1. مقدمه

پژوهش حاضر تلاشی است در حیطة آواشناسی صوت‌شناختی که به بررسی واکه‌های سادة لری مینجایی پرداخته است.

واژة مینجایی به معنای «میانی» است و وجه تسمیة آن به واقع‌شدن جغرافیای سکونت غالب گویشوران مینجایی، در کرانة رودخانة دز (در مناطقی با نام رود سزار)، به‌عنوان مرز طبیعی لر بزرگ و لر کوچک بر‌می‌گردد (خدایی و حسنوند، 1396: 129). هر چند این سخن شامل بخشی از جغرافیای مینجایی زبان (جنوب استان همدان، شهرهای ملایر، تویسرکان و نهاوند) نمی‌شود.

لرها در جغرافیای پهناور خود در غرب و جنوب غربی ایران (در استان‌های لرستان، ایلام، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و قسمت‌هایی از استان‌های همدان، کرمانشاه، خوزستان، مرکزی، اصفهان، فارس و بوشهر) و شرق کشور عراق (امان‌اللهی بهاروند، 1385: 8) به طیف متنوعی از گونه‌های زبانی سخن می‌گویند. گرچه درباره هر منطقه یا گویش، شماری از مقالات، کتاب‌ها و واژه‌نامه‌ها در دست است، اما نگاه فراگیر و تطبیقی در آن‌ها وجود ندارد و لذا نه دسته‌بندی و نام‌گذاری مناسب و مورد توافقی از این گونه‌های زبانی موجود است و نه نسبت آن‌ها با سایر زبان‌های ایرانی به شکلی شفاف شناسایی شده است. امان‌اللهی بهاروند زبان لرها را به دو گروه لکی و لری و دومی (لری) را به دو بخش خاوری (لر بزرگ) و باختری (لر کوچک) تقسیم کرده است (امان‌اللهی بهاروند، ۱۳۸۵). اریک جان آنونبی[1] (­2003)، زبان‌شناس کانادایی، زبان‌های لری را به سه گروه لرستانی، بختیاری و جنوبی تقسیم کرده است.  از سوی دیگر فهرست لینگوییست[2] لری را به سه دستة شمالی، بختیاری و لری جنوبی دسته‌بندی کرده است. مینجایی نام عمومی گویش‌هایی از زبان لری است که در تقسیم‌بندی بهاروند زیرمجموعة «لری باختری»، در تقسیم بندی آنونبی زیر مجموعة «لری لرستانی» و در دانشنامة ایرانیکا و فهرست لینگوییست زیرمجموعة «لری شمالی» محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد نام لری مینجایی اخیرا در بیشتر منابع لرشناسی پذیرفته شده است (موسوی، ۱۳۹۱؛ وثوقی­منش، 1392)؛ مهرآموز، ۱۳۹۲؛  پرتو، ۱۳۹۲؛  میرزاپور و همکاران، ۱۳۹۳؛  قائدرحمت، ۱۳۹۳؛ باقرزاده، 1395؛ خدایی و حسنوند، 1396).

به‌دلیل اندازه‌گیری دقیق‌تر در حوزة صوت‌شناختی، بررسی واکه‌ها در این گویش به روشن‌‌شدن و رفع ابهامات آوایی موجود در نظام واکه‌ای لری مینجایی کمک خواهد کرد. سه پارامتر تولیدی که موجب تفاوت واکه‌ها در بیش‌تر زبان‌ها می‌شوند عبارت‌اند از: ارتفاع زبان، وضعیت پسین یا پیشین زبان و شکل لب‌ها. از دیدگاه صوت‌شناختی، بیشتر تغییرات در این سه پارامتر تولیدی در بسامد سازه‌های اول، دوم و سوم مجرای گفتار منعکس می‌شود (Fry, 1979: 89).

در این پژوهش، براساس مقادیر به‌دست‌آمده از بسامد دو سازة اول واکه‌ها، نمودار فضای واکه‌ای لری مینجایی و همچنین نمودار پراکندگی واکه‌های سادة این گویش، در هجاهای باز و بسته برای گویشوران مرد و زن ترسیم شده است.

2. پیشینۀ پژوهش

یکی از اولین پژوهش‌ها مربوط به تحقیق پترسون و بارنی[3] (1952) است که به‌اختصار آن را پی بی 52 (PB52) می‌نامند. این بررسی نقش مهمی در پیشرفت و آزمون نظریه‌های تشخیص واکه‌ها ایفا کرده است. این دو محقق، واکه‌های انگلیسی را مورد بررسی قرار داده‌اند و بسامد هر کدام از سازه‌ها را مشخص کرده‌اند. آن دو در این مطالعه درک ده واکه انگلیسی آمریکایی را در بافت /hVd/ مورد بررسی قرار داده‌اند. آن‌ها فهرستی از واژه‌های تک‌هجایی را که با [h] شروع و به [d] ختم می‌شدند و تنها تفاوت آن‌ها در واکه‌ها بود به 33 شرکت‌کنندة مرد، 28 شرکت‌کنندة زن و 15 شرکت‌کنندة کودک ارائه دادند. این واژه‌ها عبارتند از hud، who’d، hood، hawed، hod، had، heed، hid، head و heard که ترتیب قرارگیری آن‌ها تصادفی است. آن‌ها همچنین ویژگی‌های صوت‌شناختی واکه‌ها شامل بسامد‌های سازه اول تا سوم، شدت و بسامد پایه را اندازه‌گیری کردند. نتایج نشان داد که واکه‌ها با توجه به بسامد سازه‌های اول و دوم از هم جدا می‌شوند. همچنین ارزش‌های F3 و دامنه نوسان بسامد‌ها در گویشوران مرد، زن و کودک به‌طور قابل‌توجهی متفاوت است و بسامد پایه‌ای در کودکان بالاترین و در مردان پایین‌ترین بوده است.

در ادامة بررسی‌ آنان، هیلنبرند و همکاران[4](1955) مدل پی‌بی 52 را با بهبود جزئی تکرار کردند و به بررسی دربارة ویژگی‌های صوت‌شناختی واکه‌های انگلیسی آمریکایی پرداختند. کلاپر[5] (2009) و تنی چند از همکارانش ویژگی‌های صوت‌شناختی نظام‌های واکه‌ای شش‌ گونه از زبان انگلیسی آمریکایی را مورد مطالعه قراردادند. در این تحقیق محاسبات صوت‌شناختی از جمله کشش واکه و بسامد‌ سازه‌های اول و دوم روی یازده واکه تولیدشده توسط 48 گویشور مرد و زن از گونه‌های منطقه‌ای مختلف انگلیسی آمریکایی صورت گرفته است. نتایج نشان داده که نظام واکه‌ای در گونه‌های مختلف منطقه‌ای به‌ویژه در تولید واکه‌های افتاده و نیز افراشتة پسین متفاوت است. کنت[6] (2011) و همکارانش با ترکیب داده‌های صوت‌شناختی از قبیل بسامد‌ سازه­ها و داده‌های آناتومیک (رشد اندام‌های گویایی) به توصیف رشد فضای صوت‌شناختی واکه‌های انگلیسی پرداخته‌اند. نتایج این تحقیق نشان داد که رشد واکه‌ای دربرگیرنده ایجاد یک نمود صوت‌شناختی مناسب از زبان، کاهش تدریجی بسامد‌ سازه­ها با رشد سنی، کاهش تغییرپذیری بسامد سازه­ها، ‌ظهور تفاوت‌های جنسیتی در بسامد سازه­ها از سن چهارسالگی که این تفاوت‌ها در هشت‌سالگی بیشتر نمود می‌یابد، تغییر در بسامد‌ سازه‌ها در سنینی که اندام گویایی رشد چشمگیری دارند و کاهش F0 بعد از سن یک‌سالگی است.

برخی دیگر از پژوهش‌های صوت‌شناختی روی واکه‌های ساده زبان‌های جهان عبارتند از: واکه‌های سوئدی (Fant, et. al., 1969)، واکه‌های هلندی (Pols, et. al., 1973)، واکه‌های انگلیسی استرالیایی (Harrington, et. al., 1997; Cox, 2006)، واکه‌های آلمانی (Strange & Bohn, 1998)، واکه‌های عربی (Alghamdi, 1998)، واکه‌های پرتغالی برزیلی (Rauber, 2008)، واکه‌های سندی (Keerio, et. al., 2011).

به نظر می‌رسد در رابطه با بررسی صوت‌شناختی واکه‌های گویش‌های لری مینجایی تاکنون تحقیق جامعی صورت نگرفته است، لذا تنها منابعی که به توصیف نظام آوایی و واجی برخی از گویشهای لری برمی‌گردد، ذکر می‌شوند. در پژوهش‌های انجام‌گرفته در رابطه با گویش‌های لری، محققان بدون استفاده از نرم‌افزار تحلیل صوت و اندازه‌گیری دقیقی از بسامد سازه‌‌ای واکه‌های این گویش‌ها، صرفاً با جمع‌آوری واژگان، جملات، ضرب‌المثل‌ها از طریق مصاحبه، بیان شفاهی داستان، ضبط گفتگوی دو یا چند گویشور با استفاده از کتاب‌های مربوط به ساخت آوایی زبان انجام دادند.

صالح (1359) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان مقایسه فرایندهای آوایی در گونه استاندارد (تهرانی) و گویش لری، به تعریف و توصیف فرایندهای آوایی و تفاوت‌های آوایی در گونه معیار و گویش لری پرداخته است. احمدی نرگسه (1375) تعداد همخوان‌های گویش لری خرم‌آبادی را 25، واکه‌های ساده را 8 و واکه‌های مرکب را 4 دانسته است. سعادتی (1379) برای لری خرم‌آبادی به وجود 24 همخوان، 9 واکة ساده و 4 واکة مرکب قائل است. عالی‌پور خرم‌آبادی (1384) در ارائة فهرست نشانه‌های آوایی، تعداد همخوان‌های گویش را 28 و تعداد واکه‌ها را 8  مورد دانسته است. رزمجو (1384) برای گویش لری کهگیلویه، دو واکة مرکب و شش واکة ساده معرفی کرده است. کردزعفرانلوکامبوزیا و همکاران (1391) گویش لری بالاگریوه را دارای نه واکه زیرساختی (شش واکه ساده و سه واکه مرکب) و سه واکه به‌صورت واج‌گونه معرفی کرده‌اند. شش واکة ساده /i/، /y/، /a/، /ɒ/،/ø/  و /ε/ و سه واکة مرکب /yə/، /ɪə/ و /oə/. به‌علاوه واکه‌های [u] و  [o] به‌صورت واج‌گونة واکة /ɒ/ و واکة [e] به‌صورت واج‌گونة /ε/.

       شکل 1. واکه‌های گویش لری بالاگریوه (کردزعفرانلوکامبوزیا و همکاران، 1391)

جم و زلقی (1392) تبدیل واکه /u/ به /i/ در گویش لری سیلاخوری را در چارچوب نظریه بهینگی مورد بررسی قرار دادند. آن‌ها ابتدا استدلال کردند که علت رخداد این تبدیل تسلط محدودیت نشان‌داری [u] بر محدودیت پایایی [b, r] IDENT است. سپس، استدلال کردند که عدم رخداد آن در هر بافت خاص به دلیل تسلط یک محدودیت پایایی خاص بر محدودیت نشان‌داری [u] است. میردهقان و همکاران (1393) به توصیف واکه‌های ساده در گویش لکی نورآبادی در قیاس با زبان فارسی پرداختند و با تأکید بر نقش واجی کشش واکه‌ای در گویش، واکه‌های ساده در آن را در چهار دسته زیر معرفی کردند:

• پسین و گرد /ɑ/, /ɑ:/, /ɔ/, /ɔ:/, /u/
• پیشین و گسترده /i/, /ɪ:/, /ɪ/, /ε/, /a/. /a:/
• پیشین و گرد /y/, /ø:/, /ø/
• مرکزی /ə/, /ɜ/

کریمی و همکاران (1396) در پژوهش معرفی گویش بختیاری شهرستان ازنا بیان داشتند که علاوه بر شش واکة فارسی، /ӧ/ که واکه‌ای پیشین، ‌گرد و میانی است، در این گویش کاربرد دارد.

پژوهش‌های صوت‌شناختی انجام‌شده روی واکه‌های سادة زبان فارسی شامل بی‌جن‌خان (1369)، انصاریان (2004)، محمدی و همکاران (1386)، زمانی و همکاران (1386)، صالحی و همکاران (1387 الف)، صالحی و همکاران (1387 ب)، فشندکی (1390)، محمدی و همکاران (1390)، شیخ سنگ­تجن و بی­جن­خان (1392) و خدابخشی (1393) است.

در رابطه با صوت‌شناختی واکه‌های دیگر گویش‌های ایرانی می‌توان به پژوهش‌هایی از قبیل بررسی ویژگی­های صوتی واکه­های سادة گویش گیلکی (عباسی نیلق، 1389)، بررسی واکه‌های آذری در گویش تبریزی (مظفرزاده‌ پیوستی، 2012)، بررسی صوت‌شناختی واکه‌های گویش کردی کرمانشاهی (حسینی­کیونانی، 1392)، مقایسة فضاهای واکه‌ای در دو لهجة کرمانی و فارسی معیار (ابوالحسنی‌زاده و معصومی، 1394)، تاثیر تعداد واکه بر مساحت فضای واکه­ای زبان فارسی و مازندرانی (علی نژاد، 1394) و تحلیل آکوستیکی واکه‌های کردی کرمانشاهی (نوربخش و حسینی کیونانی، 1396) اشاره کرد.

3. روش

در این بخش، شرکت­کنندگان، داده­های تحقیق، شیوة ضبط داده­ها، شیوة تحلیل داده­ها و چگونگی تحلیل داده­ها را معرفی می­کنیم. 

3ـ1. شرکت‌کنندگان

شرکت‌کنندگان عبارت بودند از 12 گویشور مذکر و 6 گویشور مؤنث با محدودة سنی 18 تا 50 سال که میزان تحصیلات آنان از دیپلم تا دکتری است. میانگین سنی در گویشوران مرد 38 و در گویشوران زن 29 است. شرکت‌کنندگان مؤنث، دانشجوی کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه لرستان و شرکت‌کنندگان مذکر، دانشجوی کارشناسی، عضو هیئت‌ علمی و کارمند دانشگاه لرستان بودند. هیچ‌کدام از شرکت‌کنندگان متخصص زبان‌های خارجی نبودند و خارج از ایران زندگی نکردند. همگی آنان ساکن شهر خرم‌آباد و مناطق بالاگریوه بودند و به لری مینجایی سخن می‌گفتند. همچنین، هیچ‌یک از شرکت‎کنندگانِ در آزمون، سابقۀ اختلال گفتاری را گزارش نکرده‌اند.

3ـ2. داده‌های تحقیق

واژه‌ها به دو صورت تک‌هجایی و دوهجایی و همچنین هجای باز و بسته انتخاب شدند. یکی از ملاک­های انتخاب واژه­ها، این بود که همخوان­های بدنه­ای یا خیشومی­، پیش و پس از واکه­ها قرار نگیرند، چرا که روی واکه­ها تأثیر گذاشته و باعث تغییر سازه­ها می‌شوند. به‌همین دلیل برای برخی واکه‌ها فقط واژه‌های تک‌هجایی ضبط گردید. در مجموع 1217 نمونه‌ آواییِ واکة ساده جمع‌آوری شد. واکه‌های سادة لری مینجایی شامل (i، ɪ، ʏ، e، a، ə، u، o،  øو ɑ) است. جدول 1 آوانویسی واژه‌های مورد آزمایش را نشان می‌دهد.

جدول 1. آوانویسی واژه‌های آزمون

3ـ3. شیوة ضبط داده‌ها

ضبط داده‌ها در اتاقی کاملاً ساکت، بدون پنجره و مشابه شرایط آزمایشگاهی صورت گرفت. برای این کار از دستگاه ضبط صدای زوم[7] مدل H6 استفاده شد. میکروفن به‌صورت مورب و به‌‌ فاصلة 20 سانتی‌متری از دهان شرکت‌کننده قرار گرفت. از شرکت‌کنندگان درخواست شد که واژه‌های آزمایش را بدون آهنگ نشان‌دار، به‌صورت طبیعی و با مکثی حدود 3 ثانیه مابین هریک از واژه‌ها تولید کنند. عمل ضبط برای هر فرد دو بار انجام شد. بدین ترتیب در مجموع 1217 نمونة آوایی تولید و آماده تجزیه و تحلیل صوت‌شناختی گردید.

3ـ4. شیوة تجزیه و تحلیل داده‌ها

پس از گردآوری داده‌ها، نمونه‌های آوایی به‌دست‌آمده با استفاده از برنامة پرات[8] ویرایش 40/0/6 مورد تجزیه و تحلیل صوت‌شناختی قرار گرفت. این نرم‌افزار امکان اندازه‌گیری بسامد سازه‌های اول تا سوم، بسامد پایه، دیرش و شدت مربوط به هر آوا را فراهم می‌سازد. بسامد پایه و بسامد سازه‌ها از عوامل مهم در تشخیص واکه و تعیین کیفیت آن محسوب می‌شوند و از آنجا که سازه‌های بالاتر از F3 تأثیر چندانی در تعیین کیفیت واکه و تشخیص آن ندارند بنابراین در بررسی‌های صوت‌شناختی، بسامد پایه و بسامد سازه‌های اول تا سوم اندازه‌گیری می‌شوند (Abramson, 1962: 21). در این تحقیق بسامد سازه‌های اول و دوم هر واکه اندازه‌گیری شده و نمودار فضای واکه‌ای و نمودار پراکندگی واکه‌های سادة لری مینجایی ترسیم شده‌ است.

جهت اندازه‌گیری بسامد سازه‌ها ابتدا طیف‌نگاشت موج صوتی واکة موردنظر را به‌دست می‌آوریم، سپس محدودة وضعیت ایستان (وضعیت ثبات) را روی این طیف‌نگاشت در حدود 50 میلی‌ثانیه مشخص و انتخاب می‌کنیم.

در شکل 2، نمونه‌ای از طیف‌نگاشت و موج صوتی واکه/ə/  در واژة /pət/ (به معنی بینی) نشان داده‌ شده‌ است، که توسط یک شرکت‌کنندة مرد تولید شده است. در این شکل محدودة اندازه‌گیری‌شده جهت اندازه‌گیری بسامد سازه‌ای واکه را نشان می‌دهد، که در آن، مناطق تیرة افقی سازه‌های این واکه‌اند و از پایین به بالا به‌صورت F1، F2، F3 و... نام‌گذاری می‌شوند. حرکت این سازه‌ها در آغاز هجا گذر سازه‌ای نامیده می‌شود.

شکل 2. طیف‌نگاشت و سازه‌های واکه/ə/  در واژة /pət/، شرکت‌کنندة مرد

3ـ5. تحلیل آماری

تحلیل آماری داده‌ها و مقادیر به‌دست‌آمده از بررسی صوت‌شناختی نمونه‌های آوایی با استفاده از نرم‌افزار SPSS ویرایش 0/23 صورت گرفت. با استفاده از این نرم‌افزار، آمار توصیفی بسامد سازه‌های اول و دوم واکه‌های سادة لری مینجایی ارائه گردید. متغیرهای آماری این پژوهش به دو دسته متغیرهای مستقل[9] و وابسته[10] تقسیم می‌شوند. متغیرهای مستقل این پژوهش عبارتند از:

1. واکه‌های ساده شامل (i، ɪ، ʏ، e،ø ، a، ə، u، o، ɑ)
2. جنسیت (زن و مرد)
3. نوع هجا (باز و بسته)

متغیرهای وابستة این پژوهش نیز عبارتند از:

1. بسامد سازة اول
2. بسامد سازة دوم

هدف این پژوهش بررسی میزان تاثیرگذاری متغیرهای مستقل بر متغیرهای وابسته بوده است برای مقایسة متغیرهای وابسته در هجای باز و بسته در بین گویشوران مرد و زن از آزمون تحلیل واریانس سه‌طرفه[11] استفاده شد و نتایج به‌‌صورت جدول تحلیل واریانس گزارش می‌شود.

4. تحلیل و بحث

سازه‌ها اجزاء مهمی از آواها هستند که مقادیرشان و الگویی که منحصراً برای هر آوا ایجاد می‌کنند حاوی اطلاعات مهمی است که در شناسایی ویژگی‌هایشان بسیار مهم است. در ادامه به بررسی F1 و F2 در واکه‌های ساده پرداخته شده است.

4ـ1. بسامد سازة اول

هرچه مجرای دهان در تولید یک واکه بازتر باشد، بسامد سازة اول آن بالاتر است. به‌همین‌ترتیب هرچه مجرای دهان بسته‌تر، بسامد سازة اول کم‌تر است. بسامد سازۀ اول با ارتفاع زبان رابطه عکس دارد، بنابراین هرچه از ارتفاع زبان کاسته شود، بسامد سازۀ اول افزایش خواهد یافت. در جدول 2، بسامد سازة اول واکه‌های سادة گویشوران مرد گزارش شده است.

جدول 2. آمار توصیفی بسامد سازة اول گویشوران مرد (بر حسب Hz)

با توجه به جدول 2، واکه /a/ بیش‌ترین بسامد سازة اول را داراست و بنابراین افتاده‌ترین واکة این گویش نزد افراد مذکر به شمار می‌آید. میانگین بسامد سازه اول این واکه در مردان 978/657 هرتز است. کمترین بسامد سازه اول مربوط به واکه /i/؛ 662/265 است و بنابراین افراشته‌ترین واکه به شمار می‌آید. در جدول 3، آمار توصیفی بسامد سازه اول زنان ارائه شده است:

جدول 3. آمار توصیفی بسامد سازة اول گویشوران زن (بر حسب Hz)

در گویشوران زن نیز بالاترین بسامد سازه اول مربوط به واکۀ /a/؛ 152/876 است. همچنین واکۀ /i/؛ 595/285 دارای کمترین بسامد سازۀ اول در گروه زنان است و بنابراین به‌ترتیب افتاده‌ترین و افراشته‌ترین واکه نزد گویشوران زن به شمار می‌آیند.

بی‌جن‌خان (1369)، انصارین (2004)، صالحی و همکاران (1387ب) و فشندکی (1390) در پژوهش‌های خود بیان داشتند در فارسی واکۀ /a/ بیش‌ترین میزان F1 و واکۀ /i/ کمترین میزان را داراست. طبق مقادیر به‌دست‌آمده از بسامد سازة اول گویشوران مرد و زن لری مینجایی، واکه‌های افتادة /a/ و /ɑ/ بسامد سازة اول بالاتر و واکه‌های افراشتة /i/، /ɪ/ و /u/ بسامد سازة اول کمتری نسبت به سایر واکه‌ها دارند.

ترتیب واکه‌های لری مینجایی براساس سیر نزولی میزان بسامد سازة اول به‌صورت زیر است:

مرد: a > ɑ > ə >  e> o > ø > ʏ > u > ɪ > i

زن: a > ɑ >  ə> e >  o>  ø> ʏ >  u> ɪ > i

شکل 3، نمایش دیداری بسامد سازة اول واکه‌های سادة لری مینجایی در زنان و مردان را نشان می‌دهد.

شکل 3. میانگین بسامد سازة اول واکه‌های لری مینجایی در زنان و مردان

صالحی و همکاران (1387ب) در پژوهش خود بیان داشتند که بسامد سازۀ اول گروه زنان بیشتر از گروه مردان است. این نکته در لری مینجایی نیز صدق می‌کند. با توجه به تفاوت اندازه مجرای گفتار در زنان و مردان، مقادیر بسامد سازة اول بین مردان و زنان متفاوت است.

بررسی سه متغیر مستقل واکه، هجا و جنسیت گویشوران و متغیر وابسته بسامد سازۀ اول با توجه به آزمون تحلیل واریانس سه‌طرفه صورت گرفت و نتایج به‌دست‌آمده در جدول 4 گزارش شده است.

جدول 4. تحلیل واریانس سه‌طرفه مقایسه بسامد سازة اول واکه‌های ساده در هجای باز و بسته در بین گویشوران مرد و زن

بسامد سازة اول در متغیرهای مستقل واکه، جنسیت و نوع هجا و تعامل‌های واکه*جنسیت و واکه*هجا با توجه به سطح معنی‌داری 001/0>α معنی‌دار است، اما در تعامل جنسیت*هجا سطح معنی‌داری برابر با 954/0 و در تعامل واکه*جنسیت*هجا سطح معنی‌داری برابر با 735/0 است. بنابراین بسامد سازة اول در این تعامل‌ها معنی‌دار نیست.

شکل‌ 4 تعامل متغیرهای واکه‌ها، نوع هجا (باز و بسته) و جنسیت را در بررسی بسامد سازة اول نشان می‌دهد. در این نمودارها محور افقی نشان‌دهندة واکه‌های ساده و محور عمودی میانگین بسامد سازۀ اول است. هجای باز و بسته به‌صورت خطوط مجزا در شکل ترسیم شده‌اند. قطع خطوط در نمودارها به این معنی است که اثر تعاملی وجود دارد.

شکل 4. تعامل متغیرهای واکه‌های ساده و نوع هجا (باز و بسته) در گویشوران مرد و زن در بررسی بسامد سازة اول

همان‌طور که در جدول 4 ملاحظه می‌شود، تفاوت میانگین بسامد سازة اول در متغیر نوع هجا معنی‌دار است و در نمودارهای شکل 5، میانگین بسامد سازة اول بیش‌تر واکه‌ها در هجای بسته بالاتر از هجای باز است.

4ـ2. بسامد سازة دوم

بسامد سازة دوم بالا با مشخصة پیشین و بسامد سازة دوم پایین با مشخصة پسین واکه‌ها در ارتباط است. همچنین مشخصة گردی واکه‌ها باعث کاهش بسامد سازۀ دوم می‌شود (Ladefoged, 2006; Hayward, 2000). در جدول 8، آمار توصیفی میانگین بسامد سازة دوم گویشوران مرد ارائه می‌شود.

جدول 5. آمار توصیفی بسامد سازة دوم گویشوران مرد (بر حسب Hz)

طبق جدول ارائه‌شده، با توجه به میانگین بسامد سازة دوم گویشوران مرد در هر واکه، کمترین میزان در واکۀ /ɑ/  و بیشترین میزان این بسامد در واکۀ/i/  مشاهده شده است که به‌ترتیب برابر با 897/943 هرتز و 311/2222 هرتز است.

در جدول بعدی، میانگین بسامد سازة دوم گویشوران زن گزارش شده است.

جدول 6. آمار توصیفی بسامد سازة دوم گویشوران زن (بر حسب Hz)

در گویشوران زن، واکه /i/ با 357/2619 هرتز دارای بالاترین میزان بسامد سازة دوم و واکه /o/ با 000/927 هرتز دارای کمترین میزان بسامد سازة دوم است.

به‌ترتیب سیر سعودی بسامد سازة دوم واکه (از پسین به پیشین) به‌صورت زیر ارائه شده‌اند:

مرد: i > ɪ >  e> ʏ >  ə < ø >  a>u  > o > ɑ

زن: i  > ɪ > e >ə  < ʏ > a > ø > ɑ > u > o 

 در ادامه شکل 5 نمایش دیداری بسامد سازة دوم واکه‌های سادة لری مینجایی در زنان و مردان را نشان می‌دهد.

شکل 5. میانگین بسامد سازة دوم واکه‌های لری مینجایی در زنان و مردان

همان‌طور که شکل 5 ملاحظه می‌شود، در لری مینجایی واکه‌های پیشین و غیرگرد /i/ و /ɪ/ بیشترین بسامد سازة دوم را دارند. با توجه به نمودار شکل 5، میانگین بسامد سازة دوم زنان در تمامی واکه‌ها به‌جز واکه‌های /o/ و /u/ بیش‌تر از مردان است.

بی‌جن‌خان (1369)، انصارین (2004) و فشندکی (1390) در بررسی واکه‌های فارسی بیان داشتند که واکۀ /i/ بیشترین و واکۀ /u/ کمترین میزان بسامد سازة دوم را داراست. در بررسی واکه‌های آذربایجانی گویش تبریزی توسط مظفرزاده پیوستی (2012)، بیشترین میزان بسامد سازة دوم در واکه /i/ و کمترین میزان در واکۀ /o/ گزارش شده است. حسینی کیونانی در بررسی واکه‌های کردی کرمانشاهی، واکه‌های /i/ و /y/ را دارای بیشترین میزان بسامد سازة دوم ارائه نموده است.

بررسی سه متغیر مستقل واکه، هجا و جنسیت گویشوران و متغیر وابسته بسامد سازۀ دوم با توجه به آزمون تحلیل واریانس سه‌طرفه صورت گرفت و نتایج به‌دست‌آمده در جدول 7 گزارش شده است.

با توجه به نتایج آزمون تحلیل واریانس، بسامد سازة دوم با توجه به سطح معنی‌داری 001/0> αدر متغییرهای واکه، جنسیت و نوع هجا و تعامل‌های واکه*جنسیت، واکه*هجا معنی‌دار است اما در تعامل جنسیت*هجا سطح معنی‌داری 578/0 و در تعامل واکه*جنسیت*هجا سطح معنی‌داری 884/0 است، بنابراین بسامد سازة دوم در این تعامل‌ها دارای اختلاف معنی‌دار نبوده است.

جدول 7. تحلیل واریانس سه‌طرفه مقایسه بسامد سازة دوم واکه‌های ساده در هجای باز و بسته در بین گویشوران مرد و زن

شکل‌ 6 تعامل متغیرهای واکه‌، نوع هجا (باز و بسته) و جنسیت را در بررسی بسامد سازة دوم نشان می‌دهد.

شکل 6. تعامل متغیرهای واکه‌های ساده و نوع هجا (باز و بسته) در گویشوران مرد و زن در بررسی بسامد سازة دوم

در نمودارهای ارائه‌شده، محور افقی نشان‌دهندة واکه‌های ساده و محور عمودی میانگین بسامد سازۀ دوم است. هجای باز و بسته به‌صورت خطوط مجزا در شکل ترسیم شده‌اند. خطوط در هر دو نمودار همدیگر را قطع کرده‌اند که این خود از لحاظ دیداری مؤید معنی‌داربودن تعامل‌هاست.

4ـ3. نمودار فضای واکه‌ای

بر اساس مقادیر به‌دست‌آمده از بسامد دو سازة اول واکه‌ها، نمودار فضای واکه‌ای لری مینجایی را می‌توان رسم نمود. نمودار فضای واکه‌ای شامل واکه‌های سادة لری مینجایی /i/، /ɪ/، /ʏ/، /e/، /ø/، /a/، /ə/، /u/، /o/ و /ɑ/ است. بسامد سازه‌های اول و دوم در گروه مردان پایین‌تر از گروه زنان است و این به‌دلیل تفاوت در مجرای گفتار بین گویشوران مرد و زن است (Peterson & Barney, 1952).

در ادامه، نمودار فضای واکه‌ای واکه‌های سادة لری مینجایی گویشوران مرد و زن ترسیم شده است.

شکل 7. نمودار فضای واکه‌ای واکه‌های سادة لری مینجایی، گویشوران مرد

شکل 8.. نمودار فضای واکه‌ای واکه‌های سادة لری مینجایی، گویشوران زن

در شکل‌های 7 و 8، نمودار فضای واکه‌ای لری مینجایی در زنان و مردان ارائه شد. در این نمودارها، محور عمودی میزان F1 و محور افقی میزان (F2-F1) را نشان می‌دهند. همان‌طور که مشاهده می‌شود، واکۀ /i/ پیشین‌ترین واکه در این گویش است و بیشترین میزان (F2-F1) را دارا است. کمترینِ این میزان در زنان در واکۀ /o/ و در مردان در واکۀ /ɑ/ مشاهده می‌شود. این واکه‌ها پسین‌ترین واکه‌های لری مینجایی هستند. همچنین واکۀ /a/ بازترین واکه با بیشترین میزان F1 و واکۀ /i/ بسته‌ترین واکه با کمترین میزان F1 مشاهده می‌شوند.

سیمسون[12] (2000 و 2001) بیان می‌دارد که تفاوت فضای واکه‌ای مردان و زنان (فضای واکه‌ای زنان بزرگ‌تر از مردان) دلایل متفاوتی داراست، از جمله دلایل آناتومی و همچنین آواشناسی اجتماعیِ[13] ارتباط بین بسامد پایه و بسامد سازه‌ها. مدرسی قوامی (1390: 157) معتقد است، متغیرهای فراوانی در تنوع سیگنال صوتی دخالت دارند. این عوامل در سه دسته عوامل زبانی[14]، عوامل فرازبانی[15] و عوامل برون‌زبانی[16] جای می‌گیرند.

عوامل زبانی: بافت آوایی، هم‌تولیدی[17]، کاهش[18]

عوامل فرازبانی: حالات درونی، بافت اجتماعی، قطعیت و شک

عوامل برون‌زبانی: سن، جنسیت، آناتومی مجرای گفتار، نوفة محیط

در ادامه، نمودار پراکندگی واکه‌های سادة لری مینجایی در هجاهای باز و بسته برای گویشوران مرد و زن ترسیم شده است.

شکل 9. نمودار پراکندگی بسامد سازه‌های اول و دوم واکه‌های لری مینجایی (گویشوران مرد/ هجاهای باز)

شکل 10. نمودار پراکندگی بسامد سازه‌های اول و دوم واکه‌های لری مینجایی (گویشوران زن/ هجاهای باز)

شکل 11. نمودار پراکندگی بسامد سازه‌های اول و دوم واکه‌های لری مینجایی (گویشوران مرد/ هجاهای بسته)

شکل 12. نمودار پراکندگی بسامد سازه‌های اول و دوم واکه‌های لری مینجایی (گویشوران زن/ هجاهای بسته)

در نمودارهای پراکندگی ارائه‌شده، موارد ذکرشده در جدول‌های آمار توصیفی میانگین بسامد سازه‌های اول و دوم قابل تأیید است. در هر نمودار، واکة /a/ با بیشترین میزان F1 و واکۀ /i/ با کمترین میزان F1، به‌ترتیب بازترین و بسته‌ترین واکه‌اند. پراکندگی واکۀ‌ /u/ در هجای باز و بستة گویشوران مرد قابل مشاهده است. همة واکه‌ها به مرکز فضای واکه‌ای کشیده شده‌اند و واکۀ /ə/ در مرکز قرار دارد.

5. نتیجه‌گیری

در این پژوهش جایگاه 10 واکة سادة لری مینجایی در فضای واکه‌ای مشخص شد. نتایج این پژوهش نشان داد که واکه‌های باز /a/ و /ɑ/ بسامد سازة‌ اول بالاتری نسبت به دیگر واکه‌ها دارند. بسامد سازۀ اول با ارتفاع زبان رابطه عکس دارد، بنابراین هرچه از ارتفاع زبان کاسته شود، بسامد سازۀ اول افزایش خواهد یافت. به‌عبارت دیگر هرچه مجرای دهان در تولید یک واکه بازتر باشد بسامد سازة اول آن بالاتر و هرچه مجرای دهان بسته‌تر، بسامد سازة اول کمتر است. براساس آرایش واکه‌های ساده، بیشترین میزان بسامد اول متعلق به واکۀ /a/ است. بنابراین، واکۀ‌ /a/ بازترین و واکۀ‌ /i/ بسته‌ترین واکه در این گویش می‌باشند. با توجه به نتایج آزمون تحلیل واریانس، تفاوت میانگین بسامد سازة اول در متغیرهای مستقلِ نوع هجا و جنسیت معنی‌دار است. میزان بسامد سازة اول بیشتر واکه‌ها در هجای بسته بالاتر از هجای باز است و مقادیر بسامد سازة اول زنان بیشتر از مردان است.

بسامد سازة دوم با پیشین و پسین بودن واکه‌ها در ارتباط است. هرچه واکه پیشین‌تر باشد، بسامد سازة دوم بیشتر و هرچه پسین‌تر باشد، بسامد سازة دوم کمتر است. در این پژوهش، بیشترین بسامد سازة دوم مربوط به واکۀ‌ /i/ است و این واکه پیشین‌ترین واکة سادة لری مینجایی است. در حالی که واکۀ‌ /ɑ/ در گویشوران مرد و واکۀ‌ /o/ در گویشوران زن پسین‌ترین واکه‌اند. با توجه به نتایج آزمون تحلیل واریانس، تفاوت میانگین بسامد سازة دوم در هجای باز و بسته معنی‌دار است و میزان بسامد سازة دوم بیشتر واکه‌ها در هجای باز بیشتر از هجای بسته است.

همچنین نتایج این آزمون نشان داد که تفاوت میانگین بسامد سازة دوم در متغیر جنسیت نیز معنی‌دار است و مقادیر میانگین بسامد سازة دوم زنان در تمامی واکه‌ها به‌جز واکه‌های /o/ و /u/ بیشتر از مردان است.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

1. Erik John Anonby
2. The LINGUIST List
3. Peterson, G. E., & Barney, H. L.
4. Hillenbrand, J. et. al.
5. Clopper, C. G.
6. Kent, R. D.
7. Digital Recorder Zoom H6
8. Praat
9. independent variables
10. dependent variables
11. three way ANOVA
12. Simpson, A. P.
13. sociophonetic
14. linguistic factors
15. paralinguistic factors
16. extralinguistic factors
17. co-articulation
18. reduction