1. مقدمه

آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان از سابقه‌ای طولانی برخوردار است و تا پیش از شیوع ویروس کرونا نیز تعداد قابل‌توجهی دانشجوی خارجی در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی ایران به‌صورت حضوری در حال تحصیل بوده‌اند. البته آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان فقط به دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی داخل ایران محدود نمی‌شود و در حال حاضر، در بیش از 80 کشور جهان آموزش زبان فارسی در دانشگاه‌ها، مدارس و مؤسسه‌های آزاد نیز رواج دارد.

آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان چنان اهمیتی دارد که در نقشة جامع علمی کشور 8 هدف به‌عنوان اهداف کلان نظام علم و فناوری در نظر گرفته شده که یکی از آنها ارتقای جایگاه زبان فارسی در بین زبان‌های بین‌المللی است (سند نقشه جامع علمی کشور، ص 7، بند 6). به‌علاوه، در همین نقشه، 13 راهبرد کلان برای توسعة علم و فناوری در کشور طراحی شده و برای تحقق هر راهبرد کلان نیز راهبردها و اقدامات ملی لازم تعیین گردیده است (17-36).

متاسفانه، با شیوع همه‌گیری جهانی کوویدـ19، موسوم به کرونا، در فاصلة زمانی بسیار اندکی تمامی کلاس‌ها و مراکز آموزشی تعطیل یا نیمه‌تعطیل شدند و گسترش زبان فارسی با چنان تهدیدی مواجه شد که به‌یقین بی‌سابقه است.

 بیش از 200 کلاس آزاد آموزش زبان فارسی ـ که وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و نهادهای دیگری همچون بنیاد سعدی هستند ـ در سراسر دنیا به حالت تعلیق درآمده و دانشجویان خارجیِ مراکز آموزش زبان فارسی در داخل ایران نیز عموماً به کشورهای خود بازگشتند. هیچ دورۀ دانش‌افزایی زبان فارسی نیز به‌صورت حضوری برگزار نشد. در این شرایط نوپدید و بی‌سابقه، یک سؤال جدی پیش روی تمامی متولیان آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان قرار گرفت: اینک چه باید کرد؟ پژوهش حاضر تلاشی است برای پاسخ به همین سؤال ساده، اما راهبردی. هدف نهایی این پژوهش کشف ظرفیت‌هایی است که در اثر شیوع بیماری کرونا نمایان شده‌اند و به کمک آنها می‌توان تهدید کرونا را به یک فرصت برای آموزش و گسترش زبان فارسی در جهان تبدیل کرد. مهم‌ترین سؤالی که در این شرایط حساس  باید پرسید این است که آیا در چنین شرایطی آموزش مجازی (زبان فارسی) می‌تواند جایگزین مناسبی برای آموزش حضوری باشد.

در مرکز آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌‌زبانان دانشگاه علامه طباطبائی گروهی از فارسی‌آموزان لبنانی در حال تحصیل بودند که قرار بود پس از یادگیری زبان فارسی در این مرکز، به دانشگاه‌های مختلف کشور معرفی شوند و در رشته‌های فنی و مهندسی تحصیل کنند. پرسش فراروی مسئولان مرکز آزفای دانشگاه علامه طباطبائی این بود که آیا:

1)      مقایسۀ عملکرد تحصیلی زبان‌آموزان لبنانی در دورۀ آموزش حضوری و آموزش مجازی تفاوت معناداری را در میزان یادگیری نشان می‌دهد؛

2)      از منظر زبان‌آموزان، آموزش مجازی تا چه اندازه می‌تواند نیازهای آنان را برآورده کرده و به‌طور کلی، موجب رضایتمندی آنها گردد.

فرضیه‌هایی که می‌توان برای پرسش‌های بالا در نظر گرفت، عبارتند از:

1)      مقایسۀ عملکرد تحصیلی زبان‌آموزان لبنانی نشان می‌دهد که تفاوت معناداری در میزان یادگیری آنها وجود ندارد و زبان‌آموزان در دوره‌های حضوری و مجازی عملکرد تقریباً یکسانی داشته‌اند.

2)      از منظر زبان‌آموزان، آموزش مجازی می‌تواند تمامی نیازهای حال و آیندۀ آنها را برآورده ساخته و موجب رضایتمندی آنها شود.

2. پیشینه پژوهش و مبانی نظری

آموزش مجازی در ایران قدمت چندانی ندارد و تنها برخی از مراکز آموزشی با هدف آموزش زبان از این بستر استفاده می‌کردند. شیوع بیماری کرونا باعث شد تا میزان استفاده از این نوع آموزش به‌طور ناگهانی رشد قابل‌توجهی داشته باشد.

در ادامه، ابتدا سابقۀ آموزش مجازی در ایران و جهان را بررسی می‌کنیم. سپس، تلاش می‌کنیم مبنای نظری پژوهش را معرفی کنیم. پس از آن، به بررسی انواع بسترهای آموزش مجازی زبان دوم می‌پردازیم و نقاط قوت و ضعف هریک از آنها را بیان می‌کنیم. در انتها، با تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده از مطالعۀ روند یادگیری فارسی‌آموزان لبنانی به پرسش‌های پژوهش پاسخ می‌دهیم.

شاه‌بیگی و نظری (1390) با مقاله‌ای تحت‌عنوان «آموزش مجازی: مزایا و محدودیت‌ها»، به بررسی فواید و مشکلات آموزش مجازی از چشم‌اندازهای متفاوتی اعم از اقتصادی، آموزشی، فرهنگی و زمانی پرداخته‌اند. از میان مزایایی که بدان اشاره داشته‌اند می‌توان کاهش هزینه‌های رفت‌وآمد، کاهش هزینه‌های تولید لوازم تحریر و متعاقب آن حفظ محیط زیست را از مزایای اقتصادی آن دانست؛ همچنین توجه به نیاز مخاطبین، سهولت دسترسی به منابع مختلف، امکان ثبت و ضبط فعالیت‌ها، پیگیری مستمر پیشرفت تحصیلی، ارائه و آماده‌سازی مدل‌های مختلف آموزشی، خدمات تحصیلی و مشاوره‌ای برای دانشجویان، افزایش نیروی انسانی مجرب همگام با فناوری اطلاعات و ارتباطات از مزایای آموزشی این بوده است؛ به‌علاوه، جهانی بودن یادگیری الکترونیکی به دلیل استفاده از اینترنت، امکان ساخت اجتماع توسط افراد در محیط وب از مزایای فرهنگی و به روزرسانی اطلاعات با سرعت بالا و در دسترس بودن آموزش الکترونیکی به‌صورت 24 ساعته را از مزایای زمانی آن دانست.

از طرف دیگر، طبق یافته‌های این پژوهش، محدودیت‌های آموزش مجازی شامل مواردی از قبیل هزینه‌ بالای راه‌اندازی و استفاده از تجهیزات رایانه‌ای و بالا بودن هزینۀ به کارگیری خطوط تلفن، کافی‌ نبودن دانش رایانه‌ای دانشجویان و عدم دسترسی عموم به رایانه و خدمات جانبی آن و عدم آشنایی مدرسان به قوانین حق نشر و از بین رفتن تنوع فرهنگی می‌شد.  

جهانیان و اعتبار (1391) در مقالۀ خود با نام «ارزیابی وضعیت آموزش مجازی در مراکز آموزش الکترونیکی دانشگاه‌ها تهران از دید دانشجویان» به بررسی و ارزشیابی آموزش مجازی از منظر دانشجویان پرداخته‌اند. این پژوهش به‌صورت توصیفی و پیمایشی اجرا گردید و جامعۀ آماری آن شامل کلیۀ دانشجویان شرکت‌کننده (400 نفر) در مراکز آموزش الکترونیکی سراسر شهر تهران در سال تحصیلی 89ـ90 بود. نتیجۀ تحقیق آنها این بود که دانشجویان از میزان دسترسی به امکانات مراکز آموزش‌های مجازی، یادگیری از طریق این روش و کاربرد روش آموزش مجازی رضایت داشته‌اند، با این‌حال، به‌طور کلی نگرش مثبتی به دوره‌های آموزش مجازی نداشتند.

وکیلی‌فرد، مهدوی و خدادیان (1391) نیز در قالب یک طرح پژوهشی و متعاقب آن مقاله‌ای با نام «ابزارهای آموزش زبان فارسی در محیط مجازی: از طراحی تا اجرا»، بر آن بودند تا با نیازسنجی و همچنین امکان‌سنجی، میان سامانه‌های موجود سامانه‌ای مناسب برای ارائۀ دوره‌های مجازی‌ انتخاب نمایند. در مقالۀ آنها تکنیک‌های طراحی و پیاده‌سازی ابزارهای مناسب برای ارائۀ دوره‌های آموزش مجازی زبان فارسی معرفی شده‌است و هدف از آن، طراحی پودمان^[1] موفق برای ارائۀ دورۀ آموزش زبان بوده‌است.

روشنی، فتحی و خراسانی (1396) نیز در مقاله‌ای تحت‌عنوان «چالش کیفیت ارزشیابی برنامه درسی دوره آموزش مجازی» از روش تحقیق توصیفی پیمایشی استفاده کرده‌اند. آنها یک پرسشنامۀ محقق‌ساخته را بین 42 نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه شهیدبهشتی توزیع نمودند. نتیجۀ پژوهش این بود که کیفیت ارزشیابی برنامه درسی آموزش الکترونیکی در ابعاد مدیریتی ـ اجرایی و تعریفی ـ حرفه‌ای با چالش مواجه بوده است.

همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، دربارۀ آموزش مجازی زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان تحقیق چندانی صورت نگرفته یا محققان پژوهش حاضر نتوانسته‌اند به آن دست پیدا کنند. به این لحاظ، مقالۀ حاضر یک پژوهش نوین محسوب می‌گردد.

در ادامۀ بحث، مبانی نظری پژوهش حاضر که خود شامل چند بخش می‌شود، معرفی خواهد شد.

2ـ1. روش‌ها، الگوها، رویکردها و ابزارهای علمی موجود در یادگیری و آموزش از راه دور (آموزش مجازی)

رشد فناوری‌ اطلاعات و ارتباطات تمام ابعاد دنیای امروز را دگرگون ساخته است. جامعۀ امروز به انعطاف، پویایی و خلاقیت نیاز دارد و این نیازها را نظام آموزشی باید از طریق ایجاد فرصت‌های مناسبی به‌منظور نوآوری، تعامل، اندیشه‌ورزی، مشکل‌گشایی و چالش با مسائل و مشکلات پیچیدۀ دنیای کنونی فراهم کند. ویژگی‌های منحصربه‌فرد محیط‌های مجازی، از جمله فرصت استفاده از چندرسانه‌ها، فرارسانه‌ها، اتصال و ارتباط با پایگاه دانش جهانی تعامل، انعطاف‌پذیری و انگاره‌های آموزشی جدیدی را طلب می‌کند که از طریق آموزش سنتی ممکن نیست  (جعفری و سعیدیان، 1385). روش‌های پایۀ به‌کارگیری آموزش مجازی به سه دستۀ کلی به شرح زیر تقسیم می‌شوند (فارغ زاده و کاشی، 1393):

1. آموزش مجازی برخط^[2]: در این شیوه، مدرس همزمان با ارائۀ درس، در محیط آموزش مجازی حاضر است. از مهم‌ترین ابزارهای ارائه آموزش مجازی برخط می‌توان به ویدئو کنفرانس زنده، کلاس مجازی، مباحثه اینترنتی زنده بین استاد و دانشجو و شبیه‌سازی کلاس زنده با به‌کارگیری شبیه‌سازها اشاره کرد (رضویه و فیاضی، 1388).
2. آموزش مجازی غیربرخط^[3]: در این روش، محتوای درس از طریق اینترنت در اختیار همگان قرار می‌گیرد و سؤالات دانشجویان از طریق ابزارهای محیط آموزش مجازی در اختیار استاد قرار می‌گیرند. استاد درس نیز پاسخ سؤالات را از راه ابزارهای مشابه برای دانشجویان ارسال می‌کند. به‌عنوان مثال، دانشجویان سؤالات خود را از طریق پست الکترونیکی ارسال می‌کنند و استاد نیز پاسخ خود را به همان طریق برای دانشجویان می‌فرستد. آموزش مجازی غیربرخط با به‌ کارگیری ابزارهایی مثل وب‌نوشت، رایانامه، ایجاد گروه‌های مباحثه و کنفرانس‌های مجازی قابل‌ارائه به فراگیران است. این روش پویاییِ روش قبل را ندارد ولی حُسن آن این است که تکرارپذیر است (فتحی، زارع و یمنی‌دوزی‌سرخابی ، 1388).
3. آموزش مجازی ترکیبی^[4]: این شیوه از تمام ابزارها و فناوری‌های لازم به‌صورت ترکیبی برای آموزش بهینه استفاده می‌کند و از این طریق کلاس بهتری را بین فراگیران ایجاد می‌کند. این شیوه سعی دارد تا از هر دو روش برخط و غیربرخط به‌صورت ترکیبی استفاده کند. بنابراین، این شیوۀ آموزشِ ترکیبی با استفاده از فناوری رایانه‌ای و محیط فیزیکی واقعی به وجود می‌آید Means&Olson, 2006))

2ـ2. طراحی و اجرای سامانۀ آموزش مجازی

به‌منظور طراحی و به‌کارگیری یک سامانۀ مدیریت محتوای آموزش زبان، دو رویکرد قابل‌طرح است. رویکرد اول بر این فرض شکل گرفته که الگوی آموزش زبان کاملاً متفاوت از الگوهای آموزشی موجود است و برای این نوع آموزش می‌بایست یک سامانۀ منحصربه‌فرد طراحی گردد. رویکرد دوم از میان سامانه‌های آموزش مجازی موجود، به‌دنبال جایگاهی برای معرفی پودمان آموزش زبان می‌گردد. از این رو، لازم است سازمان‌ها به تناسب رسالت آموزشی خود برای انتخاب بهترین روش، دست به امکان‌سنجی بزنند (وکیلی‌فرد، مهدوی و خدادیان، 1391).

بر اساس گفتۀ کیم[5] و لی[6] (2008)، علاوه‌بر آموزش زبان با مداخلۀ استاد، از دوره‌های خودآموزی بدون مداخلۀ استاد نیز باید بهره جست. این نوع سامانۀ خودآموز باید بتواند موارد زیر را تحقق بخشد:

• ارائۀ خدمات آموزشی مجازی و تعاملی
• کاهش نیروی انسانی مورد نیاز برای ارائۀ خدمات آموزشی
• افزایش کیفیت و دقّت در ارائه خدمات آموزشی
• ارتقاء سریع و مؤثر سطح آگاهی دانشجویان متناسب با نوع فعالیت آنان
• صرفه‌جویی در زمان و پایین آوردن هزینه‌های آموزشی از جمله هزینۀ سفر
• ایجاد انعطاف‌پذیری و سهولت در امر آموزش
• استفاده از ابزارهای آموزشی چند‌رسانه‌ای برای بالابردن کیفیت آموزش الکترونیکی

3-2. معرفی مختصر برخی از بسترهای آموزش مجازی در جهان

در ادامه، برخی از بسترهای آموزش مجازی به‌اختصار معرفی می‌شوند و نقاط مثبت و منفی هر کدام با توجه به این که قرار است در ایران استفاده شوند، ذکر می‌گردد:

1ـ ادوبی کانکت^[7]: مهم‌ترین نقاط قوت این بستر آموزشی، ظرفیت بالای تعداد کاربران در یک کلاس و همچنین استفادة پایدار و سرعت بالای آن است. امّا این بستر آموزشی دو نقطه ضعف عمده دارد. نخست اینکه، این نرم‌افزار رایگان نیست و شرکت‌های ایرانی مدعی هستند که مجوز استفاده از آن را خریده‌اند، اما بسیاری از نسخه‌های مورد استفاده در ایران قفل‌شکسته هستند. دوم اینکه با توجه به آمریکایی بودن شرکت ادوبی، امکان تحریم و بستن دسترسی به این نرم‌افزار در ایران وجود دارد؛ نکتة سوم درباره ادوبی کانکت این است که نیازمند نصب نرم‌افزار است و ادوبی کانکت از فلش پلیر استفاده می‌کند و در هنگام نصب آن ممکن است این مسأله مشکل‌ساز شود؛ و در آخر می‌باسیت به مشکل تایپ فارسی در آن اشاره نمود.

2ـ اسکای روم^[8]: اسکای‌روم یک نرم‌افزار ایرانی است و در صورت بروز مشکل، پشتیبانی از آن راحت‌تر است. به‌علاوه، این نرم‌افزار منطبق با زبان فارسی طراحی شده است. با وجود چنین نقطه قوت‌هایی، این برنامه چند نقطه ضعف جدی نیز دارد: زیرساخت‌های اسکای‌روم ضعیف هستند و تعداد ویدئوهای همزمان در این بستر اندک است.

3ـ اسکایپ^[9]: در اسکایپ ارتباطات پایدار و با کیفیت بالا هستند. همچنین، اسکایپ نرم‌افزاری شناخته‌شده و پرکاربرد است. به‌علاوه، نسخۀ تجاری آن ^[10]قابلیت‌های گسترده‌تری دارد و در ارتباطات ویدئویی دولت ایران هم از آن استفاده شده است. در نهایت، نسخۀ تجاری اسکایپ امکان اتصال به مجموعه نرم‌افزارهای آفیس^[11]، شیرپوینت^[12] و اکسچنج^[13] (مدیریت ایمیل) را دارد. با این حال، این نرم‌افزار نقاط ضعفی هم دارد. برای مثال، نسخۀ عادی آن تخته سفید ندارد. همچنین، نسخۀ عادی آن امکان ارائۀ مستقیم فایل ندارد و برای این کار باید از اشتراک میزکار استفاده کرد. به‌علاوه، نسخۀ تجاری آن در قالب مایکروسافت تیمز^[14] به فعالیت ادامه می‌دهد و این نسخۀ تجاری از جولای 2021 فعال نخواهدبود. پشتیبانی این نسخه نیز تا اکتبر 2025 خواهد بود.

4ـ زوم^[15]: بستر زوم انتخابِ اولِ تعداد زیادی از محیط‌های آموزشی در کشورهای مختلف است که امکان ایجاد ارتباط بین آن و نرم‌افزارهای دیگر مانند اسکایپ، تقویم گوگل^[16]، آتلوک^[17] (نرم‌افزار مدیریت ایمیل مایکروسافت) و اسلک^[18] (نرم‌افزار مدیریت پروژه) وجود دارد. با این‌حال، از جمله نقطه ضعف‌های آن این است که  این نرم‌افزار ایران را تحریم کرده است و با آی‌پی ایران قابل بارگیری  نیست.

5ـ بیگ‌بلوباتن^[19]: بیگ‌بلوباتن یک نرم‌افزار آزاد و کدباز[20] است و برنامه‌نویسان می‌توانند با تغییر کد آن را به شکل دلخواه خود درآورند. همچنین، امکان ایجاد ارتباط بین این نرم‌افزار و نرم‌افزارهای دیگر، مانند مودل[21]، دروپال[22]، وردپرس[23] و بسیاری از دیگر نرم‌افزارهای مدیریت آموزش یا مدیریت محتوا وجود دارد. به‌علاوه، چند شرکت ایرانی نرم‌افزار را روی سرورهای خود نصب کرده‌اند و به رایگان در اختیار کاربران قرار داده‌اند. از دیگر مزایای آن این است که در این نرم‌افزار امکان اجرای نظرسنجی و آزمون برخط وجود دارد، امّا برای نصب این نرم‌افزار نیاز به یک سرور قوی است که هزینۀ آن (طبق آخرین بررسی بر اساس قیمت‌های شرکت ایرانی ابرآروان) حداقل ماهانه 500 هزار تومان است.

6ـ مایکروسافت تیمز: این نرم‌افزار از طرف مایکروسافت به‌طور دائم پشتیبانی و به‌روزرسانی می‌گردد و امکانات مختلفی را برای جلسات برخط و برنامه‌ریزی گروهی از راه دور، مانند اتصال به نرم‌افزارها و سایت‌های دیگر، تشکیل جلسات چندنفره و چت خصوصی فراهم می‌آورد. به‌علاوه، برای آموزش از راه دور نیز امکاناتی نظیر نظرسنجی، آزمون، نمره‌دهی و دریافت بازخورد در برنامه وجود دارد. با این‌حال، حجم بالای نرم‌افزارهای نسخۀ تلفن همراه آن، مثل اندروید 57 مگابایت و آی.او.اس 180 مگابایت، می‌تواند از جمله نقطه‌ضعف‌های آن به شمار آید. به‌علاوه، این نرم‌افزار در ایران به‌گونه‌ای است که از همه ظرفیت‌های آن نمی‌توان استفاده کرد.

با توجّه به بررسی‌های صورت‌گرفته، از 6 بستری که پیش‌تر معرفی شدند، بنا به مزایا و محدودیت کمتر، 3 بستر  ادوبی کانکت، بیگ‌بلوباتن و اسکای روم در کلاس‌های آموزش مجازی زبان فارسی به لبنانی‌ها استفاده شدند. سه گزینۀ دیگر به‌دلایلی از قبیل تحریم، یا در دسترس نبودن نسخۀ کامل آن و یا مسدود بودن حذف شدند.

3. روش

جامعۀ آماری این پژوهش 14 زبان‌آموز لبنانی 18 تا 22 ساله بودند که برای یادگیری زبان فارسی از مهرماه سال 1398 در مرکز آزفای دانشگاه علامه طباطبائی مشغول به تحصیل شدند. تمامی آنها فارسی را با هدف دانشگاهی (تحصیل در رشتۀ فنی ـ مهندسی) آموزش می‌دیدند. ترم اول آنها که تا بهمن ماه سال 1398 به طول انجامید به‌صورت حضوری و ترم دوم آنها از اردیبهشت سال 1399 تا مهر 1399 به‌صورت مجازی برگزار شد. در طول دورۀ آموزش مجازی، زبان‌آموزان از 3 بستر آموزشی برای‌ یادگیری زبان فارسی استفاده نمودند که عبارتند از: بیگ‌بلو‌باتن، ادوبی‌کانکت و اسکای روم.

در این پژوهش تلاش می‌کنیم عملکرد این زبان‌آموزان را در کلاس‌های حضوری و مجازی ارزیابی کنیم. سپس، میزان رضایتمندی آنها را از کلاس‌های مجازی و بستر‌های استفاده‌شده بررسی نمائیم.

4. یافته‌ها

برای پاسخ به پرسش‌های پژوهش، تحلیل داده‌ها به دو شکل مختلف صورت پذیرفت: 1) ارزیابی عملکرد زبان‌آموزان و مقایسۀ عملکرد هر زبان‌آموز در کلاس‌های حضوری و مجازی، 2) میزان رضایتمندی زبان‌آموزان لبنانی از برگزاری کلاس‌های مجازی. در ادامه به تحلیل هر یک از این بخش‌ها خواهیم پرداخت.

همان‌طور که در بخش روش پژوهش گفته شد، 14 زبان‌آموز لبنانی از مهر سال 1398 به قصد یادگیری زبان فارسی (و ادامه تحصیل در رشتۀ فنی ـ مهندسی) به مرکز آزفای دانشگاه علامه طباطبائی مراجعه کردند. آنها تا بهمن 1398 ترم اول کلاس خود را به‌صورت حضوری و در کلاس‌های مرکز آزفا تجربه کردند و سپس، به‌دلیل شیوع ویروس کرونا، از اردیبهشت تا مهرماه 1399 یادگیری زبان فارسی را به‌صورت مجازی در سه بستر بیگ‌بلو‌باتن، ادوبی‌کانکت و اسکای روم تجربه نمودند. در ادامه به بررسی عملکرد زبان‌آموزان بر اساس سنجش پایانی (شامل نمرۀ میان‌ترم، پایان‌ترم، ارائه تکلیف، مشارکت کلاسی و حضور در کلاس در هر دو ترم حضوری و مجازی) خواهیم پرداخت. در جدول (1)، نمرات زبان‌آموزان در دوره‌های آموزش حضوری و مجازی آورده شده‌اند.

جدول 1. نمرات زبان‌آموزان در دوره‌های آموزش حضوری و مجازی

نمودار زیر که برگرفته از جدول بالاست، عملکرد زبان‌آموزان را در کلاس‌های حضوری و مجازی به تصویر کشیده‌است.

همانطور که مشاهده می‌شود، تأثیر آموزش مجازی تقریباً همانند آموزش حضوری بوده است و این نشان می‌دهد که در صورت اضطرار می‌توان بر روی آموزش مجازی تکیه کرد. نکتۀ شایان ذکر این است که در مرکز آزفای دانشگاه علامه طباطبائی، چه در آموزش حضوری و چه در آموزش مجازی زبان‌آموزان لبنانی، از برنامۀ درسی تکلیف‌محور استفاده شده بود و الگوی آموزش زبان نیز در این مرکز ارتباطی بوده‌است. این بدان معناست که در این مرکز بین شیوۀ آموزش و شیوۀ آزمون روابط منطقی وجود دارد و زبان‌آموزان عمدتاً به فعالیت‌های ارتباطی تشویق می‌شوند و در آزمون‌های آنها نیز بعد ارتباطی و تولیدی مورد تأکید است. ذکر این نکته از آن جهت حائز اهمیّت است که باعث نزدیک شدن نتایج آموزش‌های حضوری و غیرحضوری می‌شود، زیرا در هر دو مورد فعالیت ارتباطی و تولیدی مورد تأکید است.

برای درک میزان معنادار بودن نمرات فارسی‌آموزان لبنانی در کلاس‌های حضوری و مقایسه آن‌ها با کلاس‌های مجازی از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. ضریب پیرسون نشان‌دهندۀ این است که تا چه اندازه بین متغیرهای کمّی رابطۀ خطی وجود دارد  در این شیوۀ آماری، نمرات فارسی‌آموزان در کلاس‌های حضوری و مجازی با هم مقایسه می‌شوند و ضریب همبستگی آنها محاسبه می‌گردد. هرچه این ضریب به عدد 1 نزدیک‌تر باشد، همبستگی بیشتر است. برای به دست‌آوردن این ضریب همبستگی از فرمول زیر استفاده نمودیم:

با توجّه به محاسبات آماری به‌دست‌آمده با استفاده از فرمول پیرسون، عدد به‌دست‌آمده برای R، 7114/0 است که همبستگی مثبت متوسطی را نشان می‌دهد. با استفاده از این عدد می‌توانیم به دو نکته پی ببریم:

1) میان نمرات زبان‌آموزان در ترم حضوری  و در ترم مجازی رابطۀ مستقیم و مثبت وجود دارد. به این معنی که زبان‌آموزانی که در ترم اول نمرات بالایی دریافت کرده‌اند، در ترم دوم نیز نمره‌های بالایی داشته‌اند.

2) از آنجایی که نمرات زبان‌آموزان ضریب همبستگی مثبت متوسطی با یکدیگر دارند و تفاوت معنادار منفی میان آنها مشاهده نشد، می‌توان نتیجه گرفت که در مواقع لزوم آموزش مجازی می‌تواند جایگزین آموزش حضوری باشد.

در ادامه، به بررسی میزان رضایتمندی فارسی‌آموزان لبنانی از کلاس‌های مجازی می‌پردازیم. یکی از اجزای اصلی ارزشیابی برنامۀ درسی، رضایت زبان‌آموزان از ابعاد مختلف برنامۀ درسی است. از آنجایی که در این پژوهش ما به دنبال پاسخ به این سؤال بوده‌ایم که از نظر زبان‌آموزان، آموزش مجازی تا چه اندازه نیازهای زبان‌آموزان را برآورده کرده‌است و در هنگام یادگیری به‌صورت مجازی با چه مشکلاتی روبه‌رو بوده‌اند، بر این اساس پرسشنامه‌ای در دو بخش تدوین کردیم. در بخش اول، دانش زمینه‌ای آنها از آموزش مجازی و همچنین نگرش آنها نسبت به این نوع آموزش را سنجیده‌ایم و در بخش دوم، مشکلاتی که در حین استفاده از هریک از بستر‌ها با آن روبه‌رو بوده‌اند مورد بررسی قرار گرفته است. بخش اول پرسشنامه شامل 10 سؤال و بخش دوم آن شامل 8 سؤال است. در ادامه به تحلیل هر عبارت و پاسخ زبان‌آموزان در بخش اول خواهیم پرداخت.

1) قبل از یادگیری زبان فارسی، دورۀ دیگری را به‌صورت مجازی گذرانده بودم.

با توجّه به پاسخ‌های به‌دست‌آمده از زبان‌آموزان، در نمودار 2 ملاحظه می‌فرمایید که هیچ‌یک از آنها پیش از دورۀ مجازی آموزش فارسی مرکز آزفا دانشگاه علامه طباطبائی، در دورۀ دیگری به‌صورت مجازی شرکت نکرده بودند. بنابراین، می‌توان پیش‌بینی نمود که تغییر ناگهانی از آموزش حضوری به آموزش مجازی برای آنها دشوار بوده است. علّت آن است که کلاس‌های مجازی علاوه‌بر سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای مورد نیاز، دانش یادگیرنده را در استفاده از بسترهای آموزش مجازی و همچنین یادگیرندۀ خوبی بودن در محیط آموزشی مجازی می‌طلبد.

نمودار 2. تجربۀ یادگیری به صورت مجازی

2) به نظر من یادگیری زبان فارسی به‌صورت مجازی لذّت‌بخش است.

بر اساس نتایج به‌دست‌آمده و نمودار 3، تنها 21% از زبان‌آموزان یادگیری زبان فارسی را به‌صورت مجازی دوست نداشتند. از آنجایی که یکی از معیارهای آموزش زبان میزان علاقۀ زبان‌آموزان است، می‌توان گفت برنامۀ درسی استفاده‌شده و یادگیری به‌صورت مجازی، به‌طور کلی، برای زبان‌آموزان جذاب بوده‌ است. هرچند آنها پیش از این، تجربۀ مشابهی نداشتند.

نمودار 3. لذّت‌بخش‌تر بودن آموزش مجازی نسبت به آموزش

3)  یادگیری زبان از راه دور به من این امکان را می‌دهد که در کنار خانواده باشم و مشکلاتی که ممکن است در طول دوری از آنها برایم پیش بیاید را نداشته باشم.

همانطور که از نمودار 4 نیز قابل‌مشاهده است، تمامیِ زبان‌آموزان نسبت به این قضیه احساس مثبتی داشته‌اند و 71% از آنها با قاطعیت، این مورد را یکی از مزایای آموزش مجازی دانسته‌اند.

نمودار 4. کاهش مشکلات زبان‌آموزان به دلیل دوری راه

4) یادگیری زبان فارسی به‌صورت مجازی انگیزه‌ام را بالاتر برده است.

 با ایجاد و تقویت انگیزه می‌توان مشکلات یادگیری زبان دوم/خارجی را در زبان‌آموزان مرتفع کرد (اعطار شرقی و اکبری، 1399: 66). ممکن است به دلیل تغییر ناگهانی کلاس از حضوری به مجازی زبان‌آموزان انگیزۀ خود را تا حدی از دست بدهند، با این‌حال، آموزش مجازی به‌خودی‌خود مزایایی دارد که می‌تواند انگیزۀ زبان‌آموزان را بالا ببرد، به‌ویژه با پشتیبانی فنی و آموزشی و محتوای آموزشی جذاب می‌توان آنها را در مسیر درست قرار داد.

نمودار 5. بالا رفتن انگیزه به دلیل آموزش به صورت مجازی

همانطور که در نمودار 5 نیز مشاهده می‌شود، بیش از 70% زبان‌آموزان بر این باورند که انگیزه‌شان در این نوع کلاس‌ها بالاتر رفته است.

5) با توجّه به شیوع بیماری کرونا، ترجیح می‌دهم به‌صورت مجازی دوره‌های آموزشی را بگذرانم.

بر اساس نمودار 6، تعداد بسیاری از زبان‌آموزان نیز (64%) بر این باورند که در این شرایط بهترین گزینۀ موجود آموزش مجازی است. باقی زبان‌آموزان ممکن است به‌دلایل شخصی یا سبک‌های یادگیری فردی یا مشکلات سخت‌افزاری و اینترنتی موافق دوره‌های مجازی، حتّی در شرایط موجود نباشند.

نمودار 6. ترجیح آموزش مجازی به جای حضوری در شرایط خاص

6) یادگیری زبان فارسی به‌صورت حضوری آسان‌تر از مجازی است.

بدیهی است برای افرادی که تاکنون به‌صورت مجازی دوره‌ای را نگذرانده‌اند، یادگیری به شیوۀ حضوری آسان‌تر باشد. به‌علاوه، با وجود پیشرفت‌های زیادی که فناوری آموزشی داشته‌است، هنوز هم آموزش مجازی کمبودهایی دارد که نمی‌تواند جایگزین کلاس‌های حضوری شود. همچنین، به طور کلی در دهه‌های اخیر آموزش زبان به شیوۀ ارتباطی تدریس می‌شود و ارتباط در کلاس‌های مجازی اگرچه ممکن است، امّا تضمین‌کنندۀ اجرای درست آن نیست. برای مثال، در روش تدریس ارتباطی به بحث‌های گروهی (دو نفره و سه نفره) بسیار توجّه می‌گردد، اما در کلاس‌های مجازی نمی‌توان آن را در کلاس اجرا نمود و یا حداقل نمی‌توان انتظار داشت که این کار به‌درستی پیش رود. در کلاس‌های مجازی نهایت مشارکت کلاسی زبان‌آموزان یا به‌صورت انفرادی است یا به‌صورت کلاسی. حتّی اگر به‌صورت دو نفره نیز باشد، به موازات گروه‌های دیگر نیست و در کلاس ممکن است تنها دو زبان‌آموز به ایفای نقش بپردازند. بنابراین، فرصت تعامل برای زبان‌آموزان بسیار کمتر از کلاس‌های حضوری می‌شود. این دلیل و دلایلی از این دست نشان می‌دهند که اگرچه تا حد زیادی کلاس‌های مجازی می‌توانند جایگزینی برای کلاس‌های حضوری باشند، اما نمی‌توانند تمامی ابزارها و امکانات آن را پوشش دهند. بنابراین همانطور که قابل‌پیش‌بینی نیز هست و طبق نمودار 7، 86 % از زبان‌آموزان یادگیری زبان فارسی به‌صورت حضوری را بر یادگیری آن به‌صورت مجازی ارجح می‌دانند و تنها 14% از این زبان‌آموزان معتقدند که یادگیری زبان فارسی به‌صورت مجازی آسان‌تر از آموزش حضوری آن است.

نمودار 7. آسان‌تر بودن آموزش حضوری نسبت به آموزش مجازی

7) توانسته‌ام در مدّت کوتاهی با استفاده از دوره‌های مجازی آموزش زبان فارسی، فارسی خود را تقویت کنم. 

طبق نمودار 8 و میزان پاسخی که به گزینۀ «خیر» داده شده‌است، می‌توان نتیجه گرفت که تمامیِ زبان‌آموزان در مدّت کوتاهی توانسته‌اند زبان فارسی خود را از طریق آموزش مجازی تقویت نمایند. چنین دید مثبتی به میزان یادگیری و پیشرفت تحصیلی می‌تواند هم انگیزۀ زبان‌آموزان را بالا ببرد و هم موجب افزایش احساس رضایت آنها را از برنامۀ درسی شود.

نمودار 8. تقویت زبان فارسی با استفاده از دوره‌های آموزش مجازی

8) یادگیری زبان فارسی به‌صورت مجازی این امکان را به من می‌دهد که تا حدود زیادی در وقت خود صرفه‌جویی کنم.

همانطور که در نمودار 9 مشاهده می‌نمایید،93% از افراد بر این باورند که یادگیری زبان فارسی به‌صورت مجازی موجب شده تا به میزان زیادی در وقت خود صرفه‌جویی کنند و حتّی نگارندگان مطلع هستند که این صرفه‌جویی در وقت موجب شده که بسیاری از این زبان‌آموزان بتوانند وارد بازار کار شوند. این در حالی است که شرکت در کلاس‌های حضوری امکان اشتغال آنها تا زمان فارغ‌التحصیلی را غیرممکن می‌کرد.

          نمودار 9. صرفه‌جویی در وقت زبان‌آموزان با استفاده از آموزش مجازی

9) یادگیری زبان فارسی به‌صورت مجازی، این امکان را به من می‌دهد که تا حدود زیادی در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنم.

به‌طور کلی، یکی دیگر از مزایای آموزش مجازی جلوگیری از هزینه‌های گزاف رفت‌ و آمد است. همانطور که در نمودار 10 نیز مشخص است، 93% از زبان‌آموزان بر این باورند که یادگیری زبان فارسی به‌صورت مجازی تا حدی توانسته است هزینه‌های فارسی‌آموزی آنها را کاهش دهد و تنها 7% از آنها با این گویه مخالفت نموده‌اند. 

نمودار 10. صرفه‌جویی در هزینۀ زبان‌آموزان با استفاده از آموزش

10) به نظر من در مواقع لزوم آموزش مجازی می‌تواند جایگزین مناسبی برای آموزش حضوری باشد.

یکی از اساسی‌ترین سوالات این پژوهش، این است که آیا زبان‌آموزان می‌توانند آموزش مجازی را به‌عنوان جایگزینی برای آموزش حضوری ببینند. آنچه در نمودار 11 مشهود است این است که 28% افراد بر این باورند که آموزش مجازی نمی‌تواند جایگزین آموزش حضوری باشد. با این‌حال، 72% از زبان‌آموزان معتقدند که این امر امکان‌پذیر است.

نمودار 11. استفاده از آموزش مجازی به جای آموزش حضوری در شرایط اضطراری

در بخش دوم از پرسشنامه محدودیت‌هایی را که زبان‌آموزان در هنگام استفاده از آموزش مجازی با آن روبه‌رو هستند از نظر می‌گذرانیم. این محدودیت‌ها ممکن است نگرش زبان‌آموزان را به آموزش مجازی تغییر دهند. هدف این بخش از پرسشنامه کمک به برنامه‌های آتی آموزش مجازی زبان فارسی است. این بخش شامل 8 گویه بود که در ادامه، پاسخ‌های زبان‌آموزان به همۀ آنها را بررسی می‌کنیم.

1ـ برای وارد شدن به نرم‌افزارها/سامانه‌های آموزش مجازی معمولاً از چه وسیله‌ای استفاده می‌کنید؟

همانطور که در نمودار 12 ملاحظه می‌فرمایید، 59% از زبان‌آموزان از تلفن همراه استفاده کرده‌اند که متأسفانه در بسترهای موجود کاربری مناسبی را به زبان‌آموزان ارائه نمی‌دهد. دلیل استفادۀ آنها از تلفن همراه در طول ترم، نداشتن رایانۀ شخصی بود. 6% از زبان‌آموزان نیز از تبلت استفاده کرده‌اند و تنها 35% تجربه‌ای کامل از محیط آموزش مجازی را به‌دست‌آورده‌اند. پر واضح است که بهترین تجربۀ آموزشی از آن کسانی است که از رایانۀ شخصی بهره برده‌اند.

نمودار 12. نحوۀ ورود به بستر یا نرم‌افزار آموزش مجازی

نکتة مهم از پاسخ‌های فارسی‌آموزان قابل‌دریافت است و آن بهره‌گیری از بسترهایی است که برای آموزش زبان مبتنی بر تلفن همراه (MALL[24]) طراحی شده‌اند. به‌علاوه، در کلاس‌های حضوری، زبان‌آموزان به یک میزان به اطلاعات و داده‌ها دسترسی دارند، امّا یکی از معایب آموزش مجازی این است که ابزار مورد استفادۀ زبان‌آموزان برای وارد شدن به کلاس مجازی همانند سرعت اینترنت، داشتن وب‌بین، میکروفون و غیره ، می‌تواند تعیین کند که چه میزان اطلاعات در دسترس آن‌ها قرار گیرد.

2ـ به نظر شما کدامیک از بسترهای آموزش مجازی برای یادگیری زبان فارسی بهتر است؟

یکی دیگر از مسائلی که در حین برنامه‌ریزی مسئولان آموزشی را دچار چالش می‌نماید، انتخاب بستر مناسب آموزشی است. در آموزش مجازی این چیدمان به محیط یادگیری منتقل می‌شود، لذا بهترین بستر آن است که بیشترین امکانات را داشته باشد و بیشترین شبیه‌سازی از محیط آموزش حضوری در آن وجود داشته باشد. در پژوهش حاضر، از سه بستر اسکای‌روم، بیگ‌بلوباتن و ادوبی‌کانکت استفاده شده‌است که بیشترین کاربری را در ایران ارائه می‌دهند. در این پرسش از زبان‌آموزان خواستیم تا با توجّه به تجربۀ بهره‌گیری از این سه بستر، نظرشان را دربارۀ آنها بیان کنند.

نمودار 13: بهترین بستر آموزش مجازی برای یادگیری زبان فارسی

همانطور که از نمودار 13 مشاهده می‌شود، بستر اسکای‌روم، با اختلاف معناداری (50%) بیشترین رضایت را جلب کرده‌است. پس از آن ادوبی کانکت و در آخر بیگ‌بلوباتن مورد توجّه قرار گرفته‌اند. یکی از مهم‌ترین عوامل انتخاب اسکای‌روم توسط زبان‌آموزان را می‌توان کاربرپسند بودن این بستر دانست. به‌علاوه، ورود بسیار آسان و اینکه زبان‌آموزان از هر وسیله‌ای می‌توانند وارد اسکای روم شده و از مزایای آن بهره ببرند نیز مزید بر علت است. در بستری مانند بیگ‌بلوباتن، علیرغم امکانات بسیار و قابلیت بارگذاری تکلیف و انجام آزمون، به‌دلیل  اینکه امکان استفاده از آن تنها از طریق رایانۀ شخصی امکانپذیر است، مورد استقبال فارسی‌آموزان قرار نگرفته‌است.

3ـ کدامیک از آموزش‌های مجازی زیر برای شما مناسب‌تر است؟

زبان‌آموزان لبنانی در دوره‌های یادگیری زبان فارسی خود، آموزش مجازی را به دو شکل تجربه کردند. آموزش مجازی همزمان و آموزش مجازی غیرهمزمان. منظور از آموزش مجازی غیرهمزمان این است که محتوای آموزشی در بستر مجازی به زبان‌آموز ارائه می‌شود (در اینجا بیگ‌بلوباتن) و تکلیف‌هایی مرتبط از آنها خواسته می‌شود. همانطور که در نمودار 14 ملاحظه می‌شود، زبان‌آموزان از آموزش مجازی به‌صورت همزمان استقبال بیشتری می‌نمایند و ترجیح می‌دهند آموزش زبان فارسی را به‌طور همزمان با دیگر همکلاسی‌ها و مدرس تجربه نمایند. چنین نگرشی به برنامه‌ریزان آموزشی یادآوری می‌کند که شاید از منظر زبان‌آموزان، آموزش مجازیِ همزمان نیازهای زبان‌آموزان را به شکل بهتر و ساده‌تری برآورده می‌سازد.

نمودار 14. مناسب‌ترین دوره برای آموزش مجازی از نظر زبان‌آموزان

4ـ در آموزش همزمان هنگام استفاده ازBigbluebutton   با کدامیک از مشکلات زیر رو‌به‌رو شده‌اید؟

تا این قسمت از مقاله، نظرات کلی زبان‌آموزان را نسبت به بسترهای مورد استفاده پرسیدیم. در ادامه و برای تصمیم‌گیری‌های آتی، باید بدانیم  زبان‌آموزان در هر یک از بسترهای زیر با چه مشکلاتی روبه رو هستند و آیا لازم است این مشکلات را با کمک مشاوران فنی برطرف کنیم یا بستری را انتخاب نماییم که کمترین مشکل را برای زبان‌آموزان ایجاد می‌کنند. همانطور که از نمودار 16 روشن است، زبان‌آموزان هنگام استفاده از بیگ‌بلوباتن با مشکلات متنوعی روبه‌رو بوده‌اند. قطع و وصلی مکرر در صدر این مشکلات بوده و پس از آن مشکل صدا یادگیری را دچار اختلال می‌کرده‌است. منظور از مشکل صدا این است که زبان‌آموز در کلاس بوده، اما به‌طور ناگهانی صدای مدرس برای او قطع می‌شود. از مشکلات دیگری که زبان‌آموزان با آن مواجه بوده‌اند نبود سخت‌افزار لازم است، چرا که استفاده از این بستر بیش از هر بستر دیگری نیازمند یک رایانۀ شخصی با سیستم عاملی قوی است. مشکل تصویر و مشکل میکروفون (عدم امکان استفاده از میکروفون به دلایل مختلف) از دیگر مشکلاتی بودند که برای زبان‌آموزان مشکل‌ساز بودند.

نمودار 15. مشکلات زبان‌آموزان هنگام استفاده از Bigbluebutton

5ـ در آموزش همزمان هنگام استفاده ازskyroom  با کدامیک از مشکلات زیر رو‌به‌رو شده‌اید؟

اگرچه از نظر بیشتر زبان‌آموزان اسکای روم‌ در آموزش مجازی بیشترین اقبال را کسب کرده‌است، اما آنها در استفاده از این بستر نیز دچار مشکلاتی بوده‌اند. همانطور که در نمودار 16 مشاهده می‌کنید، اصلی‌ترین مشکل آنها هنگام استفاده از اسکای‌روم مشکل صدا بوده‌است. پس از آن، نداشتن سخت‌افزار لازم، مشکل میکروفون، قطع و وصلی مکرر و مشکل در نصب نرم‌افزار مهم‌ترین چالش‌های فارسی‌آموزان در این بستر آموزشی هستند.

نمودار 16. مشکلات زبان‌آموزان هنگام استفاده از  Skyroom

6ـ در آموزش همزمان هنگام استفاده از ادوبی کانکت با کدامیک از مشکلات زیر رو‌به‌رو شده‌اید؟

یکی از نارسایی‌های نرم‌افزار و بستر ادوبی‌کانکت این است که خط فارسی را پشتیبانی نمی‌کند و نوشتن در فضای گفتگوی کلاسی (چت) که یکی از بخش‌های اصلی تعامل در کلاس است را با اختلال مواجه می‌کند. اگرچه نگارندگان آگاه هستند که صفحه کلیدهای فارسی برای استفاده از این محیط طراحی شده‌اند، با این حال این صفحه کلیدها مختص رایانۀ شخصی هستند. نمودار 17 گویای این است که یکی از اصلی‌ترین مشکلات زبان‌آموزان، نوشتن به خط فارسی است.  زبان‌آموزان در حین استفاده از این نرم‌افزار با مشکلات دیگری نیز مواجه بوده‌اند، از جمله قطع و وصلی مکرر و مشکل صدا و میکروفون، مشکل تصویر و مشکل در نصب نرم‌افزار.

نمودار 17. مشکلات زبان‌آموزان هنگام استفاده از ادوبی کانکت

7ـ آیا نرم‌افزار یا بستر دیگری را می‌شناسید که بتوان از آن برای یادگیری بهتر زبان فارسی از استفاده کرد؟

تنها 4 نفر از زبان‌آموزان به این سؤال پاسخ دادند. نرم‌افزارهای پیشنهادی آنها گوگل کلاس‌روم، مایکروسافت تیمز، زوم و اسکایپ هستند که هر کدام از آنها در ایران محدودیت‌های خاص خود را دارد؛ به‌گونه‌ای که نمی‌توان هیچ‌یک از آنها را به‌عنوان بستر رسمی آموزش برگزید.

8ـ کدامیک از مشکلات زیر در طول دورۀ آموزش زبان فارسی موجب دشواری در یادگیری زبان فارسی شد؟

هدف این سؤال، بررسی مشکلات زبان‌آموزان متناسب با کشور و حتّی شهر محل زندگی آنها است. قطعی برق یکی از مشکلات مردم لبنان است که یادگیری آنها را در سامانه‌های مجازی دشوار می‌کند. همچنین، سرعت اینترنت که در کشورهای منطقه پایین بوده و شیوع بیماری کرونا و به تبع آن مجازی شدن همۀ کارها این موضوع را تشدید نموده‌است. از دیگر عوامل موثری که می‌تواند یادگیری به‌صورت مجازی را با مشکلاتی همراه نماید، نداشتن سواد رسانه‌ای و آموزش مجازی و غیرحضوری است. قطعی برق و کندی اینترنت، به ترتیب، اصلی‌ترین مشکلات فارسی‌آموزان لبنانی بوده‌اند که در نمودار 18 قابل مشاهده است.

نمودار 18. مشکلات مرتبط با زبان‌آموزان لبنانی

9ـ در صورتی که برای بهتر شدن کلاس‌های مجازی آموزش زبان فارسی پیشنهادی دارید، لطفاً بگویید.

از میان 14 زبان‌آموز، تنها دو نفر به این سؤال پاسخ داده‌اند که هر دو نفر کلاس حضوری را به کلاس مجازی ترجیح داده‌اند.

آنچه از مجموع نظرات زبان‌آموزان پیداست، این است که این افراد آموزش حضوری را به آموزش مجازی ترجیح می‌دهند. این مسأله می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد: 1) کمبود امکانات و تجهیزات؛ 2) کمبود دانش مربوط به آموزش مجازی و 3) مشکلاتی در بسترهای آموزش مجازی که یادگیری را دشوارتر می‌کنند. با این‌حال، می‌توان گفت در مجموع زبان‌آموزان نگرش مثبتی به یادگیری به‌صورت مجازی داشته‌اند و در شرایطی که آموزش حضوری میسر نباشد، ترجیح می‌دهند از آموزش مجازی بهره ببرند. از نظر آنها آموزش همزمان از طریق بستر اسکای‌روم فرصت خوبی را فراهم می‌آورد تا با صرفه‌جویی در وقت و هزینه و به دور از دلتنگی برای خانواده بتوانند فارسی‌آموزی کرده و به اهداف خود نایل شوند. بنابراین، می‌توان در یک نگاه کلی رویکرد زبان‌آموزان به مسئلۀ آموزش مجازی را مثبت دانست.

5. بحث و نتیجه‌گیری

این پژوهش به منظور ارزشیابی برنامۀ درسی آن دسته از فارسی‌آموزان لبنانی اجرا شد  که به دو صورت حضوری و مجازی در کلاس‌های آموزش زبان فارسی شرکت داشته‌اند. در این پژوهش، از دو پرسشنامه استفاده شد که هدف آنها، به ترتیب ارزیابی عملکرد زبان‌آموزان لبنانی در کلاس‌های حضوری و مجازی و بررسی میزان رضایتمندی زبان‌آموزان لبنانی از برگزاری کلاس‌های مجازی بود. هدف پژوهش حاضر، پاسخگویی به پرسش‌های زیر بود:

1. آیا در مواقع لزوم، آموزش مجازی (زبان فارسی) می‌تواند جایگزین مناسبی برای آموزش حضوری باشد؟
2. آیا مقایسۀ عملکرد تحصیلی زبان‌آموزان لبنانی در دورۀ آموزش حضوری و آموزش مجازی تفاوت معناداری را در میزان یادگیری نشان می‌دهد؟
3. از منظر زبان‌آموزان، آموزش مجازی تا چه اندازه می‌تواند نیازهای آنان را برآورده کرده و به‌طور کلی، موجب رضایتمندی آنها گردد؟

در این بخش، با استفاده از داده‌های به‌دست‌آمده به پرسش‌های پژوهش پاسخ می‌دهیم و فرضیه‌های مرتبط با آنها را رد یا تأیید می‌نماییم.

پرسش اوّل دربارۀ میزان پیشرفت تحصیلی فارسی‌آموزان لبنانی است که ترم اول خود را به‌صورت حضوری خوانده و ترم دوم خود را از طریق بستر‌های مختلف به‌صورت مجازی خوانده‌اند. برای پاسخ به این پرسش به مقایسۀ نمرات ترم اول و دوم آنها پرداخته شده و برای سنجش معناداری آن‌ها، از روش پیرسون استفاده شد. در جدول 2 معدل دروس فارسی مقدماتی با معدل دروس فارسی پیشرفته مقایسه شده‌است.

جدول 2. مقایسۀ معدل کل زبان‌آموزان در دورۀ مقدماتی و پیشرفته

به منظور پاسخ به این سوال، نمرۀ هر زبان‌آموز با ترم قبل خودش مقایسه شده‌است و علیرغم اینکه در بعضی موارد نمرۀ زبان‌آموزان نسبت به ترم قبل خودش پایین تر‌شده‌است، امّا این مقدار آنقدر ناچیز است که می‌توان آن را به عوامل دیگر مانند سختی دروس در سطح پیشرفته یا مشکلاتی مانند تغییر ناگهانی دروس از حضوری به مجازی نسبت داد. به‌هرحال، به منظور نتیجه‌گیری دقیق‌تر از آزمون همبستگی پیرسون نیز استفاده شد تا رابطۀ خطی میان نمرات زبان‌آموزان مشخص گردد. عدد به‌دست‌آمده برای R، 7141/0  است که همبستگی مثبت متوسطی را نشان می‌دهد. به دست آوردن این عدد نمایانگر دو نکته است: 1) میان نمرات زبان‌آموزان در ترم حضوری  و در ترم مجازی رابطۀ مستقیم و مثبت وجود دارد. به این معنی که زبان‌آموزانی که در ترم اول نمرات بالایی دریافت کرده‌اند، در ترم دوم نیز نمره‌های بالایی داشته‌اند. 2) از آنجا که نمرات زبان‌آموزان ضریب همبستگی مثبت متوسطی دارند و تفاوت معنادار منفی میان آنها مشاهده نشد، می‌توان نتیجه گرفت که در مواقع لزوم، آموزش مجازی می‌تواند جایگزین آموزش حضوری باشد، زیرا میان نمرات آنها در ترم‌های حضوری و مجازی اختلاف چشمگیری دیده نشد. بر این اساس، می‌توان گفت فرضیۀ اول پژوهش تأیید می‌شود. این فرضیه عبارت بود از «مقایسۀ عملکرد تحصیلی زبان‌آموزان لبنانی نشان می‌دهد که تفاوت معناداری در میزان یادگیری آنها وجود ندارد و زبان‌آموزان در دوره‌های حضوری و مجازی عملکرد تقریباً یکسانی داشته‌اند».

دومین پرسش پژوهش در مورد میزان رضایتمندی زبان‌آموزان از برنامۀ درسی و نحوۀ برگزاری کلاس‌های آموزش مجازی آنها بود. بر این اساس، پرسشنامه‌ای در دو بخش نگرش و مشکلات تهیه شد. در جدول 3 خلاصه‌ای از نگرش زبان‌آموزان به آموزش زبان فارسی به‌صورت مجازی آورده شده است.

جدول 3. مقایسۀ معدل کل زبان‌آموزان در دورۀ مقدماتی و پیشرفته

همانطور که از جدول 3 پیداست، زبان‌آموزان جز در یک مورد، به‌طور کلی، نگرش مثبتی به یادگیری به‌صورت مجازی دارند. آنها این نوع آموزش را لذّت‌بخش دانسته و موجب بالاتر رفتن انگیزه‌شان تلقی می‌نمایند. از نظر آنها یادگیری به این شیوه موجب می‌گردد مشکلات ناشی از دوری خانواده، هزینه و زمان رفع شوند یا کاهش پیدا کنند. در کنار مزایای گفته‌شده، یادگیری زبان فارسی نیز صورت گرفته و از نظر آنها آموزش مجازی در موقع لزوم می‌تواند جایگزین آموزش مجازی گردد. با این‌حال، ترجیح اکثریت آنها یادگیری زبان در کلاس‌های حضوری است، چرا که آنها یادگیری در محیط کلاس و جامعۀ هدف را راحت‌تر می‌دانند.

بنابرآنچه که گفته شد فرضیۀ سوم پژوهش یعنی «از منظر زبان‌آموزان، آموزش مجازی می‌تواند تمامی نیازهای حال و آیندۀ آنها را برآورده ساخته و موجب رضایتمندی شود» تأیید شده و آنها نگرشی مثبت به این مسأله داشته‌اند.

حال که به دو پرسش فرعی پژوهش پاسخ دادیم، نوبت به پرسش اصلی پژوهش می‌رسد که در آن پرسش از این قرار بود: «آیا در مواقع لزوم، آموزش مجازی (زبان فارسی) می‌تواند جایگزین مناسبی برای آموزش حضوری باشد؟». بنا بر نتایج ارزشیابی برنامۀ درسی ـ یعنی اختلاف کم بین نمره‌ها در آزمون‌های پیشرفت تحصیلی (به‌صورت حضوری و مجازی) و نگرش مثبت زبان‌آموزان به این نوع آموزش ـ می‌توان فرضیۀ اول و اصلی پژوهش را تأیید کرد. این فرضیه از این قرار است: یادگیری زبان فارسی از طریق آموزش حضوری بهتر از آموزش مجازی است، با این حال در مواقع لزوم می‌تواند جایگزین مناسبی باشد.

یافته‌های این پژوهش نشان داد که در شرایط کنونی و در هر شرایط دیگری (مانند مسافت طولانی، شاغل بودن زبان‌آموزان یا متعهد بودن آنها، گرانی رفت و آمد و غیره) که امکان آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان به‌صورت حضوری وجود ندارد، می‌توان از آموزش مجازی به نحو احسن استفاده نمود و از آن به‌عنوان جایگزینی برای آموزش حضوری استفاده کرد. باید خاطرنشان کرد که علیرغم اینکه بیماری کرونا تهدیدی جدی علیه سلامت مردم جهان است، امّا فرصتی برای گشودن درهای جدید به آموزش مجازی ایجاد کرد که گسترۀ زبان‌آموزان و یادگیرندگان را به خارج از مرزهای هر کشوری کشاند. این امر برای آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان در ابتدا یک چالش و در حال حاضر یک فرصت طلایی است. استفاده از آموزش مجازی نیز مانند هر نوع آموزش دیگری دچار مشکلات و کاستی‌هایی است که در ابتدا باید آنها را شناسایی نمود و سپس به حل مشکلات آنها پرداخت. بنابراین، در ادامۀ این بخش به تلویحات ضمنی حاصل از این پژوهش می‌پردازیم و در انتها پیشنهادهایی برای بهبود آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان ارائه خواهیم داد.

با استفاده از پرسشنامه‌ای که در اختیار زبان‌آموزان قرار داده بودیم، فهرستی از مشکلات آنها در حین آموزش و یادگیری زبان فارسی در هر بستر  به دست آمده که در جدول زیر ارائه شده‌است:

جدول 4. مشکلات فارسی‌آموزان غیرایرانی در حین استفاده از بستر‌های مختلف

آنچه از جدول 4 برمی‌آید به این موضوع اشاره دارد که تمامی بستر‌ها تا حدودی مشکلات خاص خود را دارند، با این‌حال، زبان‌آموزان در مزیت استفاده از اسکای روم اتّفاق‌نظر داشتند. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که بهتر است از بستر‌هایی استفاده شود که زبان‌آموزان نگرش مثبتی به آن دارند و درصدد رفع نواقص آن نیز بر‌آمد. به ‌علاوه، با توجّه به اینکه بسیاری از زبان‌آموزان از تلفن همراه استفاده می‌نمایند، لازم است بستر‌هایی انتخاب شوند که کاربری بهتری در هنگام استفاده از این ابزار ارائه می‌کنند.

شناسایی مشکلاتی از این قبیل و یافتن راه‌حلی برای آنها آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان را بیش از پیش ارتقاء داده و به نقطۀ مطلوب می‌رساند. همچنین، برای برگزاری کلاس‌هایی با کیفیت بیشتر موارد زیر توسط نگارندگان پیشنهاد می‌گردند:

ـ برگزاری دوره‌های آموزشی بیشتر با هدف آشنایی با نحوۀ آموزش مجازی و اصول و راهکارهای موجود در این حوزه برای مدرسان؛

ـ برگزاری دوره‌های آموزشی با استفاده از زبان واسط یا زبان اول با هدف آشنایی با نحوۀ استفاده از امکانات در کلاس‌های مجازی؛

ـ برگزاری کارگروه‌هایی مختص تولید محتوای الکترونیکی برای کلاس‌های همزمان؛

ـ برگزاری کارگروه‌هایی مختص تولید محتوای الکترونیکی برای کلاس‌های غیرهمزمان؛

ـ سنجش و طراحی آزمون در قالب کلاس‌های مجازی.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

[1]. module

[2]. synchronous virtual instruction

[3]. asynchronous virtual instruction

[4]. blended virtual instruction

[5] . Kim

[6] . Lee

[7]. adobe connect

[8]. skyroom

[9]. skype

[10]. skype for business

[11]. office

[12]. share point

[13]. exchange

[14]. Microsoft Teams

[15]. zoom

[16]. google calendar

[17]. outlook

[18]. slack

[19]. BigBlueButton

[20] . open source

[21] moodle

[22] drupal

[23] wordpress

[24] . Mobile Assisted Language Learning