ذهن خود اطلاعاتی را از پیش دربارۀ ماهیت معنایی واحد زبانی به هر شکلی داشته باشد، می‏تواند معنی­دار بودن آن واحد زبانی را نیز تشخیص دهد. به عنوان مثال، اگر واژه­ای نظیر «شیبیتوخ» در اختیار سخنگوی زبان فارسی قرار بگیرد، به این دلیل که از پیش، اطلاعاتی را در ذهن خود ثبت کرده­ مبنی بر اینکه این واژه به صورت کلّی، و اجزاء آن نیز در درون واژه بی­معنی‏اند، سریعاً اعلام می کند که این کلمه در زبان فارسی وجود ندارد. در واقع، عدم وجود واحد معنی­دار در زبان، افراد را به این نتیجه می‏رساند که کلّ واژه بی­معنی است. این مسأله در نمونه­های واژه­های ساختگی در پژوهش حاضر صادق نبود، زیرا هر یک از اجزاء سازندۀ واژه­های ساختگی به تنهایی معنی داشتند. همین امر سخنگو را دچار مشکل می­کرد، آن هم به این دلیل که با آنکه درک کاملی از تکواژ­های تشکیل­دهندۀ واژه داشت، نمی‏توانست معنی کلّ واژه را تشخیص دهد. قیاس این واژ­ه­ها با دو واژۀ معنی­دار پیشین نیز راهگشای حل مسأله نبود و در نهایت، سخنگویان اعلام می­کردند که نمی‏دانند این واژه­ها را در کدام یک از دو دستۀ واژه­های معنی­دار پیشین قرار دهند و در واقع، امکان تعبیر درست واژه‏ها برایشان وجود ندارد.

بر اساس آنچه که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت، می­توان دست کم به دو نتیجة عمده دست یافت؛ نخست آنکه به نظر می­رسد، سخنگویان زبان فارسی معنی تکواژهای سازندۀ واژه­ها را از رهگذر تعبیر معنی کلّ واژه درمی‏یابند. به عبارت دیگر، فارسی­زبانان نخست معنی کلّ واژه را درمی‏یابند و سپس، از طریق همین تعبیر، به معنی تکواژهای موجود در این واژه دست پیدا می‏کنند. به عبارت دیگر، فرایند تعبیر معنایی از طریق تجزیه‏پذیری واژه رخ می‏دهد. بر این اساس، می‏توان گفت که ظاهراً ما به شیوه‏ای قیاسی و از کل به جزء، به تعبیر معنی واژه‏های زبان دست می‏یابیم؛ دوم، چنین می­نماید که رویکرد ادراکی در مورد چگونگی تعبیر واژه‏های زبان فارسی از کارایی لازم برخوردار است و اطلاعات بافت A، بافت B و بافت C به تعبیر واژه­های زبان فارسی و تکواژهای همنام موجود در آن کمک می­کند.

تعارض منافع

نویسندگان پژوهش حاضر تعارض منافع ندارند.

سپاسگزاری

بدینوسیله از تمام افرادی که به ما در انجام این پژوهش یاری رسانده­اند، صمیمانه تشکر می­کنیم.

[1].  morpheme

[2]. compositional

[3]. homonym

[4]. Perceptual approach

[5]. Panini

[6]. F. Bop

[7]. S. W. Jones

[8].  American Structralism

[9]. Katamba & Stonham

[10]. Aronoff

[11]. Haspelmath & Sims

[12]  .morpheme-based

[13]. word-based

[14]. form-meaning

[15]. non-concatenative

[16]. Schule

[17]. meta-knowledge

[18]. Evans

[19]. perception

[20]. inference

[21]. interpretation