Document Type : Research Paper
Authors
1 Ph.D. Student of Linguistics, University of Alzahra, Tehran, Iran
2 Assistant Professor of Linguistics, University of Birjand, Birjand, Iran
Abstract
Abstract
In this study, the word orders of the Arabic dialect of Arabkhaneh in South Khorasan have been investigated from a typological point of view. Arabkhaneh is a region consisting of several villages, 90 kilometers south of the center of South Khorasan whose mixed Arabic-Persian dialect, has been heavily influenced by the surrounding Persian language at all linguistic levels (morphological, syntactic, and phonological features). In this research, Dryer’s (1992) “The Word Order Correlations” and Dabir-Moghadam’s (1402) “Typology of Iranian Languages” were chosen as the frameworks to investigate the word order of Arabkhaneh's dialect. In the present study, the question that occupied the minds of researchers were as follows: 1) In which linguistic components has the Arabkhaneh dialect been deviated from standard Arabic typological patterns, and 2) in which components it has approached Persian linguistic typological patterns? In this research, in addition to using the questionnaire, certain interviews were conducted with 10 native speakers of Arabkhaneh who were illiterate (5 men and 5 women) and over 60 years old. After gathering the data, plenty of time was spent on data transcription using International Phonetic Alphabet (IPA) and the analysis of data. Analyzing the data, as regards to the typological behavior of the Arabkhaneh dialect, demonstrated that the dialect has diverged from standard Arabic patterns in certain components while in other components, the criterion has approached Persian. Furthermore, regarding components where standard Arabic accommodates two types of linguistic behavior, the Arabkhaneh dialect has accepted the Persian type and has shown no inclination towards using the second type
Introduction
This research aims to identify the word orders of the Arabic dialect of Arabkhaneh from a typological point of view. Arabkhaneh, a region in the southeastern part of South Khorasan Province, is home to a mixed Arabic-Persian dialect heavily influenced by surrounding Persian across at all linguistic levels. Currently, Arabkhaneh is among the most densely populated areas within the Sardaran District, Nehbandan County, with approximately 3,600 residents. The historical origins of the Arab community's settlement in southern Khorasan have remained undocumented and ambiguous. However, linguistic analyses of Arabic-speaking populations in South Khorasan, along with historical accounts of the Naderi era, suggest that the people of Arabkhaneh were not part of the initial Arab settlers who entered southern Khorasan during the early Islamic conquests. Evidence indicates that they were likely relocated to southern South Khorasan by Nader Shah from the southern ports of Iran.
Literature Review
This section reviews typological studies relevant to Standard Arabic and the Arabkhaneh dialect. Typological studies have illuminated the impact of language contact on syntactic and morphological shifts in dialects. The Arabkhaneh dialect, a unique mix of Arabic-Persian spoken in South Khorasan, is an example of such linguistic influence. Deeply affected by Persian at various linguistic levels, it diverges from standard Arabic norms. Studies like Al-Sha'er (2019) have underscored the strong verb-medial tendencies in Standard Arabic, while Mofidi (2019) explored case-marking systems, revealing diverse nominal structures. Furthermore, Rahmeh (2020) provided a comparative typological analysis of Persian and Arabic, identifying crucial syntactic variations. Despite these valuable contributions, typological analysis of the Arabkhaneh dialect remains sparse, particularly concerning its deviation from Arabic and alignment with Persian. Comprehensive studies specifically targeting Arabkhaneh include Nasseh (2008), who examined Persian-Arabic interactions in Arabkhaneh, and Jani (2008) who studied Arabkhaneh's linguistic divergence from other South Khorasan Arabic dialects. However, a systematic typological analysis employing Dryer's (1992) word order correlations and Dabir-Moghaddam's (2023) Iranian language framework has been largely absent. This study addresses that gap and focuses on word order patterns to identify where Arabkhaneh diverges from Arabic and approaches Persian.
Materials and Methods
The linguistic community of this study consists of 10 semi-literate native speakers from the Arabkhaneh region (5 men and 5 women over the age of 60). Data were gathered from natural conversations involving the participants and their companions. In conducting this research, the authors have followed the framework outlined in Typology of Iranian Languages by Dabir-Moghaddam (2023), which is based on Dryer's 24 universal components. As mentioned before, Dryer (1992) introduces 23 universal components and provides a separate table for each one. In addition to these 23 components, the researchers utilized 6 other components that Dryer added to his database and shared with Dabir-Moghaddam. These additional components were incorporated into the study of the Arabkhaneh dialect. Following the analysis, it was found that four of these components do not apply to the Arabkhaneh dialect. Consequently, the final investigation proceeded with 25 components, which were employed to identify the typological features and syntactic behaviors of the dialect. The four non-applicable components were as follows: 1) The order of plural noun and noun, 2) The order of main verb and negative auxiliary, 3) The order of noun and free morpheme, 4) The order of negative affix and verb. To enable implicit comparative analysis of the linguistic behavior of Arabkhaneh with Standard Arabic, the researchers sought consultation from an experienced Arabic language instructor. For each example from the Arabkhaneh dialect across the various components, its Standard Arabic equivalent was provided in quotation marks and was italicized. Among the 25 examined components, eight typological features of the Arabkhaneh dialect are highlighted below. These features illustrate its divergence from Standard Arabic and its convergence toward Standard Persian. Additionally, there are instances where Standard Arabic presents two different syntactic structures, yet the Arabkhaneh dialect exclusively adopts the form aligned with Standard Persian, showing no inclination toward the alternative structure. Collectively, these examples reflect the linguistic influence of Persian on the Arabkhaneh dialect through language contact. It is noteworthy that the numbering of the components in this study aligns with the sequence presented in Typology of Iranian Languages by Dabir-Moghaddam (2023).
Results
The results reveal that the Arabkhaneh dialect exhibits distinctive word order patterns that significantly differ from Standard Arabic and mirror Persian structures. The analysis of 25 typological features indicates that Arabkhaneh consistently adopts Persian-like word orders including:
a) Adverbs preceding verbs, contrasting the standard Arabic structure; b) Subjects preceding verbs, aligning with Persian syntax;
c) Interrogative markers ('هل' or 'أ') are absent, replaced by intonational cues similar to Persian;
d) Predicate adjectives and demonstratives precede nouns, following Persian ordering.
Discussion
The syntactic alignment of Arabkhaneh with Persian reflects the profound bilingualism in South Khorasan, where Persian dominates as the primary medium in educational and administrative settings. Unlike the verb-initial order typical of Arabic, Arabkhaneh adopts the subject-verb structure as a basic characteristic of Persian. This realignment suggests a syntactic restructuring beyond mere lexical borrowing, driven by consistent language contact. The positioning of adverbs and interrogatives mirrors Persian conventions and signifies a typological convergence that reshapes Arabkhaneh's linguistic identity. These syntactic changes not only influence everyday communication but also challenge the preservation of Arabic's typological integrity in the region.
Conclusion
This study underscores the typological transformation of the Arabkhaneh dialect as a consequence of sustained Persian influence. Its divergence from Arabic and approaching Persian exemplify the fluidity of grammatical structures under prolonged language contact. Further research is recommended to investigate the sociolinguistic factors driving these shifts and to assess their implications for the dialect's sustainability and linguistic identity preservation.
Keywords
Main Subjects
- مقدمه
عربخانه نام منطقهای است در جنوب شرقی خراسان جنوبی که گویش آمیختة عربی ـ فارسی آن در همة سطوح زبانی، تأثیر بسیاری از فارسی پیرامون پذیرفته است. امروز عربخانه در تقسیمات کشوری از مناطق پرجمعیت بخش سرداران شهرستان نهبندان به شمار میرود و از جنوب به شهر شوسف، از شرق به حوالی مرز افغانستان، از غرب به کویر و از شمال به سربیشه منتهی میشود و جمعیتی حدود ۳600 نفر دارد. از سابقۀ ورود این اعراب به جنوب خراسان اطلاع روشن و جامعی در دست نیست، ولی از بررسی زبانشناختی عربزبانان خراسان جنوبی و نیز، از برخی منابع تاریخی مهم دورۀ نادری این گونه بر میآید که مردم عربخانه از عربهای متقدم این منطقه که همزمان با فتوحات اعراب در صدر اسلام به جنوب خراسان وارد شده بودند، تلقی نشده و احتمالاً توسط نادرشاه از بنادر جنوب ایران به جنوب خراسان جنوبی کوچانده شدهاند. در پژوهشهای ناصح (1387) و جانی (1387) تمام منابع تاریخی در مورد عربهای عربخانه تا آن زمان گرد آمده و بهصورت مستند از سابقۀ حضور عربزبانان فعلی آن یاد شده است. علاوهبراین، استدلالهایی زبانشناختی به مدد تخمینهای تاریخی آمده و از میان اقوال موجود، گمانۀ کوچ و حضور اغلب جمعیت عربزبان فعلی این قوم در دورۀ نادرشاه تقویت شده است. استرآبادی (1341) آورده است که در سال 1147 هـ .ق و در زمان حکومت نادرشاه افشار، طهماسب قلیخان جلایر (سردار سپاه او) پس از سرکوب اعراب جنوبی ایران، آنان را از راه کرمان روانۀ خراسان کرد. مؤلف نادرنامه مینویسد: «طهماسب خان جلایر، شیخ احمد مدنی و عدهای دیگر از سران طاغیِ بنادر را اعدام نموده و عدۀ کثیری از اعراب را به خراسان و استرآباد منتقل کرد. سپس، دژهای آنان را با خاک یکسان کرد» (قدوسی، 1339). با نگاهی به جمعیت عربزبانان خراسان در سدههای اخیر به نظر میرسد که تنها منطقۀ عربخانه است که میتواند محل استقرار چنین مهاجرینی تلقی شود و بهلحاظ جغرافیای سیاسی در ناحیهای ساکن شدهاند که محل تلاقی بلوچها، افاغنه و فارسها بوده و حاکمان آن (خاندان خُزیمه/ عَلَم) نیز عربتبار بودهاند.
- پیشینة پژوهش
در این بخش به برخی از مطالعات انجامشده در باب ردهشناسی زبان عربی معیار و همچنین، پژوهشهایی در زمینة گویش عربخانه پرداخته میشود. لذا، مطالب پیشرو در دو بخش مزبور ارائه شده است.
2ـ1. پیشینة مطالعات ردهشناسی عربی
الشاعر (۱۳۹۸) در پژوهش خود بر شناخت ویژگیهای ردهشناختی زبان عربی و بررسی تطبیقی آنها با زبان فارسی تمرکز دارد. او نتیجه میگیرد که زبان عربی معیار به ردۀ زبانهای فعلمیانی تمایلی قوی دارد. مفیدی (۱۳۹۸) در مقالهای به مطالعة ردهشناسی نظام حالت[1] اسم در زبان عربی میپردازد. در نظریههای زبانشناسی، بحث «اِعراب اسم» با عنوان «حالت اسم» بیان شده و همچنین، انواع مختلف الگوهای حالتنمایی[2] و نشانههای آن در زبانهای مختلف جهان معرفی شده است. مقالة مفیدی بهمنظور بررسی این الگوهای منظم (و نظام دستوری حاکم بر آنها) در عربی فصیح و قدیم از دیدگاه طبقهبندیها و اصطلاحات زبانشناسی با تمرکز بر رویکرد ردهشناسی زبان تدوین شده است. وی دو الگوی کلی را در حالتنمایی اسم در عربی با تکیه بر ملاکهای ساختاری و صوری (مبتنی بر صورت نهایی کلمه) بیان میکند: ۱ـ اسمهای دارای پسوند شمار (اسمهای مثنی، جمع مؤنث و جمع مذکر سالم) که از یک نظام دو عضوی (حالت فاعلی[3] و غیرفاعلی[4]) پیروی میکنند و ۲ـ اسمهای فاقد پسوند شمار (اسمهای مفرد و جمع مکسر) که یک نظام سه عضوی حالت (حالت فاعلی، مفعولی[5] و اضافی[6]) را تشکیل میدهند. او در این پژوهش با نگاهی نظریهبنیاد، در هر بخش رفتارهای غالب و همچنین استثنائات را شرح داده است.
رحمه (۱۳۹۹) در رسالة دکتری خود به بررسی تطبیقی ـ ردهشناختی روابط نحوی (ترتیب سازه[7]، حرکت پرسشواژه، بند موصولی[8]، ساخت سببی[9]، نظام حالت، وجه[10] و نمود[11]) در زبانهای فارسی و عربی میپردازد. نتایج بهدستآمده از پژوهش وی نشان داد که زبان عربی نسبت به زبان فارسی با جهانیها[12]ی ارائهشده انطباق بیشتری دارد.
2ـ2. پیشینة پژوهش در زمینة گویش عربخانه
راجعبه گویش عربخانه مطالعات قابلی صورت نگرفته است و در حد اطلاعات نگارندگان، تاکنون پژوهشی روشمند با نگاه ردهشناختی و بر اساس الگوی درایر[13] (1992) به انجام نرسیده است. آیتی (1371) در کتاب خود، بهارستان، تاریخ ورود عربزبانان ناحیۀ عربخانه را به زمان نادر منتسب میکند. مقالۀ عباسی (1377) در زمینة تاریخچۀ مهاجرت عربزبانان خراسان جنوبی است و جنبة تاریخی دارد و حضور این اعراب را به صدر اسلام مرتبط میداند. پایاننامة آموزگار (1380) در رشتۀ زبان و ادبیات عرب با عنوان بررسی گویش منطقة عربخانه و مقایسۀ آن با عربی کلاسیک و مقالة مستخرج از آن (1387) نیز، به بررسی زبانشناختی گویش عربی ـ فارسی این منطقه اشاره دارد.
ناصح (1387) در پژوهشی با عنوان تعامل دو زبان فارسی و عربی در جزیرﺓ زبانی عربخانه به مطالعة زبانشناختی این گویش پرداخته است. جانی (1387) نیز در بخشی از پایاننامة خود با عنوان بررسی و توصیف گویش عربی شهرستان درمیان در خراسان جنوبی، به تفاوت گویش عربخانه با گویش عربیِ رایج در چند روستای منطقة درمیان اشاره دارد. او پس از طرح آرای مورخان در باب زمان ورود اعراب به جنوب خراسان و منشاء قبیلههای عرب این ناحیه و اشاره به عدم تشابه گویش مردم این ناحیه با عربی خوزستان، عربزبانان اهل تسنن جنوب خراسان را همگویش با عربزبانان منطقة عربخانه معرفی نموده است. سیدی و جانی (1387) در مقالهای با عنوان بررسی گویش عربی جنوب خراسان، به مطالعة شباهت گویش عربی جنوب عراق با جنوب خراسان از لحاظ آوایی میپردازد. امیرآبادیزاده (1388) در پایاننامۀ خود با عنوان توصیف ساختواژه اسم و فعل ثلاثی در گویش عربی منطقة عربخانه به بررسی زبانشناختی این گویش میپردازد. در این پژوهش به ارائۀ مصادیقی در باب تأثیرات فارسی معیار بر گویش عربخانه و فاصلهگرفتن آن از عربی معیار در حوزۀ ساختواژه توجه شده است.
کاظمی (1393) در کتاب تاریخ عربخانه توضیحاتی را در مورد تاریخچۀ مهاجرت عربهای متقدم به خراسان جنوبی ارائه داده است و حضور ساکنان عربخانه را به صدر اسلام مرتبط میداند. نوروزی و قربانی (1394) در مقالة خود به بررسی تأثیر فعل اسنادی فارسی بر ساختمان فعل در گویش عربخانه (روستای خسروآباد) پرداختهاند و در نهایت چهار نوع ساخت اسنادی را در این گویش مشاهده کردهاند. آذری (1396) در پایاننامۀ خود به بررسی ساخت صرفی فعل در گویش عربی درمیان و مقایسۀ آن با عربی معیار میپردازد. وی اشاره میکند که در این گویش و تحتتأثیر فارسی، صیغهای با عنوان مثنی وجود ندارد و آرایش نحوی بسیاری از جملهها شبیه فارسی است و فعل نیز در این گویش در پایان جمله قرار میگیرد، این در حالی است که جنس در این گویش اهمیت ویژهای دارد. عزیزی (1397) در پایاننامۀ خود به مطالعه و بررسی دستگاه گویش عربی روستای توتسک پرداخته و علاوهبر مطالعة تغییرات زبانی، به مطالعۀ ساختار صرفی و توضیح میزان پایبندی قواعد تصریف در گویش عربی روستای توتسک با قواعد تصریف و واژهسازی در عربی معیار پرداخته است.
ازجمله پژوهشهای انجامشده در خارج از کشور در معرفی و بررسی این گویش میتوان به پژوهشهای دالگرن[14] (2005) و دادههای سیگر[15] (2002) اشاره کرد. دالگرن (2005) در این مقاله ضمن معرفی منطقة عربخانه، این گویش را از منظر آوایی و ساختواژی توصیف میکند. در بخش آواشناسی و همخوانها، دالگرن تأثیر زبان فارسی بر این گویش را چنین بیان میکند: تلفظ حروف «ظ» و «ض» هر دو بهصورت /z/ است و وجود /q/ در کلمات نشاندهندة تأثیر آشکار زبان فارسی بر این گویش است.
- روش
جامعة زبانی این پژوهش شامل ۱۰ گویشور کمسواد بومی منطقة عربخانه (۵ مرد و ۵ زن بالای ۶۰ سال) است. دادهها گاهی از تعاملات گفتاری میان سالمندان و همراهان گویشورانِ منتخب نیز گردآوری شده است. نویسندگان در این پژوهش به روند حاکم بر کتاب ردهشناسی زبانهای ایرانی دبیرمقدم (1402) که مبتنی بر مؤلفههای جهانی بیست و چهارگانه درایر است، نظر داشتهاند. همانطور که پیشتر ذکر شد، درایر (1992) در مقالة خود ۲۳ مؤلفه جهانی را ارائه نموده و بهصورت مجزا برای هرکدام جدولی به دست داده است. نگارندگان علاوهبر ۲۳ مؤلفه ذکرشده، از ۶ مؤلفة دیگر که درایر به پایگاه دادﺓ خود افزوده و در اختیار دبیرمقدم قرار داده، برای مطالعۀ گویش عربخانه بهره گرفتهاند که پس از بررسی، مشخص شد 4 مؤلفه در گویش عربخانه، مصداقی ندارند و لذا، 25 مؤلفه برای پیشبرد پژوهش، نهایی گردید. چهار مؤلفۀ بیمصداق مذکور عبارتاند از: الف) توالی اسم جمع و اسم؛ ب) توالی فعل اصلی و فعل کمکی نفی؛ ج) توالی اسم و تکواژ آزاد[16] و د) توالی وند منفیساز و فعل. بهمنظور امکان مقایسۀ ضمنیِ رفتار زبانی عربخانه با عربی معیار، با بهرهگیری از مشاورۀ یک دبیر مجرب عربی (کارشناس ارشد مترجمی زبان عربی) برای هریک از شاهد مثالهای گویش عربخانه در مؤلفههای مختلف، معادل عربی معیار آنها ذیل هریک در گیومه و با قلم خوابیده (ایتالیک) درج شد تا به این شکل از مثال عربی عربخانه متمایز شده و بر مبنای آن مثالها بتوان جدول تطبیقی نهایی را با اطمینان بیشتری تکمیل نمود.
از میان 25 مؤلفۀ بررسیشده، به 8 نمونه از مؤلفههای ردهشناختیِ گویش عربخانه اشاره شده که نشاندهندۀ فاصلهگرفتن آن از عربی معیار و نزدیکشدن آن به فارسی معیار هستند. در این میان، آن دسته از مؤلفههایی که در عربی معیار دو نوع رفتار زبانی برای آن وجود داشته و گویش عربخانه گونۀ مشترک با فارسی معیار را پذیرفته است و نسبت به کاربرد گونۀ دوم تمایلی نشان نداده نیز دیده میشود. این نمونهها مجموعاً منعکسکنندۀ تأثیر تماس زبانی گویش عربخانه از فارسی پیرامون است. شایان ذکر است که در اشاره به شمارۀ مؤلفههای بررسیشده، سعی شده الگوی شمارهگذاری مندرج در کتاب ردهشناسی زبانهای ایرانی دبیرمقدم (1402) محفوظ بماند.
در این بخش شواهدی از تأثیر تماس زبانی فارسیِ پیرامون بر مؤلفههایی از ترتیب واژه در گویش عربخانه آورده شده است.
4ـ1. مؤلفۀ ۶: توالی فعل و قید حالت
قید کلمهای است که توضیحی برای مفهوم فعل ارائه میکند. در عربی معیار قید حالت، اسمی غالباً مشتق است و چگونگی حالت صاحب آن را در هنگام وقوع فعل بیان میکند و همیشه پس از فعل میآید یا بهعبارتدیگر، فعل پیش از قید حالت قرار میگیرد. اِعراب در گویش عربخانه عملکرد واقعی خود را از دست داده و برای بیان نقش قید حالت در جمله، /be/ فارسی به اول بیشتر صفات فارسی افزوده میشود. همانطور که در مثال 2 مشاهده میشود، میتوان بعضی از قیدها را بهعنوان گروه قیدی به شمار آورد، مانند «بلاِحتیاط». علاوهبراین، در مثال 3 کلماتی مانند «جَعان=گرسنه» در این گویش بهعنوان قید حالت تلقی میشوند. با توجه به مثالهای زیر میتوان گفت قید حالت در گویش عربخانه بهرغم زبان عربی، پیش از فعل قرار میگیرد یا بهعبارتدیگر، همچون فارسی، فعل پس از قید حالت میآید.
1ـ علی بِجِلِبْ اَدَرگَهْ قِلِجِه (علی آهسته در را بست).
- « أغلَقَ علیّ ٌالبابَ بطیئاً» /ʔæli bedʒe:leb ʔædærɈæh qeledʒ-e/
2ـ اُهُوْ بلاِحتیاط رانندگی یِسَی (او با احتیاط رانندگی میکند).
- «هو یَقود السَّیاره باحتیاطٍ» /ʔoho bel-ʔeħtijat ranændeɈi je-sæj/
3ـ علی جَعَانْ اِلی الگبُهَّ جِا (علی گرسنه به خانه آمد).
- «جاءَ علیٌّ إلی الغُرفة جوعان» /ʔæli dʒæʕan ʔel-æl Ɉobbæ dʒe/
4ـ2. مؤلفۀ 16: توالی فعل و فاعل
در این مؤلفه جایگاه فاعل نسبت به فعل بررسی میشود. در زبان عربی معیار در حالت بینشان، فعل پیش از فاعل میآید. در فارسی معیار نیز، فاعل پیش از فعل واقع میشود. همانطور که در مثالهای زیر مشهود است، در گویش عربخانه هم فاعل پیش از فعل قرار میگیرد.
4ـ اَلْخَیّاط اَلبِسْ خَیِّطِ (خیاط شلوار را دوخت). /ʔæl-xæjjat ʔælbes xæjjet-e/
- «خاطَ الخَیّاطُ السِّلوارَ»
5ـ الزَّرِع اَلْارض زِرَعْهَ (کشاورز زمین را شخم زد).
- «حَرَثَ الزرّاعُ الأرضَ» //ʔælzærreʕ ʔælærz zeræʕ-hæ
6ـ علی اَدَرگَهْ بِجِلِبْ قِلِجِه (علی آهسته در را بست).
- «أغلَقَ علیٌّ البابَ بطیئاً» /ʔæli ʔædærɈæh bedʒeleb qeledʒ-e/
7ـ اُبُوی گُبَّه شِرلِی (پدرم برای من خانه خرید). /ʔobu-j Ɉobbæ ʃere le-j/ - «إشتَری أبی لی بیتاً»
4ـ3. مؤلفۀ ۱3: توالی ادات استفهام و جمله
در زبان عربی معیار «أ، هَل» ادات استفهام هستند و در ابتدای جمله قرار میگیرند و معادل آنها در زبان فارسی «آیا» است (قطریب، 1994). در گویش عربخانه همچون زبان فارسی، ادات استفهام «آیا» وجود ندارد. ازاینرو، خانة مربوطه در جدول مؤلفهها علامتگذاری نشده است. از سویی ادات استفهام «آیا» در فارسی معیار (گونۀ گفتاری) نیز دیده نمیشود؛ گرچه در گونۀ رسمی، «آیا» در آغاز جمله میآید. در این گویش، لحن و آهنگ کلام به حالت خیزان در انتهای جمله، بیانگر خبری بودن یا پرسشی بودن آن است. در برخی موارد نیز، با آوردن «لا» در پایان جملات و جابهجایی ارکان جمله، حالت پرسشی به دست میآید.
8ـ علی جِا= علی آمد. (جملۀ خبری)/ (آیا) علی آمد؟= علی جِا؟% (جملۀ پرسشی)
- «أ علیٌّ جاءَ؟/ هَل جاءَ علیٌّ ؟» /ʕæli dʒe/
9ـ خِسِر شِرِیْ ؟ ((آیا) ماست خریدهای)؟ - «هَل أشتریتَ اللِبَن؟» /xe:ser ʃere-j/
10ـ شِبَعْتْ یا لا؟ ((آیا) سیر شدی یا نه)؟ - «هَل (أ) شَبِعتَ أم لا؟» /ʃebæʕ-t je le/
4ـ4. مؤلفۀ ۷: توالی فعل اسنادی و گزاره/مسند
در عربی معیار فعلهای ناقص (صار، کان، لیس) برابر فعلهای اسنادی هستند و وابستههای این فعلها؛ یعنی اسم و خبرِ افعال ناقصه پیش از آنها میآیند (مانند هو صارَ طبیبا). درنتیجۀ تأثیرپذیری از زبان فارسی، گویش عربخانه از کلمات گوناگونی برای صیغههای صرفی «است» بهره میبرد. در مثالهای زیر مشاهده میشود که احتمالاً فعل اسنادی مذکور، از درآمیختن فعل ربط فارسی با ضمایر مختلف عربی متناسب با صیغههای فعل به دست آمده است.
11ـ اُخُوی طبیبْ هُوْ (برادرم پزشک است). - «أخی طبیبٌ» /ʔoxo-j tebib hov/
12ـ نِزوتِه سودَه هِیْ (گربة او سیاه است). - «قَطّتُهُ سوداء» /nezuteh sowdæ hej/
13ـ اُهُم مِسِفِر هُمْ (آنها مسافر هستند). - «هُم مُسافِرون» /ʔohom mesefer hom/
14ـ اِنتَ رِجِّل هسْتْ (تو مرد هستی). - «أنتَ رَجلٌ» /ʔentæ redʒdʒel hæst/
همانطور که مشاهده شد، با توجه به نمونههای فوق، در گویش عربخانه همچون زبان فارسی، فعل اسنادی در جمله پس از گزاره قرار میگیرد.
4ـ5. مؤلفۀ ۱۰: توالی صفت اشاره و اسم
صفت اشاره در زبان عربی معیار زیرمجموعۀ اسم اشاره است و به دو دسته تقسیم میشود: الف) مشارٌالیه از نظر مذکر، مؤنث، تثنیه و عاقل یا غیرعاقل رعایت میشود و ب) مشارٌالیه از نظر دوری یا نزدیکی یا میانجیبودن آن در بین دوری و نزدیکی رعایت میشود و میتواند متناسب با نوع صفت اشاره، پیش و یا پس از اسم بیاید (أنا ابته الرجل ذاک). به دیگر سخن، اسم اشاره در عربی معیار مانند فارسی پیش از مشارٌالیه میآید ولی گاهی اسم اشاره صفت واقع میشود که در این صورت پس از اسم میآید. (اسم اشاره: هذا الرَّجُلُ عَزیزٌ/ صفت اشاره: جاءَ الرَّجُلُ هذا). در گویش عربخانه هرگاه ضمایر اشاره با واژهای دیگر همراه شوند، صفت اشاره محسوب میشوند. همانطور که در مثالهای زیر مشاهده میشود، در گویش عربخانه صفت اشاره پیش از اسم قرار میگیرد. در جدول 1 ضمایر اشاره در این گویش آورده شده است:
جدول 1. ضمایر اشاره/صفات اشاره
|
|
مفرد |
جمع |
||
|
نزدیک |
دور |
نزدیک |
دور |
|
|
مذکر |
این= ذا ← /ze:/ -«هذا» |
آن= ذاک ← /zak/ -«ذالک» |
اینان= ذالُ ← /zalo/ -«هؤلاءِ» |
آنها= ذالُک ← /zalok/ -«اولئک» |
|
مؤنث |
این= ذِیْ ← /zej/ -«هذه» |
آن= ذِیچ ← /zitʃ/ -«تلک» |
اینان= ذَلَن ← /zælæn/ -«هؤلاءِ» |
آنها= ذَلَنْک ← /zælænk/ -«اولئک» |
15ـ ذِیچَ الجِبِلَه (آن کوه) - «ذالک الجبل» /zitʃ-æl-dʒebelæ/
16ـ ذِیْ الکَرکوَّهْ (این خیار) - «هذا الخِیار» /zej-æl-kærkovvæ/
17ـ ذِیچ اَلْبِضَهْ (آن تخم مرغ) - «تلک البیضه» /zitʃ-æl be:zæ/
4ـ6. مؤلفۀ ۱۱: توالی قید مقدار و صفت
در عربی معیار قید مقدار میتواند پیش و یا پس از صفت ظاهر شود و توالی قید مقدار و صفت در این زبان آزاد است، اما در گویش عربخانه همسو با فارسی معیار، قید مقدار پیش از صفت قرار میگیرد.
18ـ کِثیر جَعانْ (خیلی گرسنه) - «هو جوعان جداً/ هو جداً جوعان» /kesir dʒæʕan/
19ـ کِثیر کاهِلْ (خیلی تنبل) - «کسلان جداً» /kesir kahel/
20ـ کِثیر خَیِّسْ (بسیار بدجنس) - «خَبیث کثیرًا» /kesir xæjjes/
21ـ خَیلی گُسیر ْ (خیلی کوتاه) - «قَصیر جداً» /xæjli Ɉosir/
4ـ7. مؤلفۀ 23: توالی مفعول و فعل
در زبان عربی معیار، مفعول معمولاً پس از فعل قرار میگیرد؛ گرچه در مواردی لازم است مفعول پیش از فعل بیاید (فَامّا الیتیمَ فَلا تَقهَر)، ولی در گویش عربخانه همسو با فارسی معیار، مفعول پیش از فعل واقع میشود.
22ـ أنا اَلجایِزَه وَدِّتْهَ (من جایزه را بردهام). /ʔænæ ʔæl-dʒajezæ væddæt-hæ/
- «أنا فزتُ بالجائزه»
23ـ عَلی اَلروزنامهَ شُعَّطهَ (علی روزنامه را پاره کرد).
- «مزّق علیٌ الجَدیدهَ» /ʕæli ʔæl-ruznamæ ʃoʔʔæthæ/
24ـ اِحْنَ اَغِدَ اِعاد ناکلِه (ما نهار را خواهیم خورد).
- «نحنُ سنأکُل الغَداء» /ʔeħnæ ʔæ-Ǥedæ ʔeʕad n-akle/
25ـ اَلمعلّم اِچْتِبْ مِنْ زَهرا اِخذِه (معلم کتاب را از زهرا گرفت).
/ʔæ-moʕælem ʔetʃteb men zæhra ʔexez-eh/
- «َالمُعلّم أخذَ الکِتابَ مِن زهراء»
4ـ8. مؤلفۀ ۴: توالی صفت و مبنای مقایسه
در عربی معیار، صفات از منظر اِعراب، معرفه و نکره، عدد و جنس از موصوف، تبعیت میکنند. اسم تفضیل که صفت و مبنای مقایسه را نشان میدهد، معمولاً بر وزن أفعل ساخته میشود و صفات پیش از فعل میآیند. از آنجایی که گویش عربخانه تحتتأثیر زبان فارسی معیار قرار گرفته است، جایگاه صفات در آن به فارسی شباهت پیدا کردهاند. موصوفها برخی اوقات با صفت خود از منظر عدد و جنس مطابقت دارند و گاه نیز، چنین مطابقتی ملاحظه نمیشود. در نتیجه، صفات را در گویش مذکور میتوان به دو دستة اصلی صفات کیفی[17] و صفات کمی[18] تقسیم نمود:
صفت کیفی: صفتی است که بیانگر چگونگی، حالت و کیفیت موصوف است و معمولاً پس از اسم قرار میگیرد. این صفات متأثر از زبان فارسی بوده و با اسم پیشین خود مطابقت میکنند. گاهی نیز این مطابقت دیده نمیشود و این صفات معمولاً به اسم با اتصال تنوین «-ٍ» /en/ به آخر موصوف اضافه میشوند؛ در واقع این کسرهای است که بین موصوف و صفت در فارسی ظاهر شده، اما به شکل تنوین آورده میشود.
26ـ شِجِرِةٍ الخَضْرَ (درخت سبز) - «شَجَرۃ الخَضراء» /ʃedʒeret-en xæzræ/
27ـ دَربٍ طِویلْ (راه طولانی) - «طریق طَویل» /dærb-en tevil/
صفات کمّی: صفتی که برای نشان دادن کمیت، تعداد یا مقدار به کار میرود و در این گویش به دو دسته تقسیم میشود: الف) صفات کمّی معیّن، ب) صفات کمّی نامعیّن. اغلب اعدادی که در این گویش به شکل فارسی استفاده میشوند میتوانند نقش صفات کمّی معیّن را عهدهدار باشند و پیش از اسم واقع میشوند.
28ـ فَچتِبْ (یک کتاب) - «کتابٌ واحد» /fæ-tʃteb/
29ـ سه تات اِمْرِیْ (سه تا زن) - «ثلاثٌ نساء» /se-tæt ʔemrej/
30ـ خَیلی سودَه )مونث) (بسیار سیاه) - «سوداءٍ جداً» /xæjli sodæ/
صفت عالی: گرچه توالی صفت و مبنای مقایسه عموماً با صفت تفضیلی بررسی میشود، برای ساخت صفت عالی در این گویش برخلافِ عربی معیار، دو صیغۀ مؤنث «فَعلاء» و «فُعلی» در حالت صفتی استفاده نمیشود و تنها در اسامی خاص مانند کبری و صغری مشاهده میشوند. در گویش عربخانه صفت تفضیلی تحتتأثیر زبان فارسی بوده؛ به نحوی که از نشانههای «تر» و «ترین» برای توضیح برتری بهره میگیرند و برای ساخت صفت تفضیلی سه صورت زیر مشاهده میشود:
الف) صفت تفضیلی (اصغر) به همراه «تر» و «ترین»، مانند «اَصْغَرتر» /ʔæsǤær-tær/
ب) صفت ساده با پیوند «تر» و «ترین»، مانند «زِینتَر (بهتر)» /zein-tær/
ج) صفت تفضیلی بر وزن «اَفعل» مانند «اَصْغَر» /ʔæsǤær/
31ـ علی مِن اُخُوه اَصْغَر هُوْ (علی از برادرش کوچکتر است).
- «علی اَصغر مِن أخیه» /ʔæli men ʔoxu-h ʔæsǤær hov/
32ـ أنا ثَلاثْ اُخْوَ عِنّی اِن چِبیرتَرینْ هُم فی کلاسْ سَبْعَ هُوْ (من سه برادر دارم که بزرگترین آنها در کلاس هفتم است).
/ʔænæ sælas ʔoxvæ ʕenn-i ʔen tʃebir-tærin hom fi kelas sæbʔæ hov/
- «لی ثلاثة إخوان أن اکبرهم فی الصَّفِ السّابع»
بر اساس مثال (31)، صفت در گویش عربخانه مانند فارسی هم میتواند پیش از مبنای مقایسه واقع شود و هم پس از آن؛ در حالی که در عربی معیار، صفت پیش از مبنای مقایسه قرار میگیرد.
4ـ9. مؤلفۀ ۵: توالی فعل و گروه حرفاضافهای
در زبان عربی معیار فعل پیش از گروه حرفاضافهای میآید، در حالی که در فارسی معیار فعل پس از گروه حرفاضافهای قرار میگیرد. در گویش عربخانه، گروه حرفاضافهای در مواردی پیش از فعل میآید و در مواردی پس از آن واقع میشود.
33ـ اُهُوْ اَلْیدِمْ یَالمُقُرْفَه اِچِلِه (او غذا را با قاشق خورد).
- «هُو أکَلَ الطَّعامَ بِالمِلعقه» /ʔohov ʔæl-idem jæl-moqorfæ ʔetʃæl-e/
34ـ اُبُوی گُبَّه شِرلِی (پدرم برای من خانه خرید). /ʔobu-j Ɉobbæ ʃere-le-j/
- «أبی اشتری لی بیتاً»
35ـ اَلْقَلَم تَحتْ اَلْمیز هُو (مداد زیر میز است) . /ʔæl-qælæm tæħt-æl miz hov/
- «القلمُ تَحتَ الطاوَلَه»
36ـ علی جَعَانْ اِلی الگُبَّه جِا (علی گرسنه به خانه آمد).
- «جاء َعلی إلی الغُرفه جوعان» /ʔæli dʒæʕan ʔel-æl Ɉobbæ dʒe/
- بحث و نتیجهگیری
با درنظرگرفتن شرایط نگرانکنندۀ جمعیت سخنگویان گونۀ زبانی عربخانه، گرچه مطالعات توصیفیِ چندی در باب آن در دهۀ اخیر انجام شده است، پژوهش روشمندی از منظر ردهشناسی زبان مبتنی بر معیارهای بینالمللی در این باره صورت نگرفته است. با توجه به ویژگیهای زبانی جالبتوجه گویش عربخانه و نیز موقعیت مکانی آن، گردآوری و ثبت اطلاعاتی دربارﺓ برخی ویژگیهای ردهشناختی مهم این گونۀ زبانی حائز اهمیت است.
با نگاهی به جدول 2 میتوان گفت در مؤلفههایی چون شمارههای 6 (توالی فعل و قید حالت)، 16 (توالی فعل و فاعل) و 13 (توالی ادات استفهام و جمله) رفتار زبانی گویش عربخانه از عربی معیار فاصله گرفته است؛ به این شکل که در مؤلفههای 6 و 16 رفتار زبانی عربی را رها و رفتار زبانی فارسی را پذیرفته است و در مؤلفه 13 ادات استفهام عربی را رها نموده و از ابزارهای دیگری چون آهنگ جمله یا برخی ساختهای مرتبط بهره میگیرد.
جدول 2. مؤلفههای ترتیب واژه در گویش عربخانه؛ نشاندهندۀ فاصله آن از عربی معیار
|
گویش عربخانه، زبان عربی و فارسی |
نوع توالی |
مؤلفه |
|
عربخانه: فعل پس از قید حالت عربی: فعل پیش از قید حالت فارسی: فعل پس از قید حالت |
توالی فعل و قید حالت |
6 |
|
عربخانه: فاعل پیش از فعل عربی: فاعل پس از فعل فارسی: فاعل پیش از فعل |
توالی فعل و فاعل |
16 |
|
عربخانه: ادات استفهام وجود ندارد. عربی: ادات استفهام پیش از جمله فارسی: ادات استفهام پیش از جمله |
توالی ادات استفهام و جمله |
13 |
همچنین با نگاهی به جدول 3 میتوان گفت در مؤلفههایی چون شمارههای 7 (توالی فعل اسنادی و گزاره/مسند)، 10 (توالی صفت اشاره و اسم)، 11 (توالی قید مقدار و صفت) و 23 (توالی مفعول و فعل) که عربی معیار دو نوع رفتار زبانی را پذیراست، گویش عربخانه گونۀ مشترک با فارسی معیار را پذیرفته و نسبت به کاربرد گونۀ دوم تمایلی نشان نداده است.
جدول 3. مؤلفههای ترتیب واژه در گویش عربخانه (پذیرش گونۀ مشترک با فارسی از میان دو رفتار زبانی عربی معیار)
|
گویش عربخانه، زبان عربی و فارسی |
نوع توالی |
مؤلفه |
|
عربخانه: فعل اسنادی پس از گزاره/مسند عربی: فعل اسنادی هم پیش و هم پس از گزاره/مسند فارسی: فعل اسنادی پس از گزاره/مسند |
توالی فعل اسنادی و گزاره |
7 |
|
عربخانه: صفت اشاره پیش از اسم عربی: صفت اشاره هم پیش و هم پس از اسم فارسی: صفت اشاره پیش از اسم |
توالی صفت اشاره و اسم |
10 |
|
عربخانه: قید مقدار پیش از صفت عربی: قید مقدار هم پیش و هم پس از صفت فارسی: قید مقدار پیش از صفت |
توالی قید مقدار و صفت |
11 |
|
عربخانه: مفعول پیش از فعل عربی: مفعول هم پیش و هم پس از فعل فارسی: مفعول پیش از فعل |
توالی مفعول و فعل |
23 |
به علاوه با نگاهی به جدول 4 میتوان گفت در مؤلفۀ 4 (توالی صفت و مبنای مقایسه) عربی معیار یک رفتار زبانی، و فارسی معیار دو نوع رفتار زبانی را داراست که گویش عربی عربخانه علاوهبر حفظ رفتار زبانی عربی معیار، رفتار زبانی دیگری را نیز از فارسی پذیرفته است. لذا، همچون فارسی معیار به دو نوع رفتار زبانی در این مؤلفه تمایل نشان داده و کاملاً با فارسی منطبق شده است.
جدول 4. مؤلفۀ ترتیب واژه در گویش عربخانه (حفظ رفتار زبانی عربی معیار و نیز پذیرش رفتار زبانی دیگری از فارسی در مسیر تطبیق کامل با فارسی)
|
گویش عربخانه، زبان عربی و فارسی |
نوع توالی |
مؤلفه |
|
عربخانه: صفت هم پیش و هم پس از مبنای مقایسه عربی: صفت پیش از مبنای مقایسه فارسی: صفت هم پیش و هم پس از مبنای مقایسه |
توالی صفت و مبنای مقایسه |
4 |
با نگاهی به جدول 5 میتوان گفت در مؤلفۀ 5 (توالی فعل و گروه حرفاضافهای) عربی معیار یک رفتار زبانی و فارسی معیار رفتار زبانی متفاوتی را داراست که گویش عربی عربخانه علاوهبر حفظ رفتار زبانی عربی معیار، رفتار زبانی فارسی معیار را نیز پذیرفته است و لذا، دو نوع رفتار زبانی (یکی از فارسی و دیگری از عربی) را از خود نشان میدهد.
جدول 5. مؤلفۀ ترتیب واژه در گویش عربخانه (حفظ رفتار زبانی عربی معیار و نیز پذیرش رفتار زبانی دیگری از فارسی)
|
گویش عربخانه، زبان عربی و فارسی |
نوع توالی |
مؤلفه |
|
عربخانه: فعل هم پیش و هم پس از مبنای مقایسه عربی: فعل پیش از گروه حرفاضافه فارسی: فعل پس از گروه حرفاضافه |
توالی فعل و گروه حرفاضافهای |
5 |
[1]. case system
[2]. case marking
[3]. nominative
[4]. non-nominative
[5]. accusative
[6]. genitive
[8]. relative clause
[9]. causative construction
[10]. mood
[11]. aspect
[12]. universals
[16]. free
[17]. quantitative
[18]. qualitative
https://dokumen.pub/word-order-in-arabic-9173463280.html
https://profdoc.um.ac.ir/paper-abstract-1014159.html
)