قرآن، کتاب مقدس مسلمانان، معجزة جاویدی است که در زیبایی‌های معنوی و لفظی انکارناپذیر آن پژوهش و تحقیق فراوانی صورت گرفته‌، نتایج قابل توجهی حاصل گردیده است. اعجازهای معنوی و لفظی، اعجاز عددی، علمی و زیبایی‌شناسی از جمله مواردی است که توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده‌است. پژوهش حاضر با بررسی تناسب واج‌آرایی واژه‌های پایانی آیات متوالی در یک سوره، یکی از دلایل زیبایی شنیداری، شیوایی و روانی متن قرآن را وجود «طبقات طبیعی» (Natural class) موجود در همخوان‌ها و واکه‌های تشکیل‌دهندة سجع پایانی آیات قرآن کریم می‌داند. هنگامی که گروهی از آواها در یک زبان، مشخصه‌های واجی مشترک داشته باشند که مختص آن گروه است و آن‌ها را از آواهای دیگر متمایز می‌کند، از نظر زبان‌شناسی یک طبقة طبیعی را تشکیل می‌دهند. آواهای موجود در یک طبقة طبیعی معمولاً می‌توانند در فرآیندهای واجی مشترک قرار گیرند و یا به یکدیگر تبدیل شوند. بسیاری از سوره‌های قرآن، به‌ویژه جزء سی‌اُم سجع پایانی دارند و به واکه‌ها و همخوان‌های یکسان ختم شده‌اند. برخی دیگر با وجود نداشتن واکه‌ها و همخوان‌های یکسان در سجع پایانی، موزون و گوشنوازند. دلیل این امر را می‌توان در رابطه‌ای دانست که واکه‌ها و همخوان‌ها در پایان هر آیه با آیة دیگر دارند که در قالب طبقات طبیعی تبیین‌شدنی است. این پژوهش، ابتدا دلایل طبقه‌بندی برخی آواها را به عنوان یک طبقة طبیعی ذکر نموده‌است و آنگاه به شناسایی این طبقات طبیعی در سجع پایانی آیات قرآن می‌پردازد.

2. پیشینة پژوهش

پژوهش‌های آواشناسی چندی دربارة قرآن صورت گرفته‌است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌گردد:

ـ ضالع به بررسی آزمایشگاهی نحوة تولید همخوان‌های خیشومی در بافت‌های مختلف قرآن کریم می‌پردازد. در این اثر، با توجه به اینکه همخوان‌های خیشومی پیش از همخوان یا واکه باشند و یا پیش از همخوان‌های دهانی و حلقی، نحوة تولید آن‌ها با کمک وسایل آزمایشگاهی همراه با تصاویر نشان داده شده‌است (ر.ک؛ ضالع، 1424ق.).

ـ هَشمی با بررسی قواعد تجوید قرآن کریم در برخورد با همخوان خیشومی «ن» /n/ سه نوع طبقة طبیعی را از یکدیگر متمایز نموده‌است که عبارتند از: همخوان‌های «رسا» (Sonorant)، «گرفته» (Obstruent) و «حلقی» (Guttural). وی با ارائة شواهد قرآنی بیان می‌دارد که «ادغام» (Gemination) در همخوان‌های رسا، «اخفاء» (Nasal place assimilation) در همخوان‌های گرفته و «اظهار» (Zero nasal assimilation) در همخوان‌های حلقی صورت می‌گیرد (Hashmi, 2004).

ـ خدابخشی با تحلیل فرایندهای واجی زبان عربی قرآنی در چارچوب واج‌شناسی زایشی به نتایجی دست یافته‌است که برخی از آن‌ها عبارتند از: 1ـ فرایند یرملون که حاصل همگونی کامل همخوان /n/ با همخوان‌های رسا در مرز دو واژه است. 2ـ فرایند اخفاء که حاصل همگونی ناقص همخوان /n/ با همخوان‌های گرفته پس از خود است. 3ـ همزة وصل که حاصل از درج همخوان انسداد چاکنایی است (ر.ک؛ خدابخشی، 1386).

ـ صالح الدویز به بررسی قرآن از دیدگاه واج‌شناسی زایشی (Generative Phonology) پرداخته‌است و پس از ارائة فرایندهای مربوط به همخوان «ن» /n/ با توجه به مشخصه‌های تمایزدهندة آواها در زبان عربی قرآنی، نتیجه گرفته‌است که واج‌شناسی زایشی را می‌توان برای توصیف فرایندهای واجی در قرآن به کار برد، اما نمی‌توان قاعدة «اخفاء» را با استفاده از واج‌شناسی زایشی توصیف نمود (Saleh Alduais, 2013: 33-61).

ـ نخاولی و سیدی ریتم و موسیقی قرآن را بررسی کرده‌اند و برخی از ظرافت‌ها و زیبایی‌های شنیداری قرآن را به دلیل تناسب معنای واژه با توالی‌های آوایی موجود در آن واژه دانسته‌اند؛ به عنوان نمونه، واژة «وسوس» در «... فوسوس إلیه الشیطان...» که به معنای تکرار پی‌درپی است، با واژه‌ای بیان شده که از تکرار دو آوای «و» و «س» پدید آمده است (Nakhavali & Seyedi, 2013: 21-27).

3. شیوة جمع‌آوری داده‌ها

داده‌های بررسی‌شده در این پژوهش را کلیة آیات موجود در سی جزء قرآن کریم تشکیل می‌دهند. پس از بررسی کلیة واژه‌های پایانی آیات در 114 سوره، جدولی تهیه گردیده‌است و آیات مختوم به /م، ن، ر، ل/ و نیز آیاتی که مختوم به یکی از این همخوان‌ها به همراه یک واکه می‌باشند (مانند واژه‌های «رحیماً» و «تقدیراً») شمرده شده، در ستون‌های جداگانه درج گردیده‌است. در این پژوهش، برای پیشگیری از اشتباه در شناخت نوع آواهای مورد بررسی، واج‌نگاری جهانی IPA به‌کار رفته‌است.

4. چارچوب نظری

چارچوب نظری استفاده‌شده در این پژوهش، «واج‌شناسی زایشی»است.مقولة واج‌شناسی زایشی، مجموعه‌ای از قواعد است که بر صورت‌های زیرساختی تکواژها اعمال می‌شود و یک صورت آوایی معین را تولید می‌کند (ر.ک؛ کامبوزیا، 1385). یکی از مفاهیم مطرح در این چارچوب، «مشخصه‌های تمایزدهنده» (Distinctive features) است. در زبان‌شناسی، «مشخصه» به ویژگی شاخصی در زبان دلالت دارد که بر حسب سطوح گوناگون مطالعات زبان‌شناسی به شیوه‌های متفاوتی تعبیر می‌شود؛ به عنوان نمونه، واژة «مرد» به کمک مشخصه‌های [+ انسان]، [+ بالغ] و [+ مذکر] تعریف می‌شود (ر.ک؛ صفوی، 1387: 122). به همین قیاس، آواها را نیز می‌توان با استفاده از مشخصه‌های واجی تعریف نمود که اساسی‌ترین و کوچکترین واحدهای آوایی زبانی را تشکیل می‌دهند و به صورت مشخصه‌های دوارزشی مثبت و منفی («+» و «-») بیان می‌شوند؛ برای مثال، همخوان خیشومی (Nasal) یا غنّه‌ای /m/ مشخصه‌های [+ خیشومی]، [+ لبی] (Labial)، [+ واک] (Voiced) و چند مشخصة دیگر را دارد. هنگامی که مجموعه‌ای از آواها را بتوان بر اساس این مشخصه‌ها از مجموعه‌ای دیگر از آواها متمایز نمود، هر یک از این مجموعه‌ها یک «طبقة طبیعی» را تشکیل می‌دهند. طبقة طبیعی مجموعه‌ای از واج‌هاست که بتوان آن را به گونه‌ای اقتصادی‌تر از زیرمجموعه‌های آن طبقه مشخص ساخت؛ برای نمونه، در زبان عربی، دو واج [m] و [n] با مشخصة [+ خیشومی]، از دیگر آواهای این زبان متمایز می‌شوند. به طور کلی، دو آوا هنگامی به یک طبقة طبیعی تعلق می‌گیرند که حداقل یکی از شرط‌های «الف» تا «ت» دربارة آن‌ها محقق باشد (Haymann, 1386: 216):

الف) دو آوا با هم مشمول قواعد واجی شوند.

ب) دو آوا به طور یکسان در محیط قواعد واجی عمل کنند.

پ) تبدیل یکی از آنها به دیگری طبق قواعد واجی امکان‌پذیر باشد.

ت) یک آوا در محیط آوای دیگر مشتق شود.

5. تحلیل داده‌ها

در بخش تحلیل داده‌ها، دو طبقة طبیعی «خیشومی‌ها» یا غنه‌ای‌ها شامل /m/ و /n/ (م/ ن) و «روان‌ها» (Liquids) شامل /l/ و /r/ (ل/ ر) در سجع پایانی آیات شناسایی می‌شوند.

5ـ1) خیشومی‌ها

در نظام ‌آوایی زبان عربی، /m/ و /n/ هر دو، مشخصة [+ خیشومی] دارند. همچنین، در علم تجوید، این دو همخوان قابل تبدیل شدن به یکدیگرند؛ به عنوان نمونه، در قاعدة «اقلاب» (ابدال: Labial place assimilation)، هنگامی که /n/ به همخوان انسدادی دولبی /b/ برسد، به /m/ تبدیل می‌شود. بنابراین، دو همخوان /m/ و /n/ یک طبقة طبیعی را تشکیل می‌دهند. بررسی سجع پایانی کلیة آیات قرآن نشان می‌دهد که %80 آیات به همخوان‌های /m/، /n/ و واکة افتادة /a/ پایان می‌یابند (Yahya, 2005: 344). در سوره‌های «الحمد»، «الأنبیاء»، «المؤمنون»، «النّمل»، «یس»، «الدّخان»، «الجاثیه»، «الرّحمن»، «الجمعه»، «القلم»، «المطفّفین»، «التین» و «الماعون»، کلیة آیات به یکی از دو همخوان /m/ و /n/ ختم شده‌اند (جدول شمارة 1). سورة مبارکة «مطفّفین» که مشتمل بر 36 آیه است، نمونه‌ای از این گروه است. در این سوره، سجع پایانی آیات با «ـین»،«ـون»،«ـیم» و«ـوم» شکل گرفته است:

Pبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم * وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ (1) الَّذِینَ إِذَا اکْتَالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ (2) وَإِذَا کَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْیُخْسِرُونَ (3) أَلاَ یَظُنُّ أُولَئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ (4) لِیَوْمٍ عَظِیمٍ (5) یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّالْعَالَمِینَ (6) کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الفُجَّارِ لَفِیسِجِّینٍ(7) وَمَا أَدْرَاکَ مَاسِجِّینٌ (8) کِتَابٌ مَرْقُومٌ (9) وَیْلٌ یَوْمَئِذٍلِلْمُکَذِّبِینَ (10) الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ (11) وَمَا یُکَذِّبُ بِهِ إِلا کُلُّ مُعْتَدٍ أَثِیمٍ(12)إِذَا تُتْلَی عَلَیْهِ آیَاتُنَا قَالَ أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ (13) کَلا بَلْ رَانَ عَلَی قُلُوبِهِمْ مَا کَانُوا یَکْسِبُونَ(14) کَلاَّ إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍلَمَحْجُوبُونَ (15) ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصَالُو الْجَحِیمِ (16) ثُمَّ یُقَالُ هَذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ (17) کَلَّا إِنَّ کِتَابَ الأبْرَارِ لَفِی عِلِّیِّینَ(18) وَمَا أَدْرَاکَ مَا عِلِّیُّونَ (19) کِتَابٌ مَرْقُومٌ (20) یَشْهَدُهُالْمُقَرَّبُونَ (21) إِنَّ الأبْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ (21) عَلَی الأرَائِکِ یَنْظُرُونَ (23) تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَالنَّعِیمِ (24) یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ(25) خِتَامُهُ مِسْکٌ وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ (26) وَمِزَاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ(27) عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ (28) إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کَانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ (29) وَإِذَا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغَامَزُونَ (30) وَإِذَا انْقَلَبُوا إِلَی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوافَکِهِینَ (31) وَإِذَا رَأَوْهُمْ قَالُوا إِنَّ هَؤُلاءِ لَضَالُّونَ (32) وَمَا أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حَافِظِینَ (33) فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ (34) عَلَی الأرَائِکِ یَنْظُرُونَ (35) هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ مَا کَانُوا یَفْعَلُونَ(36)O.

با وجودی که این آیات به دو همخوان متفاوت ختم شده‌اند، نوعی موسیقی موزون و متناسب را در پایان آیات پدید آورده‌اند. دلیل این امر را می‌توان وجود مشخصه‌های واجی مشترک دو همخوان /m/ و /n/ و قرار گرفتن آن‌ها در یک طبقة طبیعی دانست. همچنین، واکه‌های /i/ و /u/ که آواهای پیش از /m/ و /n/ در این آیات می‌باشند، در زبان عربی در یک طبقة طبیعی جای دارند. این دو واکه، مشخصه [+ افراشته: High] دارند؛ بدین معنی که هنگام تولید این واکه‌ها، زبان به سمت سقف دهان افراشته می‌شود. در تجوید، این دو واکه، هنگامی که در مجاورت همخوان‌های مفخم (غ، ق، خ، ط، ظ، ض، ص) قرارگیرند با آن‌ها همگون می‌شوند؛ یعنی ریشة زبان پس کشیده و بدنة زبان اندکی پایین می‌آید (ر.ک؛ انطاکی، 1372: 39) و به موجب آن، این دو واکه نرم و کوتاه می‌شوند (ر.ک؛ خدابخشی، 1386: 147). بنابراین، واکه‌های /i/ و /u/ در یک طبقة طبیعی جای می‌گیرند. طبق موارد مذکور، می‌توان نتیجه گرفت که در آیه‌های مختوم به «ـین»،«ـون»، «ـیم» و«ـوم»، واکه‌های /i/ و /u/ از یک طبقة طبیعی واکه‌ای و همخوان‌های /m/ و /n/ موجود در سجع پایانی آیات نیز از یک طبقة طبیعی همخوانی انتخاب شده‌اند و تناسب، توازن و زیبایی پایان آیات را سبب گردیده‌اند.

5ـ2) روان‌ها

پژوهش‌های فراوانی در تأیید وجود همخوان‌های /l/ و /r/ (ل/ ر) به عنوان اعضای یک طبقة طبیعی، یعنی «روان‌ها» انجام گرفته است که از جملة آن‌ها می‌توان به ویجر (Weijer, 1995: 45-61)، دیکی (Dicky, 1997: 90) و پروکتور (Proctor, 2009: 7) اشاره نمود. این دو آوا در همة مشخصه‌های واجی به جز مشخصة[ ]، همانند یکدیگرند. همخوان /l/، مشخصة [+ کناری: Lateral] دارد؛ بدین معنا که هنگام تلفظ آن، قسمت میانی تیغة زبان با سقف دهان تماس دارد، به طوری که هوا آزادانه از کناره‌های زبان عبور می‌کند. همخوان /r/ دارای این مشخصه نمی‌باشد، اما در دیگر مشخصه‌های [ـ هجایی: Syllabic]، [+ همخوانی: Consonant]، [+ واک]، [ـ افراشته]، [+ رسا] و [ـ خیشومی] همانند همخوان /l/ است. این دو همخوان، در برخی فرایندها نیز از جمله فرایند «ادغام» رفتار مشابهی دارند. هنگامی که همخوان /n/ پیش از /l/ و /r/ قرار گیرد، /n/ حذف شده، /l/ و /r/ به صورت مشدد تلفظ می‌شوند. پرسشی که در این میان مطرح می‌شود، آن است که آواهای /m،n ،w ،j / (م/ ن/ و/ ی) نیز در فرایند ادغام، رفتاری مشابه همخوان‌های /l/ و /r/ دارند. پس چگونه می‌توان این امر را دلیلی بر طبقه‌بندی /l/ و /r/ به عنوان یک گروه جداگانه از /m،n ، w،j / تلقی نمود؟ زبان‌شناسان عرب بر این باورند که در فرایند ادغام، با حذف /n/ پیش از آواهای /m،n ، w،j/، این آواها به صورت «خیشومی شده» تلفظ می‌شوند (ر.ک؛ انیس، 1374: 68). اما همخوان خیشومی /n/ پیش از /l/ و /r/ به طور کامل حذف‌شده و خیشومی‌شدگی اتفاق نمی‌افتد. بنا بر آنچه گفته شد، /l/ و /r/ را می‌توان متعلق به یک طبقة طبیعی به نام «روان‌ها» دانست. در سوره‌های مبارکة «النساء» ، «الإسراء»، «الکهف»، «طه»، «الفرقان»، «الأحزاب»، «الشوری»، «النجم» و «الإنسان»، همخوان‌های روان /l/ و /r/ بخش‌های عمدة سجع پایانی آیات این سوره‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. در سورة «الإنسان»، آیات 13 تا 29، واژه‌های پایانی آیات به «ـ را» و «ـ لا» ختم می‌شوند:

Pمُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَی الأرَائِکِ لاَ یَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَلاَ زَمْهَرِیرًا (13) وَدَانِیَةً عَلَیْهِمْ ظِلاَلُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلاً (14) وَیُطَافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا (15) قَوَارِیرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِیرًا(16) وَیُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْسًا کَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِیلاً(17) عَیْنًا فِیهَا تُسَمَّی سَلْسَبِیلاً (18) وَیَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا(19) وَإِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نَعِیمًا وَمُلْکًا کَبِیرًا (20) عَالِیَهُمْ ثِیَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا(21) إِنَّ هَذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاءً وَکَانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُورًا(22) إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلاً (23) فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلاَ تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ کَفُورًا(24) وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةًوَأَصِیلاً (25) وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً(26) إِنَّ هَؤُلاَء یُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَیَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ یَوْمًاثَقِیلاً (27) نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِیلاً (28) إِنَّ هَذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَی رَبِّهِ سَبِیلاً (29).O

طبقة طبیعی خیشومی‌ها به همراه طبقة طبیعی روان‌ها، طبقة بزرگتری به نام «رساها» (Sonorants) را تشکیل می‌دهند. در تولید همخوان‌های رسا، اندام‌های گفتار به حدی از هم دور می‌شوند که حجم زیادی از هوا در مجرای دستگاه گفتار به حرکت درمی‌آید، بدون اینکه نوفه یا اغتشاشی به همراه داشته باشد. به همین دلیل، آوای تولیدشده از ویژگی «بلندی» (Loudness) برخوردار است (ر.ک؛ کامبوزیا، 1385: 22). در آواشناسی و واج‌شناسی، مقیاس‌هایی پیشنهاد شده‌است که بیانگر میزان نسبی رسایی طبقات آواهاست. در این مقیاس، بالاترین عدد رسایی در بین همخوان‌ها به «رساها» اختصاص دارد. با توجه به اینکه %6/78 همخوان‌های پایانی آیات قرآن به رساها ختم می‌شوند (جدول شمارة 1)، می‌توان یکی از دلایل رسایی، روانی و زیبایی لحن و صوت قرآن را وجود همخوان‌های رسا در پایان آیات دانست.

در جدول شمارة 1، کلیة سوره‌های قرآن از نظر داشتن همخوان‌های خیشومی و روان فهرست‌ شده‌است و بسامد آن‌ها و در پایان نیز درصد کلی آن‌ها ارائه گردیده‌است. در سوره‌های مبارکة قصص و یوسف، سجع پایانی آیات از چهار همخوان رسای /m،n ، l،r / تشکیل شده است. در سوره‌های مبارکة النحل، العنکبوت، الروم، الأحقاف، الحجرات، التحریم، الملک و التکاثر، سه همخوان رسای /m،n ،r / و در سوره‌های مبارکة یونس، الحجر، السجده، الزخرف و الإنسان، سه همخوان رسای /m،n ، l/ سجع پایانی آیات را تشکیل داده‌اند. ‌جز سوره‌های مبارکة جن، الشمس، البینه، القارعه، الهمزه، قریش، النصر، المسد، الإخلاص، الفلق و الناس، در 103 سورة دیگر قرآن، حداقل یکی از همخوان‌های رسا به عنوان سجع پایانی آیه‌ها به کار رفته‌است.

در برخی سوره‌ها نیز همانند التکویر، البیّنه و الزلزله، «هجای پایانی» آیات با همخوان‌های رسا آغاز شده‌است. تناسب همخوان‌های «ل» و «ر» در «هجاهای پایانی» واژه‌های «سُیّرت»، «عُطّلت»، «حشرت»، «سُجّرت»، «سُئِلت»، «قُتِلَت» و «نُشِرَت» در آیات سوم تا دهم سورة «التکویر» نمونه‌ای از این گروه است.

6. نتیجه‌گیری

کلام قرآن کریم علاوه بر زیبایی‌های معنوی و لفظی، آهنگی موزون و گوشنواز دارد. دلیل این امر را می‌توان وجود طبقات طبیعی یکسان موجود بین همخوان‌های پایانی آیات قرآن دانست. این پژوهش با شناسایی طبقات طبیعی موجود در سجع پایانی آیات قرآن کریم نتایج زیر را به دست داده‌است: 1ـ بسیاری از آواهای به‌کار رفته در پایان آیات متوالی یک سوره، مشخصه‌های آوایی مشترک دارند که با عنوان طبقات طبیعی دسته‌بندی می‌شوند. 2ـ دو آوای /m/ و /n/ که در پایان آیات متوالی یک سوره به صورت متناوب دیده می‌شوند، به دلیل شباهت در مشخصه‌های واجی و قرار گرفتن در یک طبقة طبیعی، آوای دلنشینی پدید می‌آورند که از نظر آهنگ، جاذبه و تأثیری شگفت‌آور دارد. 3ـ دو آوای /l/ و /r/ موجود در سجع پایانی آیات متوالی یک سوره نیز مشخصه‌های واجی مشترک دارند و در طبقة طبیعی روان‌ها جای می‌گیرند. دو گروه خیشومی‌ها و روان‌ها که به طبقة طبیعی رساها تعلق دارند، 6/78% همخوان‌های پایانی آیات را به خود اختصاص می‌دهند که این نظام هماهنگ آوایی، موجب زیبایی صوتی بدیع و شیوایی بی‌نظیر قرآن گردیده است.