نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبانشناسی گروه زبان شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 دانشیار زبانشناسی گروه زبان شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
چکیده
به‌کارگیری استعاره به عنوان راهبردی زبانشناسی، دیری است که موردتوجه سیاستمداران در سراسر دنیا قرار گرفته است. هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی کارکرد استعارۀ مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون (1980) در سخنرانی‌های سه تن از اعضای دولت تدبیر و امید آقایان روحانی، جهانگیری و ظریف است. مسئلۀ اصلی پژوهش آن است که نشان دهد استعاره‌های مفهومی چگونه در کلام این مقامات سیاسی نمود یافته و کارکرد آنها در جهت سازمان‌دهی واقعیت‌های سیاسی چگونه قابل تبیین است. بدین منظور داده‌ها را به شیوۀ کتابخانه‌ای گردآوری و به روش تحلیلی مورد بررسی قرار داده‌ایم. نتایج پژوهش حاکی از آن است که استعاره‌های سیاسی در حوزه‌های مبدأ متفاوت به‌کاررفته‌اند که عبارتند از سفر، جان‌بخشی (انسان، حیوان و گیاه)، جنگ، ورزش، ساختمان و پدیده‌های طبیعی که در میان آنها، سفر بیشترین و پدیده‌های طبیعی کمترین میزان استفاده را داشته‌اند. نتایج به دست آمده مبین این واقعیت است که استعاره دارای کاربرد مهم فن‌ّبیانی و متقاعدکنندگی در گفتمان سیاسی است و نقش بسزایی در انتقال پیام‌های سیاسی اعضای دولت تدبیر و امید دارد. آنچه محرز است، آن است که استعاره علاوه بر تسهیل تجزیه و تحلیل مسائل سیاسی برای مخاطبان، به این سیاستمداران فرصت داده که به شیوه‌ای راحت‌تر مباحث مدنظر خود را تبیین کنند، تا احساسات مخاطب را برانگیزند. آنها می‌کوشند به کمک استعاره، برخی از جنبه‌های گفتمان سیاسی را پررنگ و یا پنهان کرده تا به مدد آن بتوانند در جهت اعمال باورهای خود، به اقناع مخاطبان بپردازند. باید گفت استعاره‌های مفهومی با جلوه‌های گوناگون در راستای مقاصد گفتمان دولت تدبیر و امید، موسوم به گفتمان اعتدال نمود یافته‌اند. بنابراین استعارهها می‌توانند به عنوان ابزاری کارآمد و قدرتمند در اختیار خبرنگاران، تحلیل‌گران سیاسی و محققان حوزۀ گفتمان سیاسی قرار گیرند تا از این رهگذر آنان به تحلیل پیام‌های مقامات سیاسی، و تسهیل رمزگشایی آن بپردازند. لذا نتایج حاصل از این پژوهش می‌تواند برای این دسته از متخصصان و در نهایت برای سنجش نبض سیاسی کشور سودمند باشد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Conceptual Metaphors and Their Functions in the Political Discourse of the Government of Prudence and Hope
نویسندگان [English]
- Golnaz Ghafourisaleh 1
- Foroogh Kazemi 2
1 Ph.D student of Linguistics, Department of Linguistics, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Associate Professor of Linguistics, Department of Linguistics, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]
The use of metaphor as a linguistic strategy has long been considered by politicians around the world. The main purpose of the present study is to investigate the function of conceptual metaphor from the perspective of Lakoff and Johnson (1980) in the speeches of three members of the Government of prudence and hope: Mr. Rouhani, Jahangiri and Zarif. The main issue of the research is to show how conceptual metaphors are expressed in the words of these political authorities and how their function in organizing political realities can be explained. For this purpose, we have collected the data in a library research method and examined it analytically. The results indicate that political metaphors are used in different source domains: route, personification (humans, animals and plants), war, sports, buildings and natural phenomena, among which, the route is the most And the natural phenomena has had the least use. The results show that metaphor has an important rhetorical and persuasive usage in political discourse and plays an important role in conveying the political messages of prudence and hope government’s members. What is clear is that metaphor, in addition to facilitating the analysis of political issues for the audience, has given these politicians the opportunity to more easily explain their issues in order to arouse the audience's emotions. With the help of metaphor, they try to highlight or hide some aspects of political discourse so that they can persuade the audience to apply their beliefs. It should be said that conceptual metaphors with different appearances have been manifested in line with the purposes of the government of Prudence and Hope discourse, called Moderation discourse. Thus, metaphors can be used by journalists, political analysts, and political discourse researchers as an effective and powerful tool to analyze the messages of political officials and facilitate the decoding of their words. Therefore, the results of this study can be useful for this group of experts and ultimately to measure the political pulse of the country.
کلیدواژه‌ها [English]
- Metaphor
- Conceptual Metaphor
- Lakoff and Johnson’s Point of View
- Political Discourse
- Government of Prudence and Hope
- مقدمه
سیاست قدرت است و یکی از ابزارهای اصلی که سیاستمداران می‌توانند قدرتشان را ابراز کنند از طریق کاربرد زبان به روشی است که از دیدگاهشان حمایت کند. استعارهها تقریباً در همۀ سخنرانی‌های مسئولان رده بالا دیده می‌شوند. نه فقط به این دلیل که سخنرانان به استعاره علاقه‌مند هستند بلکه چون به آنان توصیه می‌شود که استعاره‌های مفهومی می‌توانند به آنان کمک کنند که راحت‌تر فهمیده شوند و به جامعه نزدیک‌تر شوند (بورچیچ، کانیزاج و کرسول[1]، 2016). بحث استعارۀ مفهومی نخستین بار توسط لیکاف و جانسون[2] (1980) مطرح شد. آنها با انتشار کتاب «استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم»، نگاه کلاسیک استعاره را به چالش کشیدند و ادعا کردند استعاره، تنها به حوزۀ زبان محدود نشده، بلکه سراسر زندگی روزمره و از جمله حوزۀ اندیشه و عملمان را نیز در برگرفته‌است به‌طوری‌که نظام مفهومی هر روزۀ ما که بر اساس آن فکر و عمل می‌کنیم، ماهیتی اساساً استعاری دارد. آنها ادعا کردند که عمدتاً بر اساس شواهد زبانی دریافته‌اند که بخش اعظم نظام مفهومی هر روزۀ ما از ماهیتی استعاری برخوردار است. اندیشۀ استعاری، اصلی، طبیعی و همه‌جا حاضر است که در زندگی به شکل خودآگاه و ناخودآگاه به‌کار می‌رود. آنها همچنین به این نتیجه رسیدند که مفاهیم انتزاعی در حوزۀ مفهومی انسان، با بهره‌گیری از مفاهیم عینی سازمان‌بندی می‌شود (لیکاف و جانسون 1980، ترجمۀ میرزابیگی 1397). شاید در نگاه اول به نظر برسد که بین استعاره و سیاست چه ارتباطی وجود دارد؟ این همان پرسشی است که چیلتون و ایلین[3] (2014: 10) به آن این‌گونه پاسخ داده‌اند: «استعارۀ جدید و یا به‌کارگیری جدید یک استعاره می‌تواند چارچوب‌های مفهومی سخت نظم موجود سیاسی را بشکند، انتخاب‌های جدید تولید کند و فکر و تفکر سیاسی را برانگیزد.» بنابراین مطالعاتی که بر روی گفتمان سیاسی انجام گرفته بر اساس این دیدگاه است که استعاره نقشی اساسی در گفتمان عمومی به ویژه گفتمان سیاسی ایفا می‌کند. این مطالعه‌ها در این مورد بحث می‌کنند که استعاره دارای کاربرد مهم فن‌ّبیانی و متقاعدکنندگی در گفتمان سیاسی هستند. به باور اتینو، اوینو و آتیانگ[4] (2016) استعارهها به‌کار برده می‌شوند تا رأی‌دهندگان مسائل سیاسی گوناگون را تجزیه و تحلیل کنند و بنابراین منش عمومی خود نسبت به سیاست‌ها را بیان کنند. علاوه بر این به شهروندان کمک می‌کنند تا خود را جای سیاستمداران گذاشته و باورهای آنان در مورد کشورشان را درک کنند. همچنین می‌توانند مواضع ایدئولوژیک گویندگان را نیز آشکار کنند. برد[5] (2000) معتقد است که با دانستن چگونگی استفاده از زبان استعاری به صورت مؤثر، یک سیاستمدار می‌تواند کسب قدرت کند و یا قدرت خود را حفظ کند.
اهمیت نقش استعاره در گفتمان سیاسی، محققان را در سراسر دنیا بر آن داشته که به محک این عنصر فن‌بیانی در کلام مقامات سیاسی کشورهای گوناگون بپردازند و ملاحظه کنند که سیاستمداران علیرغم زبان‌هایی متفاوت و پیشینۀ تاریخی، فرهنگی، سیاسی و مذهبی مجزا از یکدیگر، همگی چگونه سعی در بهره‌گیری از استعاره جهت نیل به اهداف سیاسی خود در اذهان توده‌های مردم دارند. بنابر اهمیت این موضوع، در پژوهش حاضر بر آن شدیم که به عنوان هدف اصلی، به مطالعۀ این عنصر فن‌بیانی در گفتمان سیاسی دولت تدبیر و امید بپردازیم. بدین‌منظور به تحلیل سخنرانی‌های سه تن از اعضای دولت تدبیر و امید یعنی آقایان روحانی، جهانگیری و ظریف به روش تحلیلی پرداخته‌ایم. از آنجا که زبان فارسی در بعد ادبی، مملو از صنایع ادبی گوناگونی چون استعاره است، مهم‌ترین چالش و مسأله این مطالعه آن بود تا دریابیم در بافتی غیرادبی چون گفتمان سیاسی، کدام حوزه‌های مبدأ در استعاره‌های مفهومی نمود پیدا می‌کنند و چه نقشی در جهت سازمان‌دهی واقعیت‌های سیاسی ایفا می‌کند. لذا در پژوهش حاضر رویکرد استعاره مفهومی لیکاف و جانسون (1980) را مبنا قرار داده‌ایم تا به این پرسش‌ها پاسخ دهیم که رایج‌ترین استعاره‌های به‌کار رفته در گفتمان سیاسی دولت تدبیر و امید کدام‌اند؟ نقش این استعارهها و کاربردشان در این گفتمان چگونه است؟ آنچه که مسلم است استعارۀ مفهومی در ژانرهای گوناگونی مورد بررسی قرار گرفته است. ولی، به‌ویژه در ایران، کمتر در زمینۀ گفتمان سیاسی مطالعه شده‌است. اینک در ادامه به معرفی آثار انجام شده قبلی در باب استعاره مفهومی در سیاست می‌پردازیم.
- پیشینۀ تحقیق
2-1 پیشینۀ مطالعات ایرانی
قربانی شیخ‌نشین (1390) استعاره‌هایی را بررسی کرده‌است که اغلب در روابط بین‌الملل مورد استفاده هستند. وی عنوان می‌کند به طورکلی چه عامدانه و چه غیرعامدانه، اندیشمندان روابط بین‌الملل این عرصه را با انواع مختلف استعارات عجین ساخته‌اند. آیینه‌وند (1390) استعاره را از بعد انتقادی-شناختی بر مبنای مقالات سیاسی مورد تحلیل قرار داده‌است. بر اساس نتایج به دست آمده، نقش ترغیبی و انگیزشی استعاره و تأثیرگذاری آن بر احساسات مخاطب از جمله دلایل کاربرد زیاد استعاره در گفتمان سیاسی می‌باشند. مشیرزاده و همویی (1391) به تحلیل استعاره‌ای گفتمان سیاست اروپایی بریتانیا پرداخته‌اند. آنها معتقدند بدن انسان از دوران باستان منبع الهام استعاره‌های مختلف در فرهنگ غربی بوده‌است و رایج‌ترین مفهوم سناریوی بدن در سیاست خارجی بریتانیا به قلب باز می‌گردد. دسته‌ای دیگر از استعاره‌های به کار رفته، حول محور سفر، سرعت و حرکت بوده است که در میان آنها استعاره‌هایی چون نام وسایل نقلیه مثل قطار، کشتی، قایق، کاروان، کالسکه و هواپیما به چشم می‌خورد.
شریفی، فیروزیان و فیروزیان (2012) چگونگی نقش‌آفرینی اجزای بدن به عنوان اصطلاحات استعاری را در متون سیاسی روزنامه‌های فارسی منتشره در ایران بررسی کرده‌اند. یافته‌ها نشان داده‌است که 15 عضو بدن انسان هستند که توسط آنها استعاره‌های سیاسی مفهوم‌سازی شده‌اند. همچنین از میان اعضای بدن، سر بیشترین فراوانی را داشته‌است. ترابی (1392) بر اساس سخنرانی‌های محمود احمدی‌نژاد به بررسی استعاره و میزان انواع آن پرداخته‌است. بررسی سخنرانی‌ها نشان داده‌است که سخنرانی در جمع حامیان دولت که احمدی‌نژاد، احساس صمیمیت بیشتری با آنها می‌کرده دارای بیشترین استعاره و سخنرانی‌های ایراد شده در خارج از کشور کمترین میزان استعاره را داراست. از میان انواع استعاره نیز، استعاره‌های جهتی بیشترین میزان کاربرد را در سخنرانی داشته‌اند. کاربخش راوری (1393) که تحلیل استعاره‌ای گفتمان سیاسی امام علی (ع) را در جنگ انجام داده‌است، چنین نتیجه گرفته‌است که حضرت علی (ع) از استعارۀ مفهومی به عنوان قدرت نرم برای آگاه‌سازی و ارشاد جامعه استفاده می‌کرده‌اند و بیشترین فراوانی کاربرد استعاره در کلام امیرالمؤمنین پس از خلافت، بر پایۀ جهت‌دهی به رفتار، شکل‌دهی و کاشت افکار و تغییر نگرش‌های پیشین استوار است.
فاضلی و سلطانی (1394) که الگوی اقناعی استعاره را در گفتمان اجتماعی- سیاسی مطالعه کرده‌اند، معتقدند با توجه به حوادث دهه‌های اخیر و حضور برجستۀ استعاره در گفتمان‌های تحوّل ساز، شناخت استعاره برای کاربران استعاره و بیش از همه، برای مصرف‌کنندگان آن ضروری است. پورابراهیم (1395) استعارۀ جهاد و پایداری در گفتمان و ایدئولوژی سیاسی رهبر را بررسی کرده و عنوان کرده‌است که در گفتمان رهبر، استعارۀ جهاد به عنوان استعاره‌ای کلان در زیرساخت اکثر مباحث سیاسی عمل می‌کند. همچنین در کلام رهبر ایران با جاندار پنداری مواجهیم که نوعی استعارۀ وجودی است. ایران به مثابه شخص و ساختمان محکم است. صادقی و طباطبایی (1395) استعارهها را در یک نمونه از متون سخنرانی ارائه شده در مجمع عمومی سازمان ملل توسط هریک از رؤسای جمهور از اول انقلاب تاکنون مورد تجزیه و تحلیل قرار داده‌اند. پژوهش آنان نشان داده که رؤسای جمهور ایران، به خوبی از گفتمان استعاری در بیان عقاید، نظرات و مواضع خود در سیاست خارجی بهره برده‌اند. حسینی‌مطلق (1395) متون حاوی استعاره را از خلال گفتمان‌های سیاسی روزنامۀ کیهان قبل و بعد از انقلاب اسلامی بررسی کرده‌است. نتایج حاکی از آن است که استعاره‌های موجود در متون سیاسی روزنامۀ کیهان بعد از انقلاب، متأثّر از ایدئولوژی‌های اسلام‌گرایی، سنت‌گرایی و نفی‌سلطه است و قبل از انقلاب نیز متأثّر از ایدئولوژی سلطنت‌طلبی، ناسیونالیسم و غرب‌گرایی می‌باشد. مشیری بردسکن (1396) میزان و شیوۀ کاربرد استعاره مفهومی در گفتمان سیاسی دو وزیر امور خارجۀ ایران و آمریکا را مورد بررسی قرار داده‌است. حوزۀ انسان و حوزۀ اشیاء حوزه‌هایی هستند که آقایان ظریف و کری[6] به طور مشترک از آن زیاد استفاده کرده‌اند. اسلامی (1397) که نقش استعارهها را در زبان سیاسی ترامپ[7] تحلیل نموده‌است عنوان می‌کند که استعاره‌های جنگ به طور وسیعی در سخنرانی‌ها و توئیت‌های وی بازتاب یافته‌است و از دیگر استعاره‌های مهم در زبان سیاسی‌اش استعارۀ ورزشی است. از سویی دیگر ترامپ از استعارۀ فقر و غنا نیز سود جسته است. جلوداریان و اسماعیلی (1399) که کاربرد استعاره‌های مفهومی را در اخبار مطالعه نموده‌اند، معتقدند استعاره‌های مفهومی به‌گونه‌ای ناخواسته در اخبار زیاد هستند زیرا نه تنها ابهامی در خبر ایجاد نمی‌کنند بلکه در جذب مخاطب و تأثیرگذاری بیشتر بر او و درک بهتر پیام خبر نیز مؤثرند.
با مرور پژوهش‌های پیشین به نظر می‌رسد پژوهش حاضر، اولین پژوهشی است که به مطالعۀ استعارۀ مفهومی در دولت تدبیر و امید می‌پردازد. از آنجا که موضوع گفتمان اعتدال در دولت تدبیر و امید برجسته می‌باشد، بنابراین از رهگذر این پژوهش استعاره‌های مفهومی درگفتمان اعتدالی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرند.
2-2 پیشینۀ مطالعات غیرایرانی
وی[8] (2001) به تحلیل اصطلاحات استعاری به کار رفته در گفتمان سیاسی تایوان در دوران انتخابات پرداخته‌است. او به این نتیجه دست یافته که مجموعۀ استعاره‌هایی مثل ازدواج، نمایش، جنگ، آب‌وهوا و معاملات اقتصادی به کار رفته‌اند تا برخی جنبه‌های انتخابات تایوان را برجسته کنند. اوه‌هامر[9] (2005) که به تحلیل مناظرۀ ریاست‌جمهوری بوش[10] و کری پرداخته، عنوان کرده‌است که هر دو کاندیدا از جنگ بر علیه تروریسم با استفاده از استعاراتی از داستان‌های پریان، بازی‌ها، ورزش‌ها و میدان رزم بحث کرده‌اند. وسترمارک[11] (2007) مطالعه‌ای در مورد استعاره‌های (جان‌بخشی- شخصیت‌بخشی) در گفتمان سیاسی آمریکا انجام داده‌است. این پژوهش نشان داده‌است که رؤسای جمهور آمریکا از استعارهها برای جان‌بخشی به ملّت استفاده کرده‌اند تا آمریکایی‌ها باورهای رئیس‌جمهور و اهدافش را برای کشور درک کنند. موسلف[12] (2007) به تحلیل پیکره مدار استعاره در موضوعات مشترک بریتانیا، آلمان و سیاست‌های اتحادیۀ اروپا، پرداخته‌است. در این تحلیل استعاره‌های سیاسی‌ای مثل دولت به مثابه شخص، خانواده، تربیت‌کننده، پدر خشن و اروپا به مثابه ساختمان، خانواده و انسان مشاهده می‌شود.
یو[13] (2008) استعاره‌های مفهومی و ارتباط آن با بدن را در دو زبان چینی و انگلیسی مطالعه کرده و بیان کرده‌است که صورت، به عنوان بیشترین بخش قابل‌تشخیص بدن، عضوی است که در هر دو زبان، استعاره‌های مفهومی زیادی در مورد آن یافت می‌شود. تایوو[14] (2010) استعارهها را در گفتمان سیاسی نیجریه تحلیل کرده و عنوان کرده‌است که ملّت به عنوان خانواده یا شخص و سیاست به عنوان نبرد، سفر و راه مفهوم‌سازی شده‌است. وی همچنین به طرح مفهومی سیاستمدار به عنوان سازنده نیز پی برده‌است. پتریکا[15] (2014) به استعاره‌های مفهومی در گفتمان سیاسی مالت پرداخته‌است. نتایج تحلیل وی نشان داده‌است که علاوه بر مفاهیمی چون خانه و خانواده، تاریخ طولانی مستعمره بودن و موقعیت جغرافیایی کشور نیز در شکل دادن به استعارهها مهم بوده‌اند.
کریمووا[16] (2015) در پژوهش خود نقش استعارۀ سیاسی را در سخنرانی‌های اوباما مطالعه کرده‌است. کریمووا استعاره را ابزاری قدرتمند در آگاهی عمومی دانسته، سیستمی که عقاید اولیۀ مردم دربارۀ خودشان، کشورشان و نقششان در توسعۀ آن را تغییر می‌دهد. اتینو، اوینو و آتیانگ (2016) در یک مطالعۀ مروری 7 مطالعه در مورد استعاره در گفتمان سیاسی کنیا و خارج از آن را بررسی کرده‌اند. این مطالعه مروری نشان داده‌است استعارهها به شهروندان کمک کرده‌اند تا خود را جای سیاستمداران قرار داده و باورهای آنان را در مورد کشورشان درک کنند و به تجزیه و تحلیل مسائل سیاسی گوناگون بپردازند. بورچیچ، کانیزاج و کرسول (2016) استعاره‌های مفهومی مورد استفادۀ جوزیپوویچ[17] رئیس‌جمهور سابق کرواسی را مورد تحلیل قرار داده‌اند. آنها نتیجه گرفته‌اند که بیشترین استعاره‌های مفهومی به کار رفته از نوع جان‌بخشی، شیء‌نگاری مفهوم‌ها و سفر است.
لنارد و جوسیچ[18] (2017) در مقالۀ خود کاربرد استعارهها توسط نخست‌وزیر پیشین کرواسی سانادر[19] را در سخنرانی پیش از انتخابات 2007 بررسی کرده‌اند. نتایج مطالعۀ آنها نشان داده‌است استعاره‌های جنگ با بسامد بالایی در زبان کرواسی متعارف شده‌اند و آنها به صورت غیرمستقیم با استعاره‌های ساختمان در ارتباط بوده‌اند. پیلیارچاک و انیسکو[20] (2018) استعاره‌های مفهومی مورد استفادۀ ترامپ را در سخنرانی‌های سیاسی مورد تحلیل قرار داده‌اند. آنها به این نتیجه دست یافته‌اند که ترامپ از طیفی از استعارهها در موضوعاتی چون مهاجرت و اقتصاد بهره گرفته‌است. علاوه بر این ترامپ سعی کرده به صورتی استعاری از شخصیت سیاسی خود، فردی همچون یک تعمیرکار، سازنده، شفادهنده و جنگجو خلق کند. استوژان و میجیچ[21] (2019) به مقایسۀ استعاره‌های مفهومی به‌کاررفته در میان سیاستمداران کرواسی با سیاستمداران آمریکایی و ایتالیایی پرداخته‌اند. آنها به این نتیجه دست یافته‌اند که اگرچه اصطلاحات استعاری به‌کاررفته در کلام سیاستمداران از زبانی به زبان دیگر متفاوت است، در عین حال اصطلاحات استعاری مشابهی چون پیروزی، حمله، نبرد، رقابت، دفاع و غیره در همۀ زبان‌ها دیده شده‌است.
- استعارۀ مفهومی
استفاده از استعاره یک راهبرد زبانشناسی است که در همه جای دنیا به کار می‌رود. نخستین بار ارسطو اصطلاح استعاره را مطرح کرده و آن را چنین تعریف نموده‌است: استعاره انتقال دادن اسمی بیگانه است (صفوی، 1384: 291). وی معتقد بود که استعاره نوعی مقایسۀ تلویحی است که بر اصل قیاس استوار است. به نظر او کاربرد استعاره اساساً امری تزئینی است. به عبارت دیگر استعاره لازم و ضروری نیست بلکه صرفاً زیباست (گلفام و یوسفی راد، 1381: 61). امروزه، بررسی استعاره از بنیادی‌ترین بخش‌های مطالعات معنی‌شناسی شناختی است. نکته مهم آن است که استعاره فقط یک ویژگی سبکی زبان ادبی نیست. بلکه خود تفکر و ذهن دارای ماهیت استعاری است. به همین دلیل آن را استعارۀ مفهومی در تقابل با استعارۀ زبانی نامیدند. در این نظریه ساخت مفهومی بر اساس نگاشت‌های بین حوزه‌های شناختی شکل می‌گیرد. منظور از نگاشت[22] تطبیق ویژگی‌های دو حوزۀ شناختی است که در قالب استعاره به همدیگر نزدیک شده‌اند. استعاره نقش وسیعی در نحوۀ عملکرد ذهن انسان در چگونگی مفهوم‌سازیِ تجربه دارد که در آن، مفاهیم انتزاعی در حوزۀ مفهومی، با بهره‌گیری از مفاهیم عینی سازمان‌بندی می‌شود. استعارهها در ماهیت وجودی خود با اندیشه پیوند می‌خورند. از این‌رو که بین حوزه‌های مبدأ و مقصد مجموعه نظام‌مندی از نگاشت‌ها وجود دارد که به درک استعاره مفهومی کمک می‌کند. لذا بر اساس توالی وابسته درک از نگاشت تا مفهوم، استعارهها را مستقیماً به اندیشۀ انسان مربوط می‌دانند (لیکاف و جانسون 1980، ترجمۀ میرزابیگی 1397).
"هدف از استعاره در اندیشه و ساختار مفهومی آدمی، فراهم آوردن ساختاری منسجم و قابل‌فهم برای حوزه‌های مفهومی انتزاعی است. حوزه‌هایی که در غیر این صورت، پراکنده و پریشان و در نتیجه دیریاب و فرّار باقی می‌ماندند. به سخن دیگر، کارکرد استعاره در نظام شناختی انسان عرضۀ موجودیت‌ها و مفاهیم انتزاعی و ناملموس در هیئتی ملموس و انضمامی است." (پردل، 1396).
- استعارۀ مفهومی در گفتمان سیاسی
برد (2000) در خصوص استعاره در گفتمان سیاسی می‌گوید بسیاری از استعاره‌هایی که در موقعیت‌های سیاسی استفاده می‌شوند برگرفته از ورزش‌ها یا میادین جنگ هستند، همچنین مفاهیم کلیدی اغلب شامل دشمنان، مخالفان، برندگان و بازندگان می‌شوند. لیکاف (1996: 7) در کتاب خود با عنوان "سیاست اخلاق، آنچه محافظه‌کاران می‌دانند و لیبرال‌ها نمی‌دانند"، به تحلیل دیدگاهی که در زیرساخت تفکّر سیاسی ایالات‌متحدۀ آمریکا قرار داشت، پرداخت. به اعتقاد وی استعارۀ سیاسی خانواده در مرکز مفهوم‌سازی جامعه در سیاست آمریکا قرار دارد. به طور کلی این استعاره به صورت ذیل است: اجتماع، یک خانواده است. قدرت اخلاقی، قدرت والدین است. شخصی که در قدرت است یکی از والدین است. رفتار اخلاقی کسی که تحت این قدرت است، اطاعت است. رفتار اخلاقی کسی که صاحب قدرت است ایجاد معیارها و اجرای آن است. ورتسن و دولانتشیر[23] (2008: 271) می‌گویند که استعارهها می‌توانند احساسات قوی را برانگیزند. به عنوان نمونه نازی‌ها با توصیف دشمن فرضی و هرگونه تهدیدی برای دولت نازی به عنوان بیماری‌های خطرناک و طاعون کشنده، موجب برانگیختن هم ترس و هم نفرت در میان مردم می‌شدند. چارتریز-بلک[24] (2005) نیز مهم‌ترین هدف استفاده و انتخاب استعاره را متقاعد کردن می‌داند. استعاره‌های مفهومی از آن جهت به عنوان فرمول زبانشناسی مؤثری شناخته می‌شوند که با چارچوب‌های مفهومی چون بیماری، سفر و غیره مرتبط هستند. از طریق این چارچوب‌های مفهومی شنوندگان بسیاری از حوادث، فعالیت‌ها و پدیده‌های انتزاعی و پیچیده اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را دریافت می‌کنند. بدین طریق پیام‌های سیاسی متقاعدکننده‌تر می‌شوند زیرا چیزهای قبلاً شناخته شده یا حداقل آشنا را یادآور می‌شوند (لنارد و جوسیچ، 2017).
- روش تحقیق
پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. داده‌ها سخنرانی‌های سه تن از اعضای دولت تدبیر و امید، آقایان روحانی، جهانگیری و ظریف است. این سخنرانی‌ها به مدت 6 ساعت و 45 دقیقه، در بازه زمانی 1397-1396 به روش تصادفی از سایت‌هایی چون پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری، آپارات و یوتیوب به شیوه کتابخانه‌ای گردآوری شده‌اند. سپس کلیۀ استعاره های مفهومی به کار رفته با مبنا قرار دادن رویکرد استعاره مفهومی لیکاف و جانسون (1980) تعیین شده و بر اساس حوزۀ مبدا تفکیک گردیده‌اند. در مرحلۀ بعد به تحلیل استعاره‌های هریک از حوزه‌های مبدا و تبیین دلایل به کارگیری آنها پرداخته شده است.
- تحلیل داده‌ها
5-1 استعاره‌های مفهومی با حوزۀ معنایی سفر
از آنجایی که سفر طرح‌وارۀ تصویری عینی و ملموسی به مخاطب ارائه می‌کند، حوزۀ مبدأ پرکاربردی در استعاره‌های شناختی و به طور خاص استعاره‌های شناختی گفتمان سیاسی به شمار می‌رود (آینه وند، 1390). در استعاره‌های سفر و مسیر، سیاستمدار در نقش کاروان‌سالاری ظاهر می‌شود که پیشاپیش دیگران حرکت می‌کند، نقشه راه را به خوبی می‌شناسد و از وجود موانعی چون حضور راهزنان و یا گردنه‌های صعب‌العبور مسیر آگاه است. از آنجا که جنبه‌های مثبت سفر و نیز مخاطرات آن تا حدی قابل پیش‌بینی است، این امر سیاستمدار را قادر می‌سازد که در قالب آن به طور منطقی اظهارنظر و یا استدلال کند. به همین دلیل اگر او هم‌سفرانش را از پای نهادن در مسیری بر حذر می‌دارد، آنان باید به او و تصمیماتش اعتماد کنند و او را یاری رسانند تا وی بتواند به سلامت، کاروان را از این مسیر پرمخاطره به مقصد برساند. به کار بردن طرح‌وارۀ تصویری سفر، این پیش فرض را به ذهن متبادر می‌کند که مسیر، می‌تواند گاه دشوار، گاه ناهموار و گاه پرپیچ‌وخم نیز باشد. در واقع در این نوع طرح‌واره، موانع، مشکلاتی چون حضور بدخواهان و دشمنان در نظر گرفته می‌شود. نقشۀ راه به معنی اهداف و برنامه‌های ارائه شدۀ سیاستمدار است. همچنین، هم‌سفران نشان‌دهندۀ ملت هستند و هم‌سفر دانستن ملت، خود باعث ایجاد همبستگی بین مردم و سیاستمدار نیز می‌شود. ازجملۀ استعاره‌های سفر موجود در پیکره مورد بررسی، عبارت‌اند از:
- راه صاف و ساده‌ای پیش روی ما نیست. در شرایط امروز دنیا برای اروپا و آمریکا و آسیا و دیگر قاره‌ها هم مسیر حکمرانی ساده و هموار نیست (روحانی، دفاع از وزراء پیشنهادی در مجلس، مرداد 1396).
- ما راه سختی پیش رو داریم.
- ما در جاده‌ای راه نمی‌رویم که تنها باشیم.
- اگر این بیست گره را بیست و یک گره کردیم معلوم است راست نمی‌گیم ما تو مسیر انقلاب نیستیم (روحانی، نشست هم‌اندیشی مدیران ارشد دولت، فروردین 1397).
- ما در خوزستان قدم‌هایی برای آب برداشتیم، اما هنوز راه طولانی در پیش داریم (روحانی، سفر انتخاباتی اهواز، اردیبهشت 1396).
- حضرت ابی‌عبدالله الحسین و یارانش بزرگ‌ترین منبع فرهنگی و انگیزشی برای جامعۀ ما در مسیر معنویت، در مسیر استقامت و در مسیر اصلاح جامعه است (روحانی، مراسم آغاز سال تحصیلی دانشگاهها، مهر 1396).
- ما امروز آماده‌ایم برای حرکت دوباره (روحانی، سفر انتخاباتی قزوین، اردیبهشت 1396).
- بحث بر سر این است که از امروز به بعد مسیر آزادی بیان را می‌خواهیم ادامه دهیم یا نه.
- ما هم در پیشگاه ملّت امروز می‌توانیم بگوییم به آن نقطۀ مطلوبی که شما می‌خواستید نرسیدیم ولی تلاش کردیم که خیلی از اشکالات را برطرف بکنیم (جهانگیری، گردهمایی صنعتگران و مهندسان، اردیبهشت 1396).
- اولاً بپذیریم که منافع ملّی، جناحی نیست. ما در یک کشتی نشسته‌ایم، همۀ ما در یک کشتی نشسته‌ایم (ظریف، کنگرۀ حزب ندای ایرانیان، آذر 1397).
- کشور را در مسیر صحیح قرار دادیم. قبول دارم سرعت کم است (جهانگیری، سفر انتخاباتی یاسوج، اردیبهشت 1396).
- در جهان در یک کشتی نشسته‌ایم، در ایران و منطقه در یک کشتی نشسته‌ایم (ظریف، آئین جهان نوروز، اسفند 1397).
هنگامی‌که در نمونه 1، روحانی می‌گوید "راه صاف و ساده‌ای پیش روی ما نیست." به دشواری کار اشاره می‌کند و تأکید می‌کند مسیر حکمرانی هموار نیست. یعنی اداره کردن دولت و مدیریت آن سخت است. در طرح‌وارۀ تصویری سفر، مؤلفۀ زمان نیز مهم و کاربردی است. چرا که سیاستمدار با اشاره به زمان و تأکید بر آن قادر می‌شود تا قول‌هایی برای آینده بدهد و از این طریق تعهد و آینده‌نگری خود را نشان دهد. مثلاً در نمونه 5، "ما در خوزستان قدم‌هایی برای آب برداشتیم، اما هنوز راه طولانی در پیش داریم."، روحانی ادامۀ کار را به آینده سوق می‌دهد. در این راستا، در نمونه 7، می‌گوید "ما امروز آماده‌ایم برای حرکت دوباره."، قول و تعهد خود را با تأکید بر همین امروز نشان می‌دهد و همچنین در نمونه 8، "بحث بر سر این است که از امروز به بعد مسیر آزادی بیان را می‌خواهیم ادامه دهیم یا نه." آینده بهتری از امروز به بعد را نوید می‌دهد. گفتنی است در طرح واره سفر، مقصد و هدف مسیر نیز، پیشرفت کشور در زمینه‌های گوناگون است. خواه این هدف ایجاد اشتغال و اصلاح جامعه باشد، خواه دستیابی به آرمان‌های انقلاب و آزادی بیان. مثلاً در همین نمونۀ 5، دستیابی به حل مشکل آب خوزستان، به مقصد نهایی یک سفر طولانی تشبیه می‌شود که با مخاطرات فراوانی همراه است و دولت در حال حاضر توانسته چند قدم آغازین را در این مسیر طولانی بردارد و حل مشکل آب نیز روندی سخت و زمان‌بر را در پی دارد که مخاطب نباید انتظار گشایش زودهنگام این گره پیچیده را داشته باشد، هرچند دولت نسبت به این معضل آگاه است و درصدد رفع آن اقداماتی را انجام داده‌است. در نمونههای 10 و 12، ظریف در دو سخنرانی، استعاره‌های مرتبط به سفر دریایی را به کار می‌بندد. استعاره‌های سفر دریایی به اعتقاد مشیرزاده و همویی (1391) در گفتمان سیاسی تاریخچه‌ای سنتی دارند که به دوران ارسطو باز می‌گردد. ارسطو در سیاست مورد نظر خود، وابستگی متقابل انواع مختلف شهروندان و ارتباط آنها با امور دولت را با استعارۀ دریانوردان که روی یک کشتی کار می‌کنند نشان داده‌است. برای مثال در نمونۀ 10، ظریف به مخاطرات سفر و در واقع مشکلات درون حاکمیت اشاره دارد. وی برای اینکه نشان دهد که منافع ملی کشور فراجناحی است، در ذهن مخاطب کشتی‌ای به نام ایران را به تصویر می‌کشد که در دریای پرتلاطم جهانی در حال سیر است و ملت ایران به مثابه مسافران این کشتی هستند. اگر برای این کشتی هر حادثه‌ای رخ دهد، همۀ مسافران به نوعی از این رخداد متضرر خواهند شد و بدین ترتیب است که اگر برای کشور نیز مشکلی ایجاد شود، همۀ ملّت ایران به نوبۀ خود فارغ از هر جناح و طرز تفکری، تحت تأثیر این مشکل قرار خواهند گرفت. کاربرد چنین استعاره‌ای در حین این که موجب وضوح بیشتر مطلب در جهت اقناع مخاطب و برانگیختن حس اتحاد می‌گردد، الزام وجود همبستگی ملی را نیز مستدل می‌نماید.
5-2 استعارۀ مفهومی با حوزۀ معنایی مبدأ ورزش
ورزش در جوامع گوناگون نقش پررنگی ایفا می‌کند. در هر جامعه، تودۀ مردم رویدادهای ورزشی را پیگیری می‌نمایند و بدین ترتیب با مفاهیم زبان ورزش مأنوس هستند، مفاهیمی چون رقابت، برد و باخت. بنابراین به‌کارگیری حوزه معنایی ورزش به سیاستمداران این فرصت را می‌دهد که عقاید و استدلال‌های خود را با به‌کارگیری زبانی آشنا برای مخاطبانشان، ابراز کنند. همانند نمونههای زیر:
- مگر می‌شود بدون تکنولوژی با دنیا رقابت کنیم (روحانی، دفاع از وزرای پیشنهادی در مجلس، مرداد 1396)
- ما در یک میدان رقابت داریم حرکت می‌کنیم.
- من دنبال این نبودم که هفده قهرمان ناهماهنگ معرفی کنم من در فکر یک تیم هفده نفرۀ هیئت‌وزیران هماهنگ بودم.
- بقیه کنار گود هستند نمی‌دانند تو گود چه خبر است (روحانی، نشست هم‌اندیشی مدیران ارشد دولت، فروردین 1397).
- اما بعضی چیزها هم قدرت بازوی من نتوانست (روحانی، سفر انتخاباتی تبریز، اردیبهشت 1396).
- باید بین دانشگاه‌های ما رقابت باشه، ما یک رقابت آن هم خیلی ناسالم درست کردیم تحت رقابت جناح‌های سیاسی (روحانی، مراسم آغاز سال تحصیلی دانشگاهها، مهرماه 1396).
- ما امروز رسیدیم به مساوی برداشت‌کردن و در آینده جلو می‌زنیم (جهانگیری، گردهمایی مهندسان و صنعتگران، اردیبهشت 1396).
- همۀ این موارد را در نظر بگیرید. در همۀ این موارد همسایگان ما از ما جلوترند (ظریف، کنگرۀ حزب ندای ایرانیان، آذر 1397).
مثلاً در نمونۀ 13، کشور همچون شخصی که در یک رقابت ورزشی مثل تنیس یا شطرنج شرکت کرده، در حال رقابت با حریفان دیگر، یعنی دیگر کشورهای دنیاست. همان‌گونه که یک تنیس‌باز برای شرکت در یک مسابقۀ بین‌المللی به وسایلی چون توپ و راکت و یک شطرنج‌باز به مهره‌ها و صفحه شطرنج و ابزار مناسب احتیاج دارد، کشور نیز در رقابت در عرصۀ بین‌المللی به تکنولوژی نیاز دارد. یا در نمونۀ 15، رئیس‌جمهور این جمله را زمانی بیان می‌کند که در مورد انتخاب اعضای کابینه‌اش صحبت می‌کند. در اینجا وی خود را همچون سرمربّی‌ای می‌داند که اعضای یک تیم ورزشی را انتخاب می‌کند. همۀ افرادی که زبان ورزش را می‌شناسند به خوبی می‌دانند که لازمۀ یک تیم ورزشی موفق، حتی اگر اعضای آن از بهترین‌ها باشند، هماهنگی بین اعضاء است و چه بسیارند تیم‌هایی پرستاره که به دلیل ناهماهنگی نتوانسته‌اند به شکلی کارآمد عمل کنند. کاربرد چنین استعارۀ ورزشی‌ای به رئیس‌جمهور امکان انتقال این عقیده را می‌دهد که در انتخاب‌هایش تنها به قابلیت‌های فردی افراد اکتفا نکرده، بلکه سعی کرده تا هماهنگی اعضای کابینه با یکدیگر را نیز لحاظ کند و بدین‌ترتیب تیمی تشکیل دهد که هماهنگ و در کنار هم به خوبی و به شکلی بهینه کار کنند. بدین‌سان وی تلاش می‌کند مخاطبش را نسبت به درستی انتخاب‌هایش اقناع کند. همچنین جهانگیری در نمونۀ 19، می‌گوید "ما امروز رسیدیم به مساوی برداشت کردن." که می‌تواند تداعی‌کننده ذهن به سمت ورزش فوتبال یا والیبال و مانند آن باشد که در آن، تیم می‌تواند شرایط مساوی داشته باشد. لذا او استعاره را با بهره‌گیری از مفاهیم عینی ورزش سازمان‌بندی می‌کند. از این‌رو، این نمونه می‌تواند یک استعاره ورزشی دیگر محسوب شود. در نمونۀ 20 نیز، ظریف اشاره می‌کند که "در این مورد همسایگان ما از ما جلوترند" کشور همچون شخصی که در یک رقابت ورزشی مثل دوومیدانی شرکت کرده، در حال رقابت با دونده‌های دیگر، یعنی دیگر کشورهای دنیاست. درست همانند دونده‌ای که در میدان رقابت در تلاش است تا از بقیه دونده‌ها جلوتر بزند. لذا با این سیاست و خط‌مشی استفاده از این استعارۀ ورزشی، درک مفاهیم انتزاعی ترقی، پیشرفت، رقابت سیاسی و غیره را با مفهوم ملموس و عینی دویدن ممکن و میسر می‌سازد و سعی حداکثری خود را در اقناع مخاطب دارد.
5-3 استعارۀ مفهومی با حوزۀ معنایی مبدأ جنگ
استعاره‌های جنگ برای مخاطب توأم با احساس خطر هستند. در این‌گونه استعارهها مفهوم دشمن شکل می‌گیرد و سیاستمدار همچون فرمانده‌ای جسور در برابر این دشمنان قرار می‌گیرد و با قدرت از میهنش دفاع کرده و زیرکانه توطئه‌ها و نقشه‌های آنها را خنثی می‌نماید. آنچه در این بین متضمن پیروزی اوست اتحاد میان نیروها و حمایت همه‌جانبۀ ملت از لشگریان خودی است. در واقع می‌توان گفت استعاره‌های به‌کاررفته در این بخش تداعی‌گر مفاهیمی همچون خطر، دفاع، قدرت و اتحاد در ذهن مخاطب هستند.
- همه باید به صحنه بیاییم، همه باید تلاش کنیم (روحانی، دفاع از وزرای پیشنهادی در مجلس، مرداد 1396).
- اونی که سینه سپر می‌کند برای برجام یعنی در برابر دشمنان ایران می‌ایستد. به این می‌گوییم قهرمان میدان مبارزه در برابر استکبار.
- سبکی که ما امروز شروع کردیم در مسئلۀ ارز اون توطئه‌ای که آمریکا طراحی کرده بود، نقش بر آب شده است (روحانی، نشست هم‌اندیشی مدیران ارشد دولت، اردیبهشت 1397).
- ما همه دست به دست هم دادیم تا حصر ایران را بشکنیم (روحانی، سفر انتخاباتی اهواز، اردیبهشت 1396).
- ما دست به دست هم دادیم از حقوق ملت ایران به خوبی دفاع کردیم.
- باید از بخش خصوصی واقعی دفاع کنیم. باید از سرمایه‌گذار دفاع بکنیم. باید از نخبگان کشور دفاع کنیم (جهانگیری، گردهمایی صنعتگران و مهندسان، اردیبهشت 1396).
در نمونۀ 22، هنگامی‌که روحانی می‌گوید"اونی که سینه سپر می‌کند" مفهوم دفاع را که مقوله‌ای انتزاعی است، با سپر که وسیله‌ای فیزیکی و ملموس است قیاس می‌کند. همچنین، در نمونۀ 24، وقتی رئیس‌جمهور در خوزستان در مورد موفقیتش در رفع تحریم‌ها، استعارۀ جنگ را به کار می‌برد، مفهومی آشنا را در ذهن مخاطبانش تداعی می‌کند که خاطراتشان با جنگ هشت سالۀ ایران و عراق و حصر آبادان عجین شده است. او درک مفهوم انتزاعی تحریم و برداشتن تحریم را از طریق مفهوم عینی حصر و رفع حصر بازنمایی می‌کند. بدین ترتیب مخاطب با یادآوری روزهای سخت جنگ و فداکاری‌های فرزندان ایران در رفع حصر آبادان، به این مفهوم دست می‌یابد که تحریم‌های اعمال شده همچون جنگ اقتصادی بوده است که جز خرابی و ویرانی نتیجه‌ای در پی نداشته‌است و فرزندان این مرز و بوم (تیم وزارت امور خارجه)، این بار در قالبی دیگر توانسته‌اند با تحمل مشقت‌های فراوان موجبات پیروزی کشور را فراهم آورند. در تمامی نمونههای بالا، استعارۀ "سیاست جنگ است" ایجاد شده است، این استعاره را در قالب کلیدواژه‌های صحنه، سپر، نقش بر آب شدن توطئه، حصر و دفاع مشاهده می‌کنیم که همگی حوزه مبدأهایی برای حوزه مقصدهای انتزاعی سیاسی‌اند. این‌گونه است که رئیس‌جمهور و دیگر اعضاء دولت تدبیر و امید از جمله جهانگیری و ظریف با به‌کارگیری مقوله‌ای ملموس همچون جنگ، به یاری استعاره، مخاطبان را برمی‌انگیزند، ترغیب می‌کنند و در صدد برجسته‌سازی و تهییج احساساتی همچون میهن‌پرستی و وطن‌دوستی برمی‌آیند تا آنها را نسبت به راهبردهای سیاست خارجی دولت خود اقناع کنند.
5-4 استعاره‌های مفهومی جان‌بخشی
در استعاره‌های جان‌بخشی شاهد هستیم که گوینده از رهگذر تخیل خویش به مفهومی بی‌جان حس حیات، جنبش و هر آنچه که مرتبط با زنده بودن است، همچون رشد و تکامل می‌بخشد. بدین ترتیب یک مفهوم انتزاعی در قالب موجودی زنده جان می‌گیرد و اثربخش می‌گردد. استعاره‌های جان‌بخشی می‌توانند در کالبد انسانی و یا حیوان و گیاه ظهور کنند. این نوع استعاره را در ذیل در داده‌ها مشاهده می‌کنیم:
5-4-1 با حوزۀ معنایی مبدأ وجود انسانی
در این دسته از استعارهها، مفاهیم انتزاعی و بی‌جان به خصایص، ویژگی‌ها و اعمال انسانی مرتبط می‌شوند و هویت و موجودیت می‌یابند. بدین‌سان لباس جسم پوشیده و گاهی دارای اعضای بدن انسان همچون شانه، پا، دست، سر و دهان می‌گردند. این‌گونه است که می‌توانند بار بر دوش بکشند، گام بردارند، تشویق و تنبیه شوند، به بند کشیده شوند و حتی تودهنی بخورند.
- همۀ این بار به دوش دولت یازدهم افتاد (دکتر روحانی، دفاع از وزرای پیشنهادی در مجلس، مرداد 1396).
- در زمینۀ اشتغال گام های بسیار بلندی باید برداریم.
- در مسئلۀ ارز یک تودهنی بود به کاری که آمریکا می‌خواهد انجام دهد(روحانی، نشست هم‌اندیشی مدیران ارشد دولت، اردیبهشت 1397).
- ما دست به دست دادیم تا تحریم را از سر ایران برداریم (روحانی، سفر انتخاباتی اهواز، اردیبهشت 1396).
- یک جناح جایزه می‌گیرد یک جناح تنبیه می‌شود (روحانی، مراسم آغاز سال تحصیلی دانشگاهها، مهرماه 1396).
- آوارهایی که بر سر کشور خراب شده بود، برداشته شد (جهانگیری، گردهمایی صنعتگران و مهندسان، اردیبهشت 1396).
- تمدن‌های دنیا مجبورن در مقابل ملّت متمدّن ایران سر تعظیم فرود بیاورند.
- نباید اجازه بدهیم از فقر این ملّت، از نیازمندی این ملّت یک عده سوءاستفاده بکنند و این ملّت را به بند بکشند.
- رعایت حقوق بشر برای جمهوری اسلامی یک تکلیف قانونی نیست، یک امر اخلاقی نیست، حتی یک وظیفۀ اسلامی نیست، بالاتر یک ضرورت ادامۀ حیات کشور است (ظریف، کنگرۀ حزب ندای ایرانیان، آذر 1397).
همان‌طور که می‌بینیم در نمونۀ 27، "همۀ این بار به دوش دولت یازدهم افتاد."، دولت و مشخصاً دولت یازدهم مانند یک شخص تلقی شده و دارای اعضاء بدن همچون دوش یا شانه است. در نمونۀ 31، "یک جناح جایزه می‌گیرد"، جایزه گرفتن به جای انسان به حزب و جناح و گروه اختصاص داده شده و این ویژگی انسانی به یکی از مفاهیم انتزاعی دولت نسبت داده شده‌است و در نمونۀ 32، "آوارهایی که بر سر کشور خراب شده"، کشور به مثابه یک انسان است و طبیعتاً دارای سر. در نمونۀ 35 کشور به مثابه شخصی انگاشته شده که جان دارد و نفس می‌کشد. همانند هر موجود زنده‌ای که حیاتش در گرو داشتن اکسیژن و هواست، رعایت حقوق بشر در جامعه نیز به کشور فرصت و اجازۀ تنفس می‌دهد و بدین‌گونه متضمن ادامۀ حیات کشور می‌گردد. لذا آنچه اتفاق افتاده تبدیل مفاهیم ذهنی، فکری و انتزاعی به مفاهیمی حسی و عینی است. یک سری ویژگی‌های فیزیکی انسانی به مفهوم انتزاعی دولت و کشور نسبت داده شده‌است. به مدد این جان‌بخشی و این استعاره که دولت یا کشور یک شخص است، اختلافات حزبی، جناحی و تشتت آراء و مواردی از این دست به حاشیه رانده می‌شوند و در پی آن موجبات اقناع‌سازی مخاطبان (عموم ملت) فراهم می‌شود.
5-4-2 با حوزۀ مبدأ سایر جانداران (حیوان و گیاه)
از آنجا که انسان‌ها تجربۀ ملموسی از حضور سایر جانداران همچون حیوانات و گیاهان در اطراف خود دارند، به‌کارگیری این دسته از استعارهها برای درک بهتر حوزه‌های ناشناخته می‌تواند کارساز باشد.
- وظیفۀ وزارت امور خارجه حراست از نهال نوپای برجام است (روحانی، دفاع از وزرای پیشنهادی در مجلس، مرداد 1396).
- ما این را قبول نداریم که آزادی را ذبح کنیم به خاطر امنیت یا امنیت را ذبح کنیم به خاطر آزادی.
- این حرف در مورد ایشان ناحق است اگر کسی فکر کند که ایشون آزادی را به مذبح می‌برد.
- آقای علوی جز آن‌هایی است که آزادی را نمی‌برد پای درخت امنیت هر روز قربانی کند.
برای مثال در نمونۀ 36 برجام به نهال نوپایی می‌ماند که هر لحظه در برابر تندباد حوادث ممکن است آسیب ببیند. همان‌گونه که یک نهال به مراقبت و توجه باغبانی دلسوز نیاز دارد تا به درخت تنومندی بدل گردد که به راحتی آسیب‌پذیر نباشد، وزارت امور خارجه نیز باید از برجام حراست کند تا از گزند کارشکنی‌های داخلی و خارجی مصون بماند. در سه نمونه دیگر یعنی 37، 38 و 39 نیز مفهوم انتزاعی آزادی به یک جاندار که دارای کنش مادی و فیزیکی بوده و قابل ذبح است، تشبیه شده است. به بیانی دیگر، تجربه‌ای تصویرسازی شده و در این حالت، آزادی آن تجربه‌ای است که در قالب مفهوم ساده‌تر "حیوان ذبح‌شدنی" درک می‌شود.
5-5 استعاره‌های مفهومی با حوزۀ معنایی مبدأ ساختمان
نظر به اینکه انسان‌ها تجربۀ زیست در ساختمان را دارند، می‌توان بسیاری از مفاهیم انتزاعی را از این طریق برای آنان تبیین کرد. از این رو است که سیاستمداران به استعارۀ ساختمان تمسک می‌جویند. ساختمانی که برای ساختنش نیاز به طرح، نقشه، صبوری و همکاری در اجرا می‌باشد و استحکام پی آن، متضمن بقا و سلامت ساختمان است و به قول شاعر خشت اول گر نهد معمار کج تا ثریا می‌رود دیوار کج. نمونههای زیر از این دست از استعارهها می‌باشند:
- مردم بزرگ آذربایجان، ما تصمیم بزرگی را می‌خواهیم بسازیم (روحانی، سفر انتخاباتی تبریز، اردیبهشت 1396).
- دلواپس‌ها آن آجرهای دیوار تحریم که ما خراب کردیم بردند تو یک انبار گذاشتند که اگر دولت عوض شد دومرتبه بیارند .
- یک جناحی از اول ساختمان، دیوارش کوتاه ساخته شده (روحانی، مراسم آغاز سال تحصیلی دانشگاهها، مهر 1396).
- ما وقت زیادی صرف آواربرداری کردیم، آواربرداری در سیاست خارجی کشور (جهانگیری، گردهمایی صنعتگران و مهندسان، اردیبهشت 1396).
- نیاز داریم با همدیگر یک ایران بهتر را بسازیم (ظریف، کنگرۀ حزب ندای ایرانیان، آذر 1397).
به عنوان نمونه در شمارۀ 40، رئیس‌جمهور سعی می‌کند با به‌کارگیری حوزۀ معنایی ساختمان، مردم را برای شرکت در انتخابات تشویق کند. او تصمیم‌گیری در مورد سرنوشت کشور را به مثابه بنا نهادن ساختمانی می‌داند که همه باید دست به دست هم دهند و با تحمل مشقات بسیار این سازۀ ارزشمند را به گونه‌ای مستحکم برپا کنند و از تخریب آن جلوگیری نمایند. یا در نمونۀ 41، وی تحریم‌ها را به دیواری عظیم تشبیه می‌کند که میان ایران با دنیا فاصله انداخته بوده و با تلاش و زحمت فراوان، تیم وزارت امور خارجۀ دولتش موفق شده است آجر به آجر این دیوار را با صرف وقت و انرژی فراوان خراب کند، یعنی تک‌تک تحریم‌ها را بردارد. در واقع رئیس‌جمهور، در اینجا نهیبی به مخالفان توافق هسته‌ای می‌زند. آنانی که این موفقیت را برنمی‌تابند و در اولین فرصت با تلاش برای در دست گرفتن دولت جدید، در صدد ساخت مجدّد این دیوار هستند یعنی بازگشت مجدّد همۀ تحریم‌ها. در نمونۀ 42 نیز استعارۀ مفهومی ساختمان در قالب عبارتی کنایی به کار گرفته شده است تا از این رهگذر مظلومیت و نداشتن حق مساوی یک جناح در برابر جناحی دیگر به تصویر کشیده شود.
5-6. استعارۀ مفهومی با حوزۀ معنایی مبدأ پدیده‌های طبیعی
تعامل انسان با طبیعت موجب می‌شود که او اجزای آن را برای بیان تعابیر ذهنی خود وام گیرد. بر این اساس گاهی مسائل سیاسی، چون پدیده‌های طبیعی انگاشته می‌شوند و از این پدیده‌ها جهت تبیین مفاهیم سیاسی استفاده می‌شود. این پدیده‌ها می‌توانند مربوط به آب‌وهوا، دریا یا زمین باشند. همانند نمونههای زیر:
- من این روزها درد ریزگرد را بیشتر حس می‌کنم. ریزگرد اتهام، ریزگرد تهمت، ریزگرد دروغ، ریزگرد سیاه نمایی، ریزگرد تضعیف ایران (روحانی، سفر انتخاباتی اهواز، اردیبهشت 1396).
- یا همه به ساحل نجات می‌رسیم یا همه غرق می‌شویم. چه غرق در بحران محیط‌زیست، چه غرق در بحران فقر، چه غرق در بحران ناامنی (ظریف، آئین جهان نوروز، اسفند 1397).
در نمونۀ 45، رئیس‌جمهور، اتهام، تهمت، دروغ و هر آنچه که توسط مخالفانش در انتخابات به او نسبت داده می‌شود را به ریزگرد تشبیه می‌کند و استعاره را نمود می‌بخشد. همان‌گونه که ریزگرد موجب سختی در تنفس می‌شود، اتهام، تهمت و دروغ نیز فضای سیاسی کشور را غبارآلود می‌کند و مانع از تنفّس در این فضا می‌گردد. همان‌گونه که ریزگرد کشاورزی را نابود می‌کند و مانع از دستیابی به محصول می‌شود، اتهام، تهمت، دروغ و سیاه نمایی نیز مانع از به بار نشستن تلاش‌ها می‌گردد، امری که نتیجۀ آن تضعیف ایران است. از آنجایی که این سخنرانی در اهواز ایراد شده‌است، رئیس‌جمهور با کاربرد کلمۀ ریزگرد که برای مردم خوزستان دردی بسیار ملموس است، حوزۀ معنایی تهمت، دروغ، سیاه‌نمایی و تضعیف را به ریزگرد مرتبط می‌کند. پس مردم خوزستان که به تبعات وجود ریزگردها به خوبی واقف و به قولی دردآشنا هستند، بهتر می‌توانند با آنچه رئیس‌جمهور می‌گوید ارتباط برقرار کنند.
جدول 1: حوزه‌های مبدأ به کار رفته در پیکره
|
|
حوزۀ معنایی مبدأ |
نمونه |
برخی از نگاشت‌های موجود |
|
|
استعارۀ مفهومی |
سفر |
اولاً بپذیریم که منافع ملّی، جناحی نیست. ما در یک کشتی نشسته‌ایم، همۀ ما در یک کشتی نشسته‌ایم.
|
ایران به مثابه کشتی، ملت ایران به مثابه مسافران کشتی، مشکلات پیش روی کشور به مثابه دریای پرتلاطم، عبور کشور از مشکلات به مثابه سفر کردن و رسیدن به ساحل امن. |
|
|
ورزش |
من دنبال این نبودم که هفده قهرمان ناهماهنگ معرفی کنم من در فکر یک تیم هفده نفرۀ هیئت‌وزیران هماهنگ بودم. |
رئیس جمهور به مثابه مربی، هیئت دولت به مثابه تیم ورزشی، وزیران به مثابه بازیکنان. |
||
|
جنگ |
ما همه دست به دست هم دادیم تا حصر ایران را بشکنیم |
تحریم به مثابه محاصره و حصر آبادان، دولت و تیم وزارت خارجۀ آن به مثابه رزمندگان، کشورهای اعمال کنندۀ تحریم به مثابه دشمن متخاصم، رفع تحریم ها به مثابه شکست حصر. |
||
|
جان بخشی |
وجود انسانی |
بار اصلی کشور بر دوش دولت است |
دولت به مثابه شخص و دارای اعضای بدن انسان |
|
|
سایر جانداران |
وظیفۀ وزارت امور خارجه حراست از نهال نوپای برجام است |
برجام به مثابه گیاه، وزارت امورخارجه به مثابه باغبان، مخالفان برجام به مثابه آفت‌های گیاهی |
||
|
ساختمان |
مردم بزرگ آذربایجان، ما تصمیم بزرگی را می‌خواهیم بسازیم. |
شرکت در انتخابات به مثابه ساختن بنایی محکم، مردم به مثابه سازندگان |
||
|
پدیده‌های طبیعی |
من این روزها درد ریزگرد را بیشتر حس می‌کنم. ریزگرد اتهام، ریزگرد تهمت، ریزگرد دروغ، ریزگرد سیاه نمایی، ریزگرد تضعیف ایران |
فضای سیاسی به مثابه هوای مملو از ریزگرد |
||
نمودار1: توزیع فراوانی حوزه های مبدأ در پیکره
- نتیجه‌گیری
به‌کارگیری استعاره به عنوان راهبردی زبانشناسی، دیری است که موردتوجه سیاستمداران در سراسر دنیا قرار گرفته‌است. بنابراین در پژوهش حاضر به نقش استعاره‌های مفهومی در گفتمان سیاسی ایران در دولت تدبیر و امید با محوریت سخنرانی‌های آقایان روحانی، جهانگیری و ظریف پرداختیم. تحلیل داده‌ها نشان داد که مهم‌ترین استعاره‌های به‌کاررفته در هفت نوع یا هفت حوزه مبدأ متفاوت بوده و عبارت‌اند از استعارۀ سفر و مسیر، جان‌بخشی (انسان)، جنگ، ورزش، جان‌بخشی (حیوان و گیاه)، ساختمان و پدیده‌های طبیعی. گفتنی است به لحاظ بسامد وقوع نیز، ترتیب فوق بیشترین و کمترین را نشان می‌دهد. بنابراین در خصوص نقش استعاره در کلام مقامات سیاسی شاهد بودیم که آنها همچون سیاستمداران سایر نقاط جهان سعی می‌کنند که بسیاری از مفاهیم انتزاعی مختص به سیاست را در چارچوب مفاهیمی ملموس و عینی قرار دهند. بدین‌ترتیب آنها گاهی با به‌کارگیری استعارۀ سفر و مسیر در نقش راهنمایی ظاهر می‌شوند که پستی و بلندی‌های راه را به هم‌سفران می‌نمایند (نمونههای 12-1) و یا گاهی با تکیه بر نقش پررنگ ورزش در جامعه و استفاده از استعارۀ ورزشی، زبانی آشنا را در توضیح موضوعی ناآشنا یا دشوارتر به خدمت می‌گیرند (نمونههای 20-13). گاهی کلامشان را با استعاره‌های جنگ در هم می‌آمیزند و مبدل به فرمانده ای می‌شوند که درصدد دفاع از میهن خود در برابر دشمنان برآمده‌است و نیاز به پشتیبانی همه‌جانبۀ ملت از لشگریانش دارد (نمونههای 26-21). این مقامات همچنین در برخی از استعارهها به مفاهیم بی‌جان، جان می‌بخشند و از این رهگذر، آنها را به هر آنچه که لازمۀ حیات است متصل می‌کنند. خواه آنها ویژگی‌ها و خصایص انسانی باشند (نمونههای 35-27)، خواه متأثر از تجربۀ مخاطب از دیگر جانداران (نمونههای39-36). آنها گاهی به استعارۀ ساختمان تمسک می‌جویند و به تبیین مفاهیم می‌پردازند (نمونههای44-40) و گاهی با توسل به پدیده‌های طبیعی، مفاهیم سیاسی را در این قالب می‌نمایانند (نمونههای 45 و46). روشن است که استعاره سیاسی نقش بسزایی در انتقال پیام‌های سیاسی اعضاء دولت تدبیر و امید دارد و آنها به خوبی از گفتمان استعاری در کلام خود استفاده کرده‌اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که استعاره علاوه بر تسهیل تجزیه و تحلیل مسائل سیاسی برای مخاطبان، به این سیاستمداران این فرصت را داده که به شیوه‌ای سهل‌تر مباحث مدنظر خود را تبیین کنند، تا احساسات مخاطب را برانگیزند و موجب اقناع مخاطبان در جهت اعمال باورهای خود شوند. گفتنی است استعاره‌های مفهومی با جلوه‌های گوناگون در راستای مقاصد گفتمان دولت تدبیر و امید، موسوم به گفتمان اعتدال نمود یافته‌اند. بنابراین استعارهها می‌توانند به عنوان ابزاری کارآمد و قدرتمند در اختیار خبرنگاران، تحلیل‌گران سیاسی و محققان حوزۀ گفتمان قرار گیرند تا از این رهگذر آنان به تحلیل پیام‌های سیاسی، پی بردن به جنبه‌های پررنگ یا پنهان گفتمان سیاسی و تسهیل رمزگشایی آن بپردازند. از این روست که نتایج حاصل ز این پژوهش می‌تواند برای این دسته از متخصصان و در نهایت برای سنجش نبض سیاسی کشور سودمند باشد.
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
[1], Borčić,N. kanižaj, I and Kršul, S
[2] Lakoff, G & Johnson, M
[3] Chilton, P & Ilyin, M
[4] Otieno, R.F. Owino, F. R and Attyang, J
[5] Beard, A
[6] Kerry, J
[7] Trump, D
[8] Wei, J
[9] Uvehammer, M
[10] Bush, G
[11] Vestermark, I
[12] Musolff, A
[13] Yu, N
[14] Taiwo, R
[15] Petrica, M
[16] Karimova, V
[17] Josipović, I
[18] Lenard, D & Ćosić, N
[19] Sanadar, I
[20] Pilyarchuk, K & Onysko, A
[21] Stojan, N & Mijić, S
[22] mapping
[23] Vertessen, D & De landtsheer, C
[24] Charteris-Black, J
استناد به این مقاله: غفوری صالح، گلناز، کاظمی، فروغ. (1400). استعاره‌های مفهومی و کارکردهای آنها در گفتمان سیاسی دولت تدبیر و امید. علم زبان، 8 (13)، 305-333. Doi: 10.22054/ls.2021.56755.1403
Language Science is licensed under a Creative Commons Attribution-Noncommercial 4.0 International License.
)