. مقدمه

آنچه در اطراف ما اتفاق می‌افتد در زبان تجلی پیدا می‌کند. در مدت شیوع بیماری کرونا در جهان، از نوواژگان و اصطلاحات مختلفی در فرهنگ‌های مختلف استفاده شده است. واژۀ «کرونا» از کلمۀ لاتین «corona» یا کلمۀ یونانی «κορώνη» به‌معنی تاج یا هاله گرفته شده است. چون شکل عفونی ویروس، که در زیر میکروسکوپ الکترونی دیده می‌شود، تصویری از یک تاج سلطنتی یا تاج خورشیدی است، آن را در فارسی، ویروس تاج‌دار هم می‌نامند. ویروس تاج‌دار، که اولین‌بار در چین شناخته شد، یکی از انواع جدید کروناویروس است که در ابتدا، در دهۀ 1960 شناسایی شده‌اند. کروناویروس‌ها، از ویروس سرماخوردگی معمولی تا بیماری سارس و کووید 19 را شامل می‌شوند. ویروس کرونای جدید عامل بیماری کووید 19 است. سازمان بهداشت جهانی نام رسمی کووید 19 را انتخاب کرد که به کرونا، ویروس، بیماری، و سال 2019 اشاره دارد. دبیرکل سازمان بهداشت جهانی اظهار داشت که مجبور شدند نامی انتخاب کنند که به هیچ منطقۀ جغرافیایی، حیوان، شخص یا گروهی از مردم اشاره نداشته و قابل‌تلفظ باشد.

در شرایط شیوع بیماری کرونا، واژه‌های بسیاری، در رسانه‌های مختلف خارجی، در سطح گسترده، استفاده شد؛ اما موارد بسیاری از واژه‌ها، که با فرهنگ اسلامی ایران تطابق نداشت، در ایران مورد استفاده قرار نگرفت. عدم استفاده از بعضی از نوواژه‌ها و واژه‌ها ممکن است ناشی از تفاوت فرهنگی بین جوامع مختلف باشد. کافی (1363) می‌گوید زبان، برحسب تعریف، وسیلۀ انتقال اندیشه‌ها و مفاهیم در میان اعضای جامعه است؛ لذا امری اجتماعی محسوب می‌شود و جزئی از فرهنگ جامعه است. فرهنگ متشکل از امور عینی و ذهنی است که برای نامیدن و نیز ارتباط دادن آنها از واژه‌ها استفاده می‌شود. در نتیجه، وجود یک واژه منوط به آن است که مصداق چنین واژه‌ای یا مفهوم آن در آن فرهنگ وجود داشته باشد.

فرهنگ هر جامعه‌ای در طول تاریخ دچار تغییروتحول می‌شود. زبان جامعه‌ای که خاستگاه اصلی این تغییروتحول است نیز همراه با تحول فرهنگی تحول یافته و با ملایمت برای مصادیق نو واژه می‌سازد (کافی، 1363: 14). به نظر می‌رسد واژه‌ها و عبارات مربوط به کرونا به‌سرعت در حال انتشار است و این پدیدۀ جهانی موجب گسترش واژه‌ها و رفتارهای مشترک یا متفاوت فرهنگی می‌شود. برخی از آنها، در مدت بسیار کمی، در فرهنگ‌های مختلف مرسوم می‌شوند و در سطح گسترده، مورد استفاده قرار می‌گیرند. باتوجه‌به اهمیت نقش زبان در زمان شیوع پدیدۀ کرونا، این پژوهش به بررسی منشأ، ساختار، معنا و فرایندهای واژه‌سازی در واژگان مورداستفاده در دوران کرونا می‌پردازد. ابتدا برخی نوواژه‌ها و واژه‌های مربوط به بیماری کرونا از منابع مختلف استخراج شده‌اند؛ سپس، ریشه، ساختار، معنا و فرایندهای واژه‌سازی به کاررفته در آنها مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

2. واژه‌گزینی در زمان کووید 19

ویگوتسکی^[1] معتقد است زبان در تعاملات اجتماعی و اثرگذاری بر اطرافیان نقش اصلی دارد (Wertsch, 1985) و همچنین، این وسیلۀ ارتباطی بر شناخت و رفتار افراد تأثیر می‌گذارد (Lakoff, 1987). نقش بسیار مهم زبان در فرهنگ و زندگی اجتماعی افراد نشان می‌دهد که ساخت و انتخاب نوواژه‌ها در جوامع مختلف بسیار اهمیت دارد. لفوور[2] (1998)، با اشاره به سرمایۀ فرهنگی بوردیو، می‌گوید متونی که برای ایجاد آگاهی و ترغیب افراد استفاده می‌شوند جزو سرمایۀ فرهنگی به شمار می‌آیند. این سرمایۀ فرهنگی از طریق ترجمه، در بین فرهنگ‌ها و یا در فرهنگ به‌خصوصی، منتقل، پخش و تنظیم می‌شود. ترجمه نقش بسیار مهمی در انتقال و بیان مفاهیم جدید اجتماعی و فرهنگی دارد. در دوران شیوع کووید 19، کتاب‌ها، مقالات و مطالب مختلفی به زبان‌های مختلف ترجمه شدند و مورد استفاده قرار گرفتند.

در زمان شیوع کووید 19، جوامع مختلف شاهد اتفاقات مشترک و مرتبطی هستند که موجب پیدایش نوواژه‌های مشترک در نقاط مختلف جهان می‌شود. این نوواژه‌ها ممکن است توسط افراد عادی و یا متخصصان و پژوهشگران ساخته و استفاده شوند و یا از طریق ترجمه وارد جامعۀ مقصد شوند. نوواژه‌های بسیاری از فرهنگ‌های خارجی، از طریق فرایندهای مختلف ترجمه، در سطح گسترده، در ایران استفاده می‌شوند. خبرگزاری‌ها و مردم عادی نقش مهمی در استفاده و انتشار این نوواژه‌ها دارند.

ترجمه یک فعالیت اجتماعی است که افراد و عوامل مختلفی ممکن است در تولید آن دخیل باشند (Hermans, 1997; Toury, 1995). این فعالیت در محیط فرهنگی اجتماعی تحت‌تأثیر عوامل زیادی است و براساس هنجارهای پویای جامعه شکل می‌گیرد (Toury, 1995). انتخاب و عدم انتخاب و تغییر نوواژه‌ها به عوامل مختلفی در جامعۀ مقصد بستگی دارند.

تعاملات اجتماعی افراد با سایر فرهنگ‌ها بر هویت و فرهنگ آنها تأثیر می‌گذارد (Nieto, 2010). فرایند ترجمه، بین دو یا چند فرهنگ مختلف، ممکن است موجب پیدایش نمودها و خصوصیات فرهنگ خارجی در فرهنگ مقصد بشود و خصوصیات زبانی و فرهنگی و هویت جامعۀ مقصد را تغییر دهد (Schäffner & Adab, 2001 Simon, 2011;). این تغییروتحولات زبانی و فرهنگی نقش مهمی در رشد و توسعۀ جوامع دارند.

وام‌گیری^[3] و ترجمۀ قرضی^[4] از فرایندهای واژه‌سازی هستند. در فرایند وام‌گیری، واژه از زبان‌های دیگر قرض گرفته می‌شود (Yule, 2010). در آمیزش قرضی^[5]، بخشی از وام‌واژه عیناً از زبان وام‌دهنده وارد زبان وام‌گیرنده می‌شود و بخشی دیگر با یکی از عناصر بومی جایگزین می‌شود. ترجمۀ قرضی نیز نمونه‌ای از وام‌گیری است که در آن، عناصر ساختاری واژۀ قرضی را به زبان بومی ترجمه می‌کنند. به‌این‌ترتیب، واژه یا تکواژ بومی جای واژه یا تکواژ غیربومی را می‌گیرد، اما الگوی ساختاری واژه، به همان صورت که در واژۀ قرض‌دهنده بود، حفظ می‌شود (ملانظر، 1397). برخی از نوواژه‌ها حاصل ترجمۀ قرضی و برخی دیگر حاصل وام‌گیری و آمیزش قرضی هستند.

در جدول (1)، در ستون‌های جداگانه، برخی از عبارات مورد استفاده و نوواژه‌های فارسی در دوران شیوع کرونا، معادل انگلیسی، ریشه و ساختار فارسی و انگلیسی آنها آمده است. واژه‌های فارسی و انگلیسی در رسانه­های خبری مختلف استفاده شده‌اند. برخی از آنها از قبل وجود داشته‌اند و استفاده از آنها در این دوره افزایش یافته است؛ برخی دیگر نیز در این دورۀ شیوع بیماری کرونا ساخته شده‌اند.

جدول 1. واژه‌های مورد استفاده در دورۀ شیوع بیماری کووید 19

ادامه جدول 2.

عبارات و نوواژه‌های مربوط به بیماری کرونا با استفاده از فرایندهای واژه‌سازی گوناگونی پدید آمده‌اند. گاهی از یک فرایند و در بعضی موارد از چند فرایند واژه‌سازی استفاده شده است.

2ـ1. واژه‌های مرکب

فرایند ترکیب^[6]، با کنار هم گذاشتن دو یا چند واژۀ بسیط یا تکواژ واژگانی (آزاد یا وابسته) و تکواژ آزاد دستوری یا دو واژۀ  غیربسیط، واژۀ جدیدی می‌سازد (شقاقی، 1387). در فرایند ترکیب دو کلمه، صورت جدیدی به وجود می‌آید که ممکن است از ترکیب دو اسم مانند «fingerprint»، دو صفت مانند «good-looking» و یک صفت و یک اسم مانند «fast-food restaurant» حاصل شود؛ استفاده از این فرایند زایا در زبان‌های انگلیسی و آلمانی بسیار رایج است، اما در زبان‌های فرانسوی و اسپانیولی کمتر به چشم می‌خورد (Yule, 2010). به گفتۀ عاصی و بدخشان (1389)، این نوع واژه‌ها هم در زبان محاوره، توسط عامۀ مردم و هم توسط صاحب‌نظران ساخته می‌شوند؛ ازاین‌رو، زبان فارسی می‌تواند از این امکان موجود بهرۀ کافی ببرد و با استفاده از این نوع ساخت‌ها، بسیاری از نیازهای خود را جهت یافتن برابرنهادهای مناسب برای واژه‌ها و اصطلاحات علمی بیگانه مرتفع سازد. در مثال‌های جدول (1)، «کروناجوک»، «کروناداستان»، «کروناروایت»، «کروناپارتی» و «کرونافهم» مرکب هستند.

کرونا + فهم

کرونا + جوک

کرونا + داستان

کرونا + روایت

کرونا + پارتی

نوواژۀ «covidient» به افرادی اشاره می‌کند که با جدیت، دستورها و قوانین دولت را در زمان شیوع بیماری کووید 19 دنبال می‌کنند. «کرونافهم»، به‌عنوان معادل فارسیِ نوواژۀ انگلیسی «covidient»، بیشترین رأی را در کانال مطالعات ترجمه آورد. نوواژۀ «covidient» و معادل فارسی آن، «کرونافهم»، مانند عبارت «corona jokes» و معادل‌های فارسی آن، مانند «طنز کرونایی»، «کروناجوک» و «شکرستان کرونایی»، در دوران شیوع بیماری کرونا در جهان مورد استفاده قرار گرفت.

در سایت‌های خبری خارجی، عبارت «corona story» در موارد مختلفی، مانند صحبت از آنچه در چین اتفاق افتاد، به کار می‌رود. «کروناداستان» یا «کروناروایت»[7] در مورد مسابقۀ داستان‌ها و روایت‌های کرونایی در سامانۀ آموزش آنلاین سازمان نظام‌پزشکی جمهوری اسلامی ایران هم به کار رفته است.

نوواژة «coronaparty» به مهمانی‌هایی گفته می‌شود که در زمان شیوع بیماری کرونا برگزار می‌شوند. به گفتۀ خبرگزاری‌ها، بعضی از مردم، بدون توجه به رعایت فاصله اجتماعی، تست کرونای خصوصی می‌دهند و دور هم جمع می‌شوند. آنها تست کرونا را در خانۀ خودشان انجام می‌دهند و میهمانی برگزار می‌کنند. این رفتار موجب گردهمایی‌ها و انتشار ویروس کرونا می‌شود.

2ـ2. واژه‌های مشتق

در فرایند اشتقاق^[8]، کلمۀ جدید با افزودن وند اشتقاقی (پیشوند یا پسوند) به پایه‌ای واژگانی یا دستوری پدید می‌آید (شقاقی، 1387). این فرایند رایج‌ترین روش واژه‌سازی در ساخت واژه‌های انگلیسی (Yule, 2010) و فارسی (ملانظر، 1397) است. فرایند اشتقاق یا وندافزایی عبارت است از افزودن وند به پایه برای ساختن کلمه جدید یا تاکید در معنی اصلی (ملانظر، 1397). باطنی (1372) می‌گوید از نظر زبان‌شناختی، زایایی واژگانی به مبحث اشتقاق یا واژه‌سازی مربوط می‌شود. اشتقاق یعنی اینکه ما بتوانیم از اسم یا صفت، فعل بسازیم، از فعل، اسم یا صفت بسازیم و مانند آن. با اندکی تسامح، می‌توان گفت اشتقاق یعنی گذر از یک مقولۀ دستوری به مقولۀ دیگر. از طرفی، شقاقی (1387) می‌گوید وندهای اشتقاقی ممکن است مقولۀ دستوری پایه را تغییر دهند؛ اما در مواردی نیز، وندهای اشتقاقی تغییری در مقولۀ پایه ایجاد نمی‌کنند، مثلاً پسوند اشتقاقی «‌‌ـ‌ی»، در زبان فارسی، به اسمی ملموس، مانند دوست یا مادر، افزوده می‌شود و اسمی انتزاعی (با معنای مصدریِ «... بودن») مانند دوستی یا مادری را می‌سازد. همچنین پیشوند منفی «نا‌ـ‌»، وقتی به صفت‌ها افزوده می‌شود، بدون تغییر مقوله، به صفت پایه معنای «منفی» می‌دهد، مثل «ناشکیبا»، «نادرست» و «ناپاک».

در جدول (1)، «ابرناقل» مشتق است. در واژۀ «superspreader»، پیشوند «super-» به واژۀ «spreader» و در واژۀ «ابرناقل» نیز پیشوند «ابرـ» به واژۀ «ناقل» اضافه شده است.

ابر + ناقل

در خبرگزاری‌ها، از معادل‌های فارسی مختلفی، مانند «ابرگسترنده»، «ابرپاشنده»، «ابرپخش‌کننده» و «ابرناقل»، برای واژۀ «superspreader» استفاده می‌کنند؛ اما معادل «ابرناقل»، در کانال مطالعات ترجمه، رأی زیادی آورده است. ابتدا در سال 2005، برخی پزشکان که دربارۀ شیوع بیماری سارس تحقیق می‌کردند واژۀ «superspreader» را به کار بردند. پدیدۀ «ابرناقل»، که وضعیت پزشکی شناخته‌شده‌ای نیست، به روزهای ابتدایی شیوع بیماری سارس برمی‌گردد. در آن زمان که این بیماری تازه داشت به‌عنوان بیماری جدید و مهلکی شناخته می‌شد، تصور بر این بود که بسیاری از بیماران به ذات‌الریۀ غیرمعمولی مبتلا هستند که علت دیگری دارد و در نتیجه، به‌عنوان موارد خاصی از بیماری که نیاز به اقدامات خاص جداسازی و کنترل بیماری عفونی دارند، در نظر گرفته نمی‌شدند. اصطلاح «superspreader» به معنای فردی است که افراد بسیاری را بیمار و آلوده به ویروس می‌کند. براساس برخی منابع خبری، دانشمندان بر این باورند که ابرناقلان تقریباً 20 درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند، اما مسئول انتقال حدود 80 درصد برخی از بیماری‌های عفونی هستند.

2ـ3. واژه‌های مرکب‌ـ‌مشتق

گاهی برای ساختن واژه یا عبارت جدید، هر دو فرایند ترکیب و اشتقاق به کار می‌رود. چنانچه فرایند اشتقاق بر پایۀ غیربسیط مرکب عمل کند، واژۀ مرکب‌ـ‌‌مشتق می‌سازد که علاوه بر دو یا چند تکواژ واژگانی (آزاد یا وابسته)، در ساختارشان وند اشتقاقی هم دیده می‌شود (شقاقی، 1387). کافی (1363) می‌گوید دو توانایی زبان فارسی، که کمتر زبانی آنها را توأم دارد، عبارت‌اند از ترکیب‌پذیری و اشتقاق‌پذیری. توانایی ترکیب‌پذیری در فارسی کنونی زنده است، اما توانایی اشتقاق‌پذیری زبان فارسی، به علت تأثیر واژه‌های زبان‌های بیگانه در زبان فارسی، ضعیف شده است. در جدول (1)، واژه‌های «فاصله‌گذاری اجتماعی هوشمند»، «کرونانفهم»، «خوشنویسی کرونایی»، «فاصله‌گذاری اجتماعی»، «فاصله‌گذاری فیزیکی»، «طلاق کرونایی»، «خودقرنطینگی»، «قرنطینۀ شخصی» و «ایزوله/جداسازی شخصی» مرکب‌ـ‌مشتق هستند.

طلاق + کووید + ی

کرونا + ن + فهم

خوش + نویس + ی + کرونا + ی + ی

فاصله + گذار + ی + اجتماع + ی

فاصله + گذار + ی + فیزیک + ی

فاصله + گذار + ی + اجتماع + ی + هوش + مند

قرنطینه + شخص + ی

جدا + ساز + ی + شخص + ی

خود + قرنطینه + گی

حباب + ها + ی + اجتماع + ی

مهمان + ی + کووید + ویدئو + ی + ِی

بچه + ها + ی + کرونا + ی + ی

تعطیل + ات + کرونا + ی + ی

نوواژۀ «covidivorce» (طلاق کرونایی)، پس از ثبت نخستین طلاق یک زوج نیویورکی و افزایش متقاضیان طلاق پس از پایان دوران قرنطینۀ خانگی در چین، در منابع مختلف خبری به چشم می‌خورد. پیدایش این اصطلاح ناشی از بروز اختلاف‌های زوج نیویورکی در دوران قرنطینۀ خانگی است. از سوی دیگر، در برخی خبرگزاری‌ها آمده است که از ازدواج به سبک کرونایی هم رونمایی شد. به گزارش خبرگزاری آناتولی ترکیه، باتوجه‌به اعمال محدودیت‌های رفت‌وآمد در عراق برای مقابله با شیوع ویروس کرونا، نیروهای امنیتی و پلیس عروس و دامادها را تا خانۀ بخت بدرقه می‌کنند. یک زوج آمریکایی نیز در زمان قرنطینه، مراسم ازدواج خود را با حضور ماکت‌های مقوایی برگزار کردند.

در زبان فارسی، معادل‌های مختلفی برای «covidiot» پیشنهاد کرده‌اند. براساس منابع خبری، اسدالله امرایی معادل فارسی «کوویدخل» را پیشنهاد کرده است. بهروز صفرزاده نیز معادل «لاکرونا (لا + کرونا)» را به‌قیاس «لاابالی»، «لامذهب» و «لاکردار» ساخته است. در این میان، در نظرسنجی کانال مطالعات ترجمه، معادل «کرونانفهم» بیشترین رأی را آورد.

به‌عنوان‌مثال، عبارت «coronavirus calligraphy» در وب‌سایت shutterstock به کار رفته است که نشان‌دهندۀ پیام‌هایی با خطاطی انگلیسی عباراتی مانند «let’s stay home, stay home save lives» است. در ایران نیز دکتر حرازی، روانپزشک، خوشنویسی‌های کرونایی انجام داده‌ و شعرها و مطالبی مانند «در ایام مبارزه با کرونا، به یاری هم برخیزیم» را به فارسی تحریری نوشته‌ است.

در دورۀ شیوع بیماری کرونا، از عبارت «فاصله‌گذاری اجتماعی»[9] بسیار استفاده می‌شود. دبیرکل سازمان بهداشت جهانی، برای جلوگیری از انتشار ویروس، از عبارت «فاصله‌گذاری فیزیکی»[10] به‌جای «فاصله‌گذاری اجتماعی» استفاده می‌کند. به گفتۀ ون کارخوه^[11]، اپیدمیولوژیست بیماری‌های عفونی، او و همکارانش در سازمان بهداشت جهانی از «فاصله‌گذاری فیزیکی» به‌جای عبارت «فاصله‌گذاری اجتماعی» استفاده می‌کنند، چون درحالی‌که فاصله‌گذاری فیزیکی در این دوره بسیار ضروری است، این موضوع به این معنا نیست که ما باید از نظر اجتماعی، از عزیزان و خانواده‌مان دور باشیم. همچنین، پروفسور آلدریچ^[12]، استاد علوم سیاسی دانشگاه نورث ایسترن آمریکا، تصریح کرده است که عبارت فاصله‌گذاری اجتماعی گمراه‌کننده است و استفادۀ گسترده از آن ممکن است مخرب باشد.

در کشورهای خارجی از عبارت «smart social distancing» استفاده می‌شود تا از شکل‌گیری اجتماعات و انتشار ویروس جلوگیری شود. براساس خبرگزاری‌ها، مسئولان ایران نیز در گام‌های بعدی، به‌منظور جلوگیری از انتشار ویروس، از عبارت فاصله‌گذاری هوشمند یا فاصله‌گذاری اجتماعی هوشمند[13] استفاده کرده‌اند که در آن، از فناوری اطلاعات و ارتباطات بهره گرفته می‌شود.

مقامات و مسئولان سازمان جهانی بهداشت، در مطالب خود دربارۀ بیماری کووید 19، از کلمات «self-quarantine» و «self-isolation» استفاده می‌کنند. این واژگان، از نظر معنایی، تفاوت دارند؛ طبق توضیحات سازمان جهانی بهداشت، «self-quarantine» در مورد افرادی است که در معرض ویروس کرونا قرار گرفته‌اند و علائمی ندارند، اما «self-isolation» مربوط به افرادی است که به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند و یا تست ابتلا به کووید ۱۹ آن‌ها مثبت شده است. جداسازی یا ایزوله[14] و قرنطینه[15] روش‌هایی برای جلوگیری از انتشار بیماری کووید۱۹  هستند. ایزوله یا جداسازیِ شخصی مربوط به افرادی می‌شود که به بیماری مبتلا شده‌اند، اما قرنطینۀ شخصی مربوط به افرادی است که در معرض ویروس بوده‌اند و مشکوک به ابتلا هستند. درعین‌حال، این دو واژه، به‌طور متداول و در محاورات معمول، به‌جای یکدیگر به کار گرفته می‌شوند. مثلاً «خودقرنطینگی»، در سایت‌های خبری، گاهی به‌جای هر دو عبارت به کار می‌رود.

طبق تحقیقات دانشگاه آکسفورد، ایجاد حباب‌های اجتماعی بهترین راه برای کاهش انتشار ویروس کرونا در زمان پساقرنطینه است که از طریق آن، افراد تعاملات روزمرۀ خود را به تعداد کمی از تماس‌های تکراری محدود می‌کنند. به این دامنه‌های محدود ارتباطات، به‌اصطلاح، حباب اجتماعی گفته می‌شود.

مهمانی کویدیوئی[16] به مهمانی‌های آنلاین در فضای مجازی (زوم، اسکایپ) گفته می‌شود. البته مهمانی کوویدیوئی، در واقع، مرکب‌ـ‌مشتق‌ـ‌آمیخته است.

براساس خبرگزاری‌های مختلف، از معادل بچه‌های کرونایی برای «coronababies» و همچنین از معادل فارسیِ تعطیلات کرونایی برای نوواژۀ انگلیسی «coronacation» استفاده می‌شود.

2ـ4. واژه‌های آمیخته

فرایند آمیزش^[17] معمولاً از ترکیب قسمت ابتدایی کلمه‌ای با قسمت پایانی کلمۀ دیگر حاصل می‌شود (Yule, 2010). به بیان دیگر، واژۀ آمیخته، در فرایند واژآمیزی، از ترکیب معنا و بخش‌های دو کلمۀ دیگر به وجود می‌آید (ملانظر، 1397). در جدول (1)، «قرنطیم»، «کرونازی»، «کروناتامین» و «کوگزیت» آمیخته هستند.

قرنطینه + تیم

کرونا + آمفتامین

کرونا + زیست

کووید + اگزیت

در واژه‌نامۀ شهری[18]، معنای «قرنطیم»[19] عبارت است از افرادی که انتخاب می‌کنید تا با آنها به سر برید. براساس برخی رسانه‌های خارجی، ابتدا خانمی که صاحب باشگاه بدنسازی است این واژه را دربارۀ کلاس‌های آنلاین بدنسازی خود به کار برد.

نوواژۀ «کرونازی»، معادل فارسی «corona life»، نام جشنواره‌ای است که در دوران شیوع بیماری کرونا، در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار می‌شود. این نوواژه به‌معنای زیستن در فضای کرونایی است. «دانشجوی ایرانی و کرونا»، «مسئولیت من در برابر خانواده، دانشگاه، جامعه»، «نقش کادر درمان در زمان کرونا»، «وضعیت اقتصادی‌ـ‌اجتماعی ناشی از کرونا» و «نحوۀ شاد زیستن در ایام کرونایی» محورهای این جشنواره‌اند. در ساخت نوواژۀ «کرونازی»، ابتدا فرایند ترخیم در کلمۀ «زیست» رخ داده است و آن را تبدیل به «زی» کرده است و بعد، دو کلمۀ «کرونا» و «زی» ترکیب شده‌اند.

نوواژه‌های «MethRona» و «Coroneth» و معادل فارسی آن «کروناتامین»، در دوران شیوع بیماری کرونا، در سایت‌های خبری مورد استفاده قرار گرفته است. براساس خبرگزاری‌های خارجی، پلیس شهری از نوواژه‌های «MethRona» و «Coroneth» به شوخی استفاده کرده است. این نوواژه‌ها به‌معنای نوعی مادۀ مخدر است که به کرونا مبتلا شده است و پلیس شهری، به شوخی، از افرادی که چنین مادۀ مخدری دارند می‌خواهد تا آن را برای آزمایش رایگان به آنجا ببرند تا متوجه شوند که به کرونا مبتلا شده است یا خیر.

«کوگزیت»[20]، در منابع خبری مختلف، به‌عنوان استراتژی خروج از تعطیلی سراسری تعریف شده است. آخرین نوواژه هم «رونا»[21] از صورت کوتاه‌شدۀ «کرونا»[22] حاصل شده است.

3. بحث و نتیجه‌گیری

زبان ابزاری است که برای بازنمایی رخدادها به کار می‌رود، و به رخدادها و رفتارها، در راستای اهداف مختلف، جهت می‌دهد. نوواژه‌ها و اصطلاحاتی که در دورۀ شیوع بیماری کرونا استفاده می‌شوند حاوی معنا و پیام‌های فرهنگی به‌خصوصی هستند که ممکن است موجب فرهنگ‌سازی و یا تخریب فرهنگی شوند. برخی از این نوواژه‌ها و اصطلاحات، با هدف ترغیب مردم به رعایت قوانین و بهداشت عمومی، ساخته شده‌اند. به‌عنوان‌مثال، برای رفتار افرادی که قوانین بهداشت عمومی را رعایت نمی‌کنند، نامی انتخاب کرده‌اند که گویای رفتار نادرست این افراد باشد. در مواردی حتی متوجه انتخاب اشتباه واژه‌ای شده‌اند و به‌منظور جلوگیری از تأثیرات مخرب فرهنگی و اجتماعی، بی‌درنگ آن را اصلاح کرده‌اند و واژۀ مناسب دیگری را در آن برهۀ زمانی برگزیده‌اند. با این تغییروتحولات جهانی، شایسته است انتخاب نوواژه‌ها و معادل‌گزینی در راستای غنی‌ترشدن زبان فارسی و جوابگوی نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه باشد.

واژه‌ها از طریق فرایندهای واژه‌سازی گوناگونی پدید می‌آیند. در زبان‌های مختلف، استفاده از برخی فرایندها در ساخت واژه‌ها رایج‌تر از سایر فرایندهاست. در ساخت واژه‌های فارسیِ این پژوهش، از میان 24 مورد، 13 واژۀ مرکب‌ـ‌‌مشتق، 5 واژۀ مرکب، 4 مورد آمیخته، یک واژۀ مشتق و یک مورد کوتاه‌سازی‌شده وجود دارد. این نتایج نشان می‌دهد که تعداد واژه‌های مرکب‌ـ‌‌مشتق بیشتر از سایر انواع واژه‌هاست، فرایند ترکیب و اشتقاق بیشتر از همه مورد استفاده قرار گرفته است و در ساخت کلمات انگلیسی نیز از فرایندهایی مانند ترکیب، آمیزش، و کوتاه‌سازی استفاده شده است.

واژه‌های فارسی با ترجمۀ کلمه‌به‌کلمه و وام‌گیری از کلمات انگلیسی پدید آمده‌اند که بیشتر، ساختار موصوف و صفت یا مضاف و مضاف‌الیه دارند. واژه‌هایی مانند «کروناپارتی»، «کروناجوک»، «کروناتامین» و «قرنطیم» حاصل وام‌گیری‌اند، «کروناداستان»، «کروناروایت»، «فاصله‌گذاری فیزیکی»، «طنز کرونایی» و «شکرستان کرونایی» از آمیزش قرضی حاصل‌شده‌اند، و «ابرناقل»، «حباب‌های اجتماعی»، «فاصله‌گذاری اجتماعی» و «فاصله‌گذاری اجتماعی هوشمند» از طریق ترجمۀ قرضی ساخته شده‌اند.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

استناد به این مقاله: ملانظر، حسین، عمرانی‌پور، ارغوان. (1400). از واژه‌سازی تا فرهنگ‌سازی: نوواژه‌های کووید ۱۹. علم زبان، ویژه‌نامه کرونا، سال 8، 179-195. Doi: 10.22054/ls.2021.55057.1385

 Language Science  is licensed under a Creative Commons Attribution-Noncommercial 4.0 International License.