Document Type : Research Paper
Author
Department of English Language Teaching, Farhangian University, Tehran, Iran
Abstract
Abstract
The present study has been conducted in the framework of Systemic Functional Grammar and on the basis of systemic functional typology, specifically Matthiessen’s typological generalizations. Based on examples taken from various written documents in Azeri Turkic such as grammar books and a series of stories as well as constructed examples, this study aims to describe the typological behaviors of the MOOD TYPE system in the clause structure of Azeri Turkic in terms of Matthiessen’s typological generalizations regarding the MOOD system. Some results of the present study indicate that Azeri Turkic MOOD TYPE system (1) has all the three declarative, polar interrogative, and imperative moods, (2) uses negative polar interrogatives to indicate the speaker’s positive bias, (3) belongs to the ‘languages that have the Wh-interrogative category’ type, (4) queries just the participants and circumstantial adjuncts in the Wh-interrogatives, (5) belongs to the ‘Wh-in-situ languages’ type, and (6) differentiates the imperative mood from the other mood types.
Introduction
This study, conducted within the framework of Systemic Functional Grammar and based on Matthiessen’s (2004) typology of MOOD TYPE system, as a subsystem within the interpersonal metafunction, aims to investigate and describe the MOOD TYPE system in Azeri Turkic, which belongs to the Southwestern branch of Turkic languages, also known as the Western Oghuz group. Grounded in systemic functional typology, this research seeks empirical generalizations applicable across languages. Matthiessen (2004) has developed descriptive generalizations through comparative analysis of the experiential, logical, interpersonal, and textual systems of various languages, identifying typological universals and variations. Following Matthiessen’s claim that these generalizations can be applied to any language within a Systemic Functional Framework, this study explores the realization of the MOOD TYPE system in Azeri Turkic. Data was collected from diverse sources, including short story collections, academic articles, grammar books on Azeri Turkic, and original examples provided by the researcher. The paper is structured into five sections: introduction, review of related literature, theoretical framework, analysis of MOOD TYPE in Azeri Turkic, and concluding remarks presenting the findings.
Literature Review
This section reviews several studies on the clause type system, including Mirahmadi’s (2004) Systemic Functional analysis of Persian mood types, Pahlavannajhad & Vazirnejad’s (2004) stylistic study of mood types in Zoya Pirzad’s novel, Najm’s (2008) cross-linguistic comparison of English and Arabic imperatives and exclamatives, Figuerdo’s (2010) description of Portuguese mood types, and traditional grammatical studies on Azerbaijani Turkish by Li (1996), Ahmadi Givi (2004), Dehqani (2000), and Zahedi & Bayan (2008).
Unlike previous studies, this research contributes to Systemic Functional Typology by analyzing mood types in Azeri Turkic through a functional lens, aiming to determine whether Matthiessen’s descriptive generalizations can be effectively applied to this language.
Results
The findings of the present study show that Azeri Turkic identifies four major mood types—declarative, polar interrogative, content interrogative (Wh-questions), and imperative. This confirms Matthiessen’s generalization that declarative, polar interrogative, and imperative clauses are universal, while the presence of content interrogatives places Azeri Turkic among languages that distinguish this category.
Polar interrogatives in Azeri Turkic appear in both biased and unbiased forms, marked by particles such as ɒjɒ ‘whether’ for neutral questions and mæjær, mæjæ, bæjæ, or bæ ‘don't/doesn't, didn't’ for biased questions. These markers typically appear at the beginning of the clause, contradicting Matthiessen’s generalization that such particles occur at the end in SOV languages. Additionally, polar interrogatives may be unmarked but distinguished by falling intonation. Content interrogatives are used to inquire about specific elements and are marked by Wh-words such as cim ‘who’, hɒrɒ ‘where’, and nijæ ‘why’. These clauses are clearly differentiated from declaratives through question words and rising intonation, aligning Azeri Turkic with typologically similar languages like English and Japanese, where content and polar interrogatives form a distinct mood type separate from declaratives. In terms of word order, Azeri Turkic follows the canonical position of Wh-elements within the clause rather than fronting them, placing it in the typological category of "Wh-in-situ" languages alongside Persian, Chinese, and Japanese, as opposed to English, French, and German.
In Azeri Turkic, as in Persian and English, the imperative mood is marked by the absence of an overt subject, which is usually implied. Unlike in languages such as Mandarin Chinese and Hebrew, where negation in imperatives differs morphologically from declaratives, Azeri Turkic —similar to Persian and English—uses the same negative form across both imperative and non-imperative clauses. This indicates a syntactic independence between the imperative mood and the system of polarity in Azeri Turkic. Another typological feature of imperative clauses is the realization of speech functions relative to the speaker-listener relationship. Azeri Turkic, like German, Persian, and English, offers more delicate choices within the imperative mood to express politeness. For instance, all three languages can use polar interrogatives to represent polite commands.
Conclusion
This study was an effort to describe the MOOD TYPE system in Azeri Turkic within a Systemic Functional Typological Framework.
Drawing on diverse sources—including short story collections, academic articles, grammar books on Azeri Turkic, and the researcher's linguistic intuition—the study demonstrates that the MOOD TYPE system in Azeri Turkic:
includes the three universal mood types: declarative, polar interrogative, and imperative.
uses negative polar interrogatives to express the speaker’s positive bias.
allows polar interrogatives to be expressed in declarative structure, without any formal marking other than intonation.
belongs to the typological category of languages that distinguish content interrogatives (Wh-questions).
questions only about participants and peripheral adjuncts—not processes—as interrogative elements in Wh-questions.
is classified typologically as a "Wh-in-situ" language, where question words remain in their canonical position rather than being fronted.
clearly distinguishes the imperative mood from other mood types.
typically omits the addressee (second person) as an unmarked feature in imperative clauses.
treats the imperative mood and the system of polarity independently, with no morphological distinction between negative forms in imperatives and non-imperatives.
can metaphorically express the speech function of command through polar interrogatives, depending on the social relationship between speaker and listener.
Overall, Azeri Turkic exhibits a well-differentiated MOOD TYPE system that aligns with broader systemic functional typological generalizations regarding mood types and their typological variations across languages.
Keywords
- مقدمه
در پژوهش حاضر که در چارچوب دستور نقشگرای نظاممند[1] و بر مبنای ردهشناسی نقشگرای نظاممند[2] انجام یافته است، تلاش شده است نظام دستوری نوع وجه[3] در زبان ترکی آذری بررسی و توصیف شود. شایستۀ ذکر است که زبان ترکی آذری به گروهزبانهای[4] غربی جنوبیِ زبانهای ترکیتبار[5] یا شاخة غربی گروهزبانهای اوغوز[6] متعلق است (Johanson, 1998: 82). در شاخۀ غربی گروهزبانهای اوغوز، در کنار زبان ترکی آذری، دو زبان ترکی[7] و گاگائوز[8] نیز جای دارند.
نظام دستوریِ نوع وجه نظامی است ذیل فرانقش بینافردی[9] که تقریباً تمامی زبانها بهمنظور ایجاد میزانی از تبادل[10] در هیئت یک گزاره[11] یا پیشنهاده[12]، در جریان گفتگو میان گوینده و شنونده از آن بهره میبرند. در گفتگوی یادشده، گوینده نقش خاصی را به عهده میگیرد و نقش مکمل دیگری را به شنونده اعطا میکند (Matthiessen, 2004: 610). به گفتة متیسن[13] (2004: 610)، یکی از مشخصههای اساسی نظام نوع وجه این است که آن میزانی از تبادل را در هیئت ترکیبِ دستکم دو متغیر نظاممند، یعنی جهتگیری تبادل[14] (عرضه یا تقاضا[15]) و ماهیت جنس[16] تبادلشده (اطلاع یا کالا و خدمات[17])، وضع میکند. براین اساس، میزان تبادل به یکی از چهار صورت زیر ایجاد میشود: (1) عرضة اطلاع، (2) تقاضای اطلاع، (3) عرضة کالا و خدمات و (4) تقاضای کالا و خدمات. گفتنی است که این چهار صورتِ تبادل بهترتیب با نقشهای گفتاری[18] اظهار[19]، پرسش[20]، پیشنهاد[21] و دستور[22] منطبق هستند. نقشهای گفتاری یادشده هم، در قالب نظام نوع وجه دستوری میشوند[23]. درواقع، نظام نوع وجه، دستورِ نقشهای گفتاری است؛ بهبیانیدیگر، نظام نوع وجه همان صورت دستوریشدة[24] نظام معنایی نقشهای گفتاری است (Halliday, 2005: 56).
در پاراگراف پیش گفتیم که مبنای پژوهش حاضر ردهشناسی نقشگرای نظاممند است. در ردهشناسی [نقشگرای نظاممند]، زبانشناسان بهدنبال دستیابی به آن دسته از تعمیمهای تجربی[25] هستند که در اصل بتوان آنها را به تمام زبانهای جهان اعمال کرد. شایستة ذکر است که تعمیمهای تجربی تعمیمهایی مبتنی بر نمونههای زیادی از توصیفات زبانی هستند (Teruya & Matthiessen, 2013: 16).
متیسن (2004) در راستای هدف یادشدة ردهشناسی نقشگرای نظاممند و از رهگذر بررسی نظامهای اندیشگانی[26] (منطقی[27] و تجربی[28])، بینافردی، و متنیِ[29] دستور بندِ[30] زبانهای متعدد و متنوعی از جمله انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، سوئدی، دانمارکی، عربی، ژاپنی، تاگالوگی[31]، چینی، ویتنامی، تلوگویی[32]، و پیچانچاچارایی[33]، به مجموعهای از تعمیمهای ردهشناختی[34] یا به تعبیر کرافت[35] (2003: 1) همگانیهای ردهشناختی[36] دست یافته است. شایان ذکر است که تعمیمهای ردهشناختی متیسن هم بر واگراییها[37] (تفاوتها) و هم بر همگراییهای[38] (شباهتها) نظامهای زبانها دلالت دارند. گفتنی است که از آنجا که این تعمیمها مبتنی بر توصیفات بهدستآمده از زبانها بوده است، متیسن (2004: 537) از آنها با عنوان تعمیمهای توصیفی[39] یاد کرده است. او در ارتباط با تعمیمهای ردهشناختی پیشنهادیاش مدعی شده است که آنها را میتوان در توصیف هر زبان و همچنین، در تلاش برای گسترش تبیینهای ردهشناختی در چارچوب دستور نقشگرای نظاممند به کار بست. البته وی بلافاصله تصریح کرده است که «ارائة یک نقشة تعمیمیافته هنوز ممکن نیست، اما باید در آن جهت حرکت کنیم» (Matthiessen, 2004: 537).
در راستای ادعای یادشدة متیسن در بالا و بهمنظور تأیید یا رد آن در خصوص زبان ترکی آذری، پژوهش حاضر کوشیده است به توصیف نظام نوع وجه در دستور بند زبان ترکی آذری در چارچوب تعمیمهای ردهشناختی متیسن (2004) در خصوص آن نظام بپردازد. برای انجام این مهم، این پرسش مطرح میشود که در چارچوب تعمیمهای ردهشناختی متیسن (2004)، نظام نوع وجهِ دستور بند در زبان ترکی آذری چه رفتارهایی را از خود نشان میدهد.
دادههای پژوهش حاضر نمونههایی برگرفته از اسناد متنوعی از جمله مجموعۀ داستانها، مقالات پژوهشگران و کتابهای دستور زبان ترکی آذری بوده است. لازم به ذکر است که تعدادی از نمونهها را هم خود نگارنده به دست داده است.
مقالۀ حاضر از پنج بخش تشکیل شده است: علاوهبر بخش حاضر، در بخش دوم، تعدادی از پژوهشهای انجامیافته در خصوص نظام نوع وجه در زبان ترکی آذری بهاجمال معرفی شده است. بخش سوم به تشریح چارچوب نظری پژوهش و مشخصاً ردهشناسی نقشگرای نظاممند و تعمیمهای ردهشناختی متیسن (2004) در ارتباط با نظام نوع وجه اختصاص یافته است. در بخش چهارم، تلاش شده است بر اساس شواهدی از زبان ترکی آذری، توصیفی از نظام نوع وجه زبان ترکی آذری بهدست داده شود و در بخش پایانی این مقاله، نتیجة بهدستآمده از این پژوهش ارائه شده است.
- پیشینة پژوهش
در این بخش از مقالۀ حاضر، تعدادی از مطالعات انجامیافته پیرامون نظام نوع وجه معرفی شده است. شایان ذکر است که سال انتشار کتاب مشتمل بر تعمیمهای ردهشناختی متیسن[40]، یعنی 2004 [1383]، مبدأ زمانی برای انتخاب مطالعات یادشده در این مقاله بوده است. بر این اساس، گسترة زمانی مطالعاتی که در این بخش معرفی شدهاند از سال 2004 [1383] به بعد است.
میراحمدی (1383) در پایاننامة خود که در چارچوب دستور نقشگرای نظاممند هلیدی[41] (1985; 1994) نگاشته شده، نظام وجه دستور زبان فارسی را توصیف کرده است. این توصیف مبتنی بر دادههایی برگرفته از کتب نویسندگان معاصر بوده است. میراحمدی پس از تشریح مفصل دستور نقشگرای نظاممند هلیدی، به تجزیه و تحلیل ساختار وجه در بند سادة زبان فارسی پرداخته است. از بین یافتههای این پژوهش در ارتباط با نظام نوع وجه، دو مورد درخور ذکر است: (الف) میراحمدی ساخت وجه[42] هر بند را متشکل از دو عنصر فاعل[43] (آشکار و محذوف) و زمانداری[44] (مشتمل بر زمان، قطبیت[45] و عناصر وجهنمایی[46]) دانسته است. (ب) وی انواع وجه در زبان فارسی را به سه دستة خبری[47]، پرسشی[48] (مشتمل بر پرسشی قطبی[49] و پرسشی محتوایی[50]) و امری[51] تقسیم کرده است.
پهلواننژاد و وزیرنژاد (1383) در حوزة سبکشناسی از منظر دستور نقشگرای نظاممند و مشخصاً فرانقش میانفردی (بینافردی)، به بررسی سبکی رمان «چراغها را من خاموش میکنم» اثر زویا پیرزاد پرداختهاند. در ارتباط با نظام نوع وجه، پهلواننژاد و وزیرنژاد با پیروی از الگوی فقیری (1386: 183ـ187؛ نقلشده در پهلواننژاد و وزیرنژاد، 1388: 56) در دستهبندی انواع وجه در دستور زبان فارسی، بسامد رخداد انواع وجه در پیکرة مورد مطالعهشان را بررسی کردهاند. نتایج این بررسی نشان داد که انواع وجه خبری، پرسشی، عاطفی، تأکیدی، تردیدی، وصفی، امری، شرطی[52]، التزامی[53]، پیشنهادی[54]، آرزویی[55]، تمنائی[56]، دعایی و نهی[57] بهترتیب بیشترین تا کمترین کاربرد را در رمان موردنظر دارند. پهلواننژاد و وزیرنژاد (1388: 72) سپس به ذکر دلایل میزان کاربرد هر یک از انواع وجه در اثر یادشده پرداختهاند. برای مثال، آنها دلیل کاربرد بسیار زیاد وجه خبری را اینگونه تبیین کردهاند که راوی در طول رمان قصد دارد ما را با آنچه در درون و نیز، خارج از ذهنش اتفاق افتاده آشنا کند و ما را در جریان تحلیلهای ذهنی خود قرار دهد.
ناجم[58] (2008) در مقالة خود که در چارچوب دستور نقشگرای نظاممند هلیدی (1994) نگاشته شده به توصیف و مقایسة نظام نوع وجه و مشخصاً دو بند امری و تعجبی[59] (ذیل بند خبری) در دو زبان انگلیسی و عربی پرداخته است. نتایج پژوهش وی نشان میدهد که دو زبان انگلیسی و عربی در نظام وجه خود و بهویژه در بندهای امری و تعجبی رفتارهای مشابه و متفاوتی دارند. در اینجا، به دو مورد از این شباهتها و دو مورد از تفاوتها اشاره میکنیم. در هر دو زبان انگلیسی و عربی، نظام نوع وجه دارای دو گزینۀ اخباری و امری است. بندهای اخباری[60] هم متشکل از دو نوع بند خبری و پرسشی هستند. بندهای امری بینشان هر دو زبان انگلیسی و عربی فاقد عنصر وجه هستند و تنها متشکل از مانده[61] هستند. با وجود این، برخلاف بندهای امری زبان انگلیسی که برخوردار از وجه پیآیندی[62] هستند، بندهای امری زبان عربی وجه پیآیندی ندارند. همچنین، برخلاف بندهای تعجبی انگلیسی که در آنها، عنصر وجه از فاعل و زمانداری تشکیل میشود، در بندهای تعجبی زبان عربی، عنصر وجه تنها متشکل از فاعل است.
فیگوردو[63] (2010) در مقالة خود، نظام نوع وجه زبان پرتغالی را توصیف کرده است. وی در این توصیف، هر دو نوع وجه امری و اخباری (مشتمل بر سه وجه خبری، پرسشی قطبی و پرسشی عنصری[64] (پرسشواژهای)) را تشریح کرده است. در اینجا، چند نکته پیرامون انواع وجه در زبان پرتغالی ذکر میشود. در این زبان، در بندهای امری خنثی (بینشان)، فاعل در بند حضور ندارد، اما گروه فعلی[65] از طریق یک نشانگر صرفی[66] با فاعل مطابقت میکند. جالب است بدانیم که در بندهای امری دارای فاعل صریح، اگر گوینده دقیقاً مخاطب خود را مشخص کند، آنوقت فاعل پیش از محمول ظاهر میشود، اما در صورتیکه مخاطب از سوی گوینده انتخاب نشود و معلوم نباشد چه کسی مسئول انجام دستور است، آنوقت فاعل پس از محمول میآید. در زبان پرتغالی، بندهای پرسشی عنصری با یک عنصر “qu-” در آغاز بند ساخته میشوند. فیگوردو (2010: 382) بندهای پرسشی بلی/خیر در زبان پرتغالی را بندهای پرسشی زمانداری/خیر[67] نامگذاری کرده است، چرا که در پاسخ مثبت به این دسته از پرسشیها، از عنصر زمانداری استفاده میشود. بندهای خبری هم، در حالت بینشان با ترتیب فاعل ـ محمول[68] ـ متمم[69] و با نواخت افتان[70] نمود مییابند.
در ارتباط با وجه در زبان ترکی آذری، تا جایی که نگارنده بررسی کرده است، پژوهشهای صورتگرفته جملگی به توصیف سنتی وجه پرداختهاند؛ به بیانی روشنتر، در پژوهشهای پیشین، وجه بهعنوان یکی از امکانات نظام فعل بررسی شده است. از جملۀ این پژوهشها میتوان به لی[71] (1996)، احمدی گیوی (1383: 158ـ160)، دهقانی[72] (2000)، و زاهدی و بازیان (1387) اشاره کرد. این دسته از پژوهشها به توصیف وجههای مختلف فعل از جمله اخباری، التزامی و امری در زبان ترکی آذری پرداختهاند. هیچیک از پژوهشهای یادشدۀ وجه و مشخصاً نظام نوع وجه را از منظر دستور نقشگرای نظاممند و مشخصاً تعمیمهای ردهشناختی متیسن (2004) بررسی نکرده است. از این رو، همانطور که در انتهای بخش مقدمه نیز ذکر شد، پژوهش حاضر کوشیده است بر اساس تعمیمهای یادشده به مطالعة ردهشناختی نظام نوع وجه در زبان ترکی آذری بپردازد.
- چارچوب نظری
در این بخش، ابتدا به اجمال حوزه ردهشناسی زبان از منظر دستور نقشگرای نظاممند معرفی خواهد شد و در ادامه، به تعمیمهای ردهشناختی متیسن (2004) در ارتباط با هر یک از انواع مختلف وجه پرداخت خواهد شد.
3ـ1. ردهشناسی نقشگرای نظاممند
در ردهشناسی تعمیمگرا/ جزءگرا[73] که رویکرد غالب در ردهشناسی از اوایل دهة 1960 به بعد بوده است، دستیابی به همگانیهای زبانی، یعنی تعمیمهایی قانونگونه، مدنظر است. شایستة ذکر است که در این رویکرد، دستیابی به تعمیمهای زبانی بر مبنای مقایسة بینازبانی ساختارهای خاص از جمله سببیسازی[74]، مجهولسازی[75]، همپایهسازی[76] و مالکیت[77] استوار است (دبیرمقدم، 1392: 4، 6 و 22). بهعنوان نمونه، میتوان به همگانیهای ردهشناختی گرینبرگ[78] (1966) و هاکینز[79] (1983) که اساساً در خصوص ترتیب واژه[80] هستند اشاره کرد (دبیرمقدم، 1392: 23ـ28). متیسن (2004) نیز، همانند ردهشناسانی مثل گرینبرگ و هاکینز، ولی از منظری متفاوت بهدنبال دستیابی به تعمیمهای زبانی بوده است؛ به بیانی روشنتر، همانطور که پیشتر نیز ذکر شد، متیسن در چارچوب دستور نقشگرای نظاممند و از اینرو، باتوجهبه نظامهای زبانها و نه ساختهای آنها، در جستجوی تعمیمهای ردهشناختی بوده است. شایستة یادآوری است که متیسن (2004) از رهگذر بررسی نظامهای اندیشگانی (منطقی و تجربی)، بینافردی، و متنیِ دستور بندِ زبانهایی متعدد و متنوع به مجموعهای از تعمیمها/همگانیهای ردهشناختی دست یافته است. گفتنی است که این تعمیمها هم بر واگراییها (تفاوتها) و هم بر همگراییهای (شباهتها) نظامهای زبانها دلالت دارند.
3ـ2. تعمیمهای متیسن
در ذیل، تعمیمهای ردهشناختی متیسن در ارتباط با هر یک از انواع مختلف وجه را ذکر میکنیم.
3ـ2ـ1. وجه خبری
بندهای خبری نوعاً اظهارات، یعنی عرضة اطلاع، را صورتبندی[81] میکنند و ممکن است برای روشن شدن منابع ارزیابی اطلاعِ درحال تبادل ظریفتر[82] شوند. به بیانی روشنتر، بندهای خبری ممکن است برای هدف یادشده، به دستههای ریزتری تقسیم شوند. برای مثال، زبان هیداتسایی[83] پنج نوع وجه خبری دارد ( Sadock & Zwicky, 1985: 168; cited in Matthiessen, 2004: 614-615):
- نکره[84]: گوینده نمیداند که آیا گزاره صادق است یا خیر و فکر نمیکند که مخاطب هم آن را بداند.
- باور عمومی[85]: آنچه که هر کسی میداند؛ این وجه در گفتن روایتها کاربرد دارد.
- نقلقولی/ گزارشی[86]: بهمنظور گزارش آنچه که گوینده از فرد دیگری شنیده است (و خود صدق یا کذب آن را تضمین نمیکند) به کار میرود.
- ذهنی[87]: باورها، علایق و احساسات گوینده را بیان میکند.
- شاهد دستِ اول[88]: بیانگر آن چیزی است که گوینده بر اساس شاهد دستِ اول میداند که صادق است.
در چنین نظامی، ظریفتر شدن وجه [خبری] بر اساس ارزیابی وجهی[89] انجام میگیرد که ممکن است در هیئت وجهنمایی، گواهنمایی[90]، یا ترکیبی از آن دو نمود یابد. بر این اساس، بهنظر میرسد در زبان هیداتسایی و بسیاری از زبانهای دیگر، هیچ مرز قطعی بین وجه و وجهنمایی یا گواهنمایی وجود ندارد. متیسن (2004: 615) وجود چنین شرایطی را اینگونه تبیین کرده است که وجه و ارزیابی وجهی در درون نظام مذاکره[91] به لحاظ معنیشناختی یکی میشوند. این در حالی است که اگرچه وجه و وجهنمایی در زبانهایی مثل انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، ژاپنی و زبانهای دیگر نظامهایی مرتبطاند، اما مجزا از هم و قابلتمییز هستند.
3ـ2ـ2. وجه پرسشی
در این بخش، تعمیمهای ردهشناختی متیسن (2004) در ارتباط با دو نوع وجه پرسشی، یعنی پرسشی قطبی و پرسشی پرسشواژهای، را خواهیم دید.
- پرسشیهای قطبی
پرسشیهای قطبی بهدنبال اطلاعی پیرامون قطبیت گزارهای هستند که از طریق بند نمود مییابد؛ اینکه آیا آن گزاره مثبت (بلی) است یا منفی (خیر).[92] زبانها ممکن است از منابعی برای ارزیابی پیشداوری گوینده یا ارزیابی دانش مخاطب برخوردار باشند؛ بهعنوان نمونه، در زبان چینی دو نوع پرسشی قطبی وجود دارد: (الف) سوگیرانه[93] که از طریق ادات وجه «ma» در پایان بند نمود مییابد و (ب) غیرسوگیرانه[94] که از طریق ساختار ҆فعل+bu+فعل (V bu V)ʿ نمود مییابد. این دو نوع پرسشی قطبی همچنین بهلحاظ معنیشناختی باتوجهبه انتظار گوینده از ارزش قطبیت با هم متفاوتاند (Matthiessen, 2004: 615). همچنین، به گفتة سادوک و زوئیکی[95] (1985; cited in Matthiessen, 2004: 615)، به نظر میرسد بسیاری از زبانها از پرسشیهای قطبیِ منفی برای بیان پیشداوری مثبت استفاده میکنند.
- پرسشیهای پرسشواژهای
به نظر میرسد وضعیت نظاممند این دسته از پرسشیها در بین زبانها متغیر است (Matthiessen, 2004: 615-616). در زبانهایی مثل انگلیسی، پرسشیهای قطبی و پرسشیهای پرسشواژهای هر دو ذیل مقولة پرسشی قرار میگیرند که در تقابل با مقولة خبری است. زبان ژاپنی در دستهبندی پرسشیهای بلی/خیر و پرسشواژهای ذیل وجه پرسشی، صریحتر از انگلیسی عمل میکند. در زبان ژاپنی، بندهای پرسشی (شامل پرسشیهای بلی/ خیر و پرسشواژهای) اغلب از طریق ادات بینافردی “ka” نشانهگذاری میشوند. در زبان تاگالوگی هم، ادات بینافردی “ba” ممکن است هم در پرسشیهای پرسشواژهای و هم در پرسشیهای قطبی به کار رود. متیسن دستهبندی پرسشیهای قطبی و پرسشواژهای ذیل مقولة کلیتر پرسشی را اینگونه تبیین کرده است که آنها هر دو به دنبال اطلاع و در نتیجه، در انتظار پاسخی زبانی هستند. بر این اساس، سهم تعاملی آنها در گفتگو و مذاکره از یک نوع است. با این حال، در زبانهایی دیگر، این امکان وجود دارد که پرسشیهای پرسشواژهای مجزا از پرسشیهای قطبی باشند و با خبریها دستهبندی شوند، چرا که ارزش قطبیت پرسشیهای پرسشواژهای برخلاف پرسشیهای قطبی مشخص است. همچنین، تعدادی از زبانها از جمله هوپی[96] فاقد مقولة پرسشی پرسشواژهای هستند و بهجای آن از خبریها یا پرسشیهای بلی/خیرِ نامشخص[97] [/تشخیصناپذیر[98]/نکره] استفاده میکنند (رک. Sadock & Zwicky, 1985: 168; cited in Matthiessen, 2004: 614-615).
متیسن (2004: 616-617) در ارتباط با پرسشیهای پرسشواژهای تعمیمهای زیر را نیز بهدست داده است:
- عناصر مورد سؤال[99]: عموماً مشارکها[100] و افزودههای حاشیهای[101] مورد سؤال قرار میگیرند، اما در تعدادی از زبانها مثل تاگالوگی و جیربالی[102]، فرایند[103] هم عنصری است که مورد سؤال قرار میگیرد.
- ارزیابی گوینده از توانایی شنونده در ارائة پاسخ: برای مثال، در زبان هوآلاگا کچوا[104]، میان این فرض که مخاطب پاسخ را میداند (که از طریق پسوند “taq” نشانهگذاری میشود) و نبود فرض یادشده (که از طریق پسوند “raq” نشانهگذاری میشود) تمایز وجود دارد.
- وضعیت نظاممند پرسشیهای پرسشواژهای در ارتباط با نظامهای فرانقش متنی: از یک سو، زبانهایی وجود دارند که در آنها، پرسشیهای پرسشواژهای از رفتار متنی مجزایی برخوردار نیستند؛ بهعنوان مثال، عنصر پرسشی (پرسشواژه) در زبانهایی مثل چینی، ویتنامی، تبتی[105]، تلوگویی و ژاپنی در جایگاه اصلی خود در بند میماند. از سوی دیگر، در بسیاری از زبانها، پرسشیهای پرسشواژهای وضعیت متنی خاصی دارند: (الف) در زبانهای انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و دانمارکی، به عنصر پرسشی وضعیت متنی آغازگر[106] اعطا میشود. این عنصر پرسشی در حالت بینشان اطلاع نو[107] نیست و تنها در موارد نشاندار مثل پرسشهای پژواکی[108] ،کانون[109] اطلاع نو است. در زبانهای اورالی[110] (مثل مجاری[111]) که برخوردار از ترتیب ҆فاعل+ فعل+ مفعول (SVO)ʿ هستند، عنصر پرسشی در آغاز بند قرار میگیرد (Comrie, 1981: 124; cited in Matthiessen, 2004: 617) و از اینرو، قاعدتاً عنصری آغازگری[112] است. قرار گرفتن عنصر پرسشی در جایگاه آغازین بند در زبانهای دارای ترتیب ҆فعل+ مفعول (VO)ʿ متداول است. (ب) در زبانهایی مثل مجاری، آکانی، و یروبایی[113]، عنصر پرسشی در پرسشیهای پرسشواژهای در کانون اطلاع نو قرار دارد. عنصر پرسشی در زبان آکانی فاعل است و در زبان یروبایی در جایگاه کانون در آغاز بند قرار میگیرد و از طریق ادات “ni” نشانهگذاری میشود. به گفتة متیسن (2004: 617)، اگر عنصر پرسشی قویاً مرتبط با کانون اطلاع نو و فاعل هم قویاً مرتبط با آغازگربودگی[114] باشد، در آنصورت عنصر پرسشی نمیتواند نقش فاعل را به عهده بگیرد؛ بهعنوان نمونه، زبان سِسِتویی[115] (یا زبان سوتویی[116]) چنین شرایطی دارد که در آن، به منظور اعطای وضعیت کانون اطلاع نو به عنصر پرسشی، ضرورتاً از یک راهکار متنی نشاندار، یعنی یا جهت مجهول و یا محمولسازی[117] آغازگر (اسنادیسازی[118])، استفاده میشود. در زبان هوسهای[119] و بسیاری از زبانهای آفریقای غربی، پرسشیهای پرسشواژهای (در هیئت یک بند کامل) اسنادی میشوند تا عنصر پرسشی بتواند در کانون اطلاع قرار گیرد. در زبانهایی مثل تاگالوگی هم، برای اینکه عنصر پرسشی بتواند در کانون اطلاع نو قرار گیرد، پرسشیهای پرسشواژهای بر اساس انگارة بند [رابطهای] شناسهای[120] صورتبندی میشوند که در آنصورت، مشارکی به مثابۀ نمونه[121] مورد سؤال قرار میگیرد و بقیة بند بهمثابۀ ارزش[122]، صورت اسمی به خود میگیرد.
3ـ2ـ3. وجه امری
زبانها اغلب وجه امری را از دیگر انواع وجه که ممکن است همگی ذیل وجه اخباری دستهبندی شوند، متمایز میسازند. تمایز یادشده را میتوان آشکارا در تعداد کم گزینههای موجود در درون نظامهای زمان/ نمود، وجهنمایی، شمار[123] و شخص[124] و نیز صیغگان فعلی[125] وجه امری یافت؛ بهعنوان نمونه، تمایزات زمان در بندهای امری احتمالاً بسیار نامتعارف است. با این حال، در زبانی مانند زبان یوپیکی[126]، بندهای امریِ آنی[127] در تقابل با بندهای امریِ آتی[128] هستند (1999: 154 ;cited in Matthiessen, 2004: 618 , Mithun).
متیسن (2004: 618) در ارتباط با وجه امری تعمیمهای زیر را نیز بهدست داده است:
- فاعل بندهای امری میتواند تقریباً همیشه غیرصریح[129] باشد به شرط آنکه آن مخاطب[130] باشد. با وجود این، در زبان چینی، بندهای امری اغلب همراه با ضمیر شخصی “ni/nimen” «شما/ شما بچهها» به کار میروند و در زبان تاگالوگی هم، فردِ تابع دستور به صورت صریح بیان میشود.
- در وجه امری، زبانها اغلب برخوردار از انتخابهای ظریفتر هستند که در رابطة میان گوینده و مخاطب با تمایزاتِ مبتنی بر عاملان سخن[131] مرتبط هستند؛ به عنوان مثال، در زبان آلمانی، امریِ مؤدبانه متمایز از امریِ غیرمؤدبانه است.
- به نظر میرسد تعامل نظاممند میان وجه امری و نظام قطبیت در بین زبانها کاملاً رایج است؛ برای مثال، در زبان چینی ماندارینی[132]، قطبیت منفی در بندهای اخباری بهصورت “bu”، اما در بندهای امری بهصورت “bie” ظاهر میشود. در زبان عبری[133] هم، امریِ مثبت ممکن است یا از طریق صورت امری یا آیندة فعل نمود یابد (“Shev” «بنشین» در مقابل “Teshev” «تو خواهی نشست») و این در حالی است که امریِ منفی تنها میتواند با استفاده از صورت آیندة فعل به اضافة یک ادات منفی خاص نمود یابد (“Al teshev” «تو نخواهی نشست»).
- ردهشناسی نظام نوع وجه زبان ترکی آذری
در این بخش، تلاش شده است به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که نظام نوع وجه در زبان ترکی آذری با توجه به تعمیمهای متیسن (2004) در خصوص آن نظام، چه رفتارهای ردهشناختیای از خود نشان میدهد.
4ـ1. مقولات وجه
در حالی که سه وجه خبری، پرسشی قطبی و امری در تمام زبانها یافت میشوند، وجه پرسشی پرسشواژهای در تعدادی از زبانها از جمله زبان هوپی دستوری نشده است و به جای آن ممکن است از وجه خبری یا پرسشی قطبی استفاده شود (Matthiessen, 2004: 611).
نمونههای (1) تا (4) نشان میدهند که زبان ترکی آذری در کنار سه وجه خبری (نمونۀ (1))، پرسشی قطبی (نمونۀ (2)) و امری (نمونۀ (3))، از وجه پرسشی پرسشواژهای (نمونۀ (4)) نیز برخوردار است:
|
et-di. |
istixɒræ |
(1) hɒʝɯ |
|
3شم[134].گذشته ـ کردن |
استخاره |
حاجی |
حاجی استخاره کرد. (صباحی، 1357: 143)
|
ɟør-yr-sæn? |
јuxu |
(2) lætif |
|
خواب |
لطیف |
لطیف، داری خواب میبینی؟ (Lee, 1996: 261)
|
ɢoј! |
јer-æ |
(3) tyfænɟ-in-i |
|
گذاشتن وجه امری. 2شم. |
زمین متممی[137]ـ |
تفنگ 2شم.ملکی ـ مفعولی[138] ـ |
تفنگت را زمین بگذار! (ساعدی، 1386: 8)
|
ver-di? |
cim-æ |
citɒb-ɯ |
(4) æli |
|
3شم.گذشته ـ دادن |
متممی ـ کی |
مفعولی ـ کتاب |
علی |
علی کتاب را به کی داد؟ (Dehghani, 2000: 160)
با توجه به شواهد بالا، میتوان مدعی شد که زبان ترکی آذری مقولات خبری، پرسشی قطبی، پرسشی پرسشواژهای و امری را از یکدیگر متمایز میسازد. بر این اساس، از یک سو تعمیم متیسن (2004: 611) مبنی بر وجود سه مقولة خبری، پرسشی قطبی و امری در تمام زبانها در مورد زبان ترکی آذری نیز تأیید میشود و از سوی دیگر، با توجه به مؤلفة ردهشناختی҆ وجود یا عدموجود مقولة پرسشی پرسشواژهای ʿ، زبان ترکی آذری در ردة زبانیِ ҆زبانهای برخوردار از مقولة پرسشی پرسشواژهای ʿجای میگیرد.
در ادامه، به بررسی جداگانة هر یک از سه[139] مقولة وجه پرسشی قطبی، پرسشی پرسشواژهای و امری نظام نوع وجه زبان ترکی آذری در چارچوب تعمیمهای ردهشناختی متیسن (2004) پرداختهایم.
4ـ1ـ1. وجه پرسشی قطبی
همانطور که پیشتر نیز گفته شد، پرسشیهای قطبی یا بلی/ خیر بهدنبال اطلاعی پیرامون قطبیت گزارهای هستند که از طریق بند نمود مییابد؛ اینکه آیا آن گزاره مثبت است یا منفی. این دسته از بندها در برخی زبانها، از جمله زبان چینی بر اساس انتظار گوینده از پاسخ مخاطب به دو نوع سوگیرانه و غیرسوگیرانه تقسیم میشوند (Matthiessen, 2004: 615).
همانطور که نمونههای (5) تا (7) در زیر نشان میدهند، زبان ترکی آذری نیز، از هر دو نوع پرسشی قطبی سوگیرانه و غیرسوگیرانه برخوردار است؛ به بیانی روشنتر، در پرسشیهای قطبیِ دارای مذاکرهنمای[140] (ادات پرسشی) “ɒjɒ” «آیا»، گوینده فاقد هرگونه سوگیری در خصوص قطبیت گزارهاش است، اما در پرسشیهای قطبیِ دارای مذاکرهنمای “mæɟær” «مگر» یا گونههای گفتاری آن، یعنی “mæjæ”، “bæjæ” و “bæ” «مگه»، گوینده انتظار دارد پاسخ مخاطبش با نظر او همسو باشد.[141]
|
çɯx-ɒʝɒx? |
ʃej |
bir |
iʃ-dæn |
bu |
(5) ɒjɒ |
|
3شم.آینده ـ خارج شدن |
چیز |
یک |
ازی[142] ـ کار |
این |
آیا |
آیا از این کار چیزی عاید خواهد شد؟ (Lee, 1996 : 261)
|
de-mi-siz? |
o-n-ɒ |
(6) mæjæ |
|
متممی ـ واج میانجی[145] ـ او |
مگه |
مگه به او گفتهاید؟[146]
|
de-mæ-mi-siz? |
o-n-ɒ |
(7) mæjæ |
|
2شج.حال ـ نمود کامل ـ منفی ـ گفتن |
متممی ـ واج میانجی ـ او |
مگه |
مگه به او نگفتهاید؟
شایان ذکر است که پرسشیهای قطبیِ سوگیرانة مثبت (مثال (6)) بیانگر سوگیری منفی گوینده و برعکس، پرسشیهای قطبی سوگیرانة منفی (مثال (7)) بیانگر سوگیری مثبت گوینده هستند. لازم به ذکر است که این نکته با دیدگاه سادوک و زوئیکی (Sadock & Zwicky, 1985: 182; cited in Matthiessen, 2004: 615) مبنی بر اینکه به نظر میرسد بسیاری از زبانها از پرسشیهای قطبی منفی برای بیان سوگیری مثبت استفاده میکنند، همسو است.
نکتة دیگر در خصوص بندهای پرسشی بلی/خیر آن است که درست برخلاف تعمیم متیسن (2004: 545) مبنی بر وقوع عنصر مذاکرهنما/ ادات پرسشی در پایان بند در زبانهای ҆دارای توالی [فاعل]+ متمم+ محمول ʿ، عنصر مذاکرهنما در بندهای پرسشی بلی/ خیر زبان ترکی آذری که دارای توالی یادشده است در جایگاه آغازین بند ظاهر میشود. نمونههای (5) تا (7) در بالا مؤید این ادعا هستند.
نکتة پایانی در ارتباط با پرسشیهای قطبی آن که همسو با تعمیم متیسن (2004: 615) مبنی بر وجود پیوستاری بین بندهای خبری و پرسشی قطبی در بسیاری از زبانها یا شاید هم در تمامی آنها، در زبان ترکی آذری نیز، این امکان وجود دارد که پرسشیهای قطبی در هیئت بند خبری ظاهر شوند. به بیانی روشنتر، همانطور که دو نمونة (8) و (9) در زیر نشان میدهند، این دسته از پرسشیهای قطبی، بدون مذاکرهنما یا همان ادات پرسشی و با آهنگی خیزان[147] ساخته میشوند.
|
ɟør-yr-sæn? |
јuxu |
(8) lætif |
|
2شم.حال ـ نمود ناقص ـ دیدن |
خواب |
لطیف |
لطیف، داری خواب میبینی؟ (تکرار نمونۀ (2))
|
vɒr? |
pul |
(9) јɒn-ɯn-dɒ |
|
3شم.حال.بودن |
پول |
اندری[148] ـ 2شم.ملکی ـ همراه |
همرات پول هست؟
4ـ1ـ2. وجه پرسشی پرسشواژهای
در بندهای پرسشی پرسشواژهای، گوینده از مخاطب خود در خصوص هویت یک عنصر خاص کسب اطلاع میکند. به نظر میرسد وضعیت نظاممند ایندسته از پرسشیها در بین زبانها متغیر باشد (Matthiessen, 2004: 615-616). در زبانهایی مثل انگلیسی، پرسشیهای قطبی و پرسشیهای پرسشواژهای هر دو ذیل مقولة پرسشی قرار میگیرند که در تقابل با مقولة خبری است. همانطور که پیشتر در بخش 3ـ2ـ2 و مشخصاً زیربخش پرسشیهای پرسشواژهای گفته شد، زبان ژاپنی در دستهبندی پرسشیهای بلی/ خیر و پرسشواژهای ذیل وجه پرسشی صریحتر از انگلیسی عمل میکند. در زبان ژاپنی، بندهای پرسشی (شامل پرسشیهای بلی/ خیر و پرسشواژهای) اغلب از طریق ادات بینافردی “ka” نشانهگذاری میشوند و بدین شکل، از بندهای خبری متمایز میشوند. با این حال، در زبانهایی دیگر، این امکان وجود دارد که پرسشیهای پرسشواژهای مجزا از پرسشیهای قطبی باشند و با خبریها دستهبندی شوند، چرا که ارزش قطبیت پرسشیهای پرسشواژهای همانند بندهای خبری و برخلاف پرسشیهای قطبی مشخص است. به بیانی دیگر، گویندة بندهای پرسشی پرسشواژهای و خبری بهدنبال تعیین مثبت یا منفی بودن گزاره نیست.
همانطور که نمونههای (4) تا (9) در بالا و همچنین، دو نمونة (10) و (11) در زیر نشان میدهند، در زبان ترکی آذری پرسشیهای قطبی به کمک ادات پرسشی“ɒjɒ” «آیا» و “mæɟær” «مگر» یا گونههای گفتاری آن، یعنی “mæjæ”، “bæjæ” و “bæ” «مگه» و گاهی بدون آنها، ولی با آهنگی خیزان و به کمک پرسشواژههایی نظیر “cim” «چه کسی» در نمونۀ (4)، [149]“hɒr-ɒ” «کجا» در نمونۀ (10) و “nijæ” «چرا» در نمونۀ (11) از بندهای خبریِ دارای آهنگ افتان متمایز میشوند. بر این اساس، باتوجهبه مؤلفة ردهشناختی ҆جایگاه پرسشیهای پرسشواژهای ʿدر نظام نوع وجه، زبان ترکی آذری با زبانهایی مثل انگلیسی و ژاپنی در یک ردة زبانی قرار میگیرند. به بیانی روشنتر، در زبان ترکی آذری، بندهای پرسشی پرسشواژهای به همراه بندهای پرسشی بلی/ خیر ذیل بندهای پرسشی دستهبندی و از بندهای خبری مجزا میشوند.
|
ɟed-ib? |
hɒr-ɒ |
(10) јɒʃɒr |
|
3شم.حال.نمود کامل ـ رفتن |
متممی ـ کجا |
یاشار |
یاشار کجا رفته؟ (کلفچی خیابانی، 1384: 103)
|
ɟæl-mæ-din? |
nijæ |
dynæn |
(11) sæn |
|
2شم.گذشته ـ منفی ـ آمدن |
چرا |
دیروز |
تو |
تو دیروز چرا نیامدی؟
از دیگر مؤلفههای ردهشناختی بندهای پرسشی پرسشواژهای، نوع عنصری است که مورد سؤال قرار میگیرد. در حالیکه در بندهای پرسشی پرسشواژهای، نوعاً مشارکها و افزودههای حاشیهای موردسؤال واقع میشوند، اما در تعدادی از زبانها مثل تاگالوگی و جیربالی، عنصر فرایند هم مورد سؤال قرار میگیرد. به بیانی روشنتر، زبانهایی مثل تاگالوگی و جیربالی زبانهایی دارای افعال پرسشواژهای[150] هستند (Matthiessen, 2004: 616). زبان ترکی آذری همانند زبانهایی مثل فارسی و انگلیسی فاقد افعال پرسشواژهای است و تنها مشارکها و افزودههای حاشیهای را مورد سؤال قرار میدهد؛ برای مثال، در بندهای (10) و (11) در بالا و بند (14) در پایین، بهترتیب افزودههای حاشیهای “hɒr-ɒ”، “nijæ” و “hɒr-ɒ” و در دو بند (12) و (13) در پایین، بهترتیب مشارکهای “cim” و “cim-æ” مورد سؤال قرار گرفتهاند.
҆جایگاه متنی پرسشواژهها ʿیکی دیگر از معیارهای ردهشناختی بندهای پرسشی پرسشواژهای است. در حالیکه در زبانهایی مثل چینی، ویتنامی، تبتی، تلوگویی و ژاپنی، پرسشواژهها در جای اصلی خود در بند میمانند، در زبانهایی مثل انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و دانمارکی، پرسشواژهها بهصورت بینشان در جایگاه آغازین بند ظاهر میشوند (Matthiessen, 2004: 616-617).
در نمونههای (12) تا (14) در زیر، پرسشواژهها که بهصورت سیاه پررنگ نشان داده شدهاند، به ترتیب دارای نقش بینافردی فاعل، متمم و افزوده[151] هستند. نکتة شایان توجه آن است که در این مثالها، پرسشواژهها به صورت بینشان در جایگاه خبری خود ظاهر شدهاند. به بیانی روشنتر، پرسشواژة فاعل در جایگاه فاعلی و پرسشواژههای غیرفاعل در جایگاهی غیر از جایگاه فاعلی قرار گرفتهاند. بر این اساس، باتوجهبه مؤلفة ردهشناختی جایگاه متنی پرسشواژهها، زبان ترکی آذری همانند زبانهایی مثل فارسی، چینی و ژاپنی و برخلاف زبانهایی نظیر انگلیسی، فرانسوی و آلمانی به ردة زبانی ҆زبانهای پرسشواژه در جای اصلیʿ[152] تعلق دارد.
|
ɒpɒr-dɯ? |
Goјun-ɯ |
(12) cim |
|
3شم.گذشته ـ بردن |
مفعولی ـ گوسفند |
کی |
کی گوسفند را برد؟ (Lee, 1996 : 263)
|
ver-di? |
cim-æ |
citɒb-ɯ |
(13) æli |
|
3شم.گذشته ـ دادن |
متممی ـ کی |
مفعولی ـ کتاب |
علی |
علی کتاب را به کی داد؟ (تکرار نمونۀ (4))
|
ɟed-ib? |
hɒr-ɒ |
(14) јɒʃɒr |
|
3شم.حال.نمود کامل ـ رفتن |
متممی ـ کجا |
یاشار |
یاشار کجا رفته؟ (تکرار نمونۀ (10))
4ـ1ـ3. وجه امری
در بندهای امری، گوینده از مخاطب خود تقاضای کالا و خدمات میکند. همانطور که پیشتر نیز در بخش 3ـ2ـ3 گفته شد، زبانها اغلب وجه امری را از دیگر انواع وجه که ممکن است همگی ذیل وجه اخباری دستهبندی شوند، متمایز میسازند. این تمایز را میتوان آشکارا در تعداد کم گزینههای موجود در درون نظامهای زمان/ نمود، وجهنمایی، شمار و شخص و نیز صیغگان فعلی وجه امری یافت (Matthiessen, 2004: 617-618).
در زبان ترکی آذری نیز همانند سایر زبانها، بندهای امری در تقابل نظاممند با بندهای اخباری قرار میگیرند. نمونههای زیر شواهدی از بندهای امری در زبان ترکی آذری هستند:
|
ɢoј! |
јer-æ |
(15) tyfænɟ-in-i |
|
گذاشتن وجه امری. 2شم. |
زمین متممی ـ |
تفنگ 2شم.ملکی ـ مفعولی ـ |
تفنگت را زمین بگذار! (ساعدی، 1386: 8)
|
ver! |
borʝ-u-n-u |
o-n-un |
(16) ɒpɒr |
|
2شم. وجه امری.دادن |
مفعولی ـ واج میانجی ـ 3شم.ملکی ـ بدهی |
اضافی[153] ـ واج میانجی ـ او |
2شم. وجه امری.بردن |
ببر بدهیاش را بده! (صباحی، 1357: 19)
همانطور که دو نمونۀ (15) و (16) در بالا نشان میدهند، در بندهای امری زبان ترکی آذری همانند بندهای امری در زبانهایی مثل فارسی و انگلیسی، مخاطب بهصورت بینشان محذوف است. این در حالی است که در برخی زبانها از جمله چینی و تاگالوگی، مخاطب در بندهای امری حضور دارد (Matthiessen, 2004: 618).
از دیگر مؤلفههای ردهشناختی بندهای امری، تعامل وجه امری و نظام قطبیت است. پیشتر در بخش 3ـ2ـ3 نیز گفته شد که در زبان چینی ماندارین، قطبیت منفی در بندهای اخباری در هیئت «bu» نمود مییابد، اما در بندهای امری به صورت «bie» ظاهر میشود. در زبان عبری هم، امریِ ҆مثبت ʿ ممکن است یا از طریق صورت امری فعل یا از طریق شکل آیندة فعل نمود یابد («Shev» [=بنشین] در مقابل «Teshev» [=تو خواهی نشست]، اما امریِ ҆منفیʿ تنها میتواند از طریق شکل آیندة فعل به اضافة یک ادات منفی خاص نمود یابد («Al teshev» [=تو نخواهی نشست] (Matthiessen, 2004: 618).
برخلاف زبان چینی، در زبان ترکی آذری همانند زبان فارسی و نیز زبان انگلیسی، وجه امری و نظام قطبیت مستقل از هم هستند؛ برای مثال، در هیچیک از زبانهای ترکی آذری (مثالهای (17)، (18)، و (19) در زیر)، فارسی و انگلیسی، صورت منفی فعل در وجه امری با صورت منفی فعل در وجههای دیگر متفاوت نیست. همچنین، در هر سه زبان یادشده، هر دو بند امریِ مثبت و منفی از صورت امری فعل استفاده میکنند (در خصوص زبان انگلیسی رک. Matthiessen, 2004: 629).
|
ɟet-mæ! |
ev- æ |
(17) sæn |
|
2شم. وجه امری.منفی ـ رفتن |
متممی ـ خانه |
تو |
تو به خانه نرو!
|
ɟet-mæ-din? |
ev- æ |
(18) sæn |
|
2شم.گذشته ـ منفی ـ رفتن |
متممی ـ خانه |
تو |
تو به خانه نرفتی؟
|
ɟet-mæ-din |
ev- æ |
(19) sæn |
|
2شم.گذشته ـ منفی ـ رفتن |
متممی ـ خانه |
تو |
تو به خانه نرفتی.
شیوة نمود نقش گفتاری دستور با توجه به روابط میان گوینده و مخاطب یکی دیگر از مؤلفههای ردهشناختی بندهای امری است. همانطور که پیشتر نیز در بخش 3ـ2ـ3 گفته شد، زبانها اغلب برخوردار از انتخابهای ظریفتری در وجه امری هستند که در رابطة میان گوینده و مخاطب با تمایزات مبتنی بر عاملان سخن مرتبط هستند؛ بهعنوان مثال، زبان آلمانی امریِ مؤدبانه را از امریِ غیرمؤدبانه متمایز میسازد (Matthiessen, 2004: 618).
زبان ترکی آذری نیز، همانند زبان آلمانی و زبانهایی مثل فارسی و انگلیسی دارای انتخابهای ظریفتری در وجه امری است که با روابط میان گوینده و مخاطب مرتبط هستند؛ بهعنوان نمونه، هر سه زبان ترکی آذری، فارسی و انگلیسی برای بازنمایی دستور مؤدبانه میتوانند از وجه پرسشی قطبی استفاده کنند. مثالهای (17) تا (19) در زیر که بهترتیب به سه زبان ترکی آذری، فارسی و انگلیسی اشاره دارند، شواهدی بر این ادعا هستند:
|
byl-ær-siz? |
otur-ɒ |
(17) sæs-siz |
|
2شج.حال ـ نمود عادت[154] ـ توانستن |
وجه التزامی[155] ـ نشستن |
بدون ـ صدا |
میتوانید بدون سرو صدا بنشینید؟
(18) میتوانید بلند صحبت نکنید؟
(19) Will you be quiet?
ممکن است ساکت بشوید؟ (Halliday & Matthiessen, 2014: 195)
شایان ذکر است که بازنمایی دستور در هیئت وجه پرسشی قطبی در مثالهای بالا نمونهای از همبستگی نشاندار بین نظام معنایی نقشهای گفتاری و نظام دستوری نوع وجه است (رک. Halliday & Matthiessen, 2014: 195).
- نتیجهگیری
در پژوهش حاضر تلاش شده است نظام نوع وجه در دستور بند زبان ترکی آذری توصیف شود. نظام دستوری نوع وجه که در چارچوب دستور نقشگرای نظاممند یکی از نظامهای فرانقش بینافردی است، تقریباً در تمامی زبانها وجود دارد و به ایجاد تبادل میان گوینده و شنونده در هیئت یک گزاره یا پیشنهاده کمک میکند. در ارتباط با زبان ترکی آذری، تا جایی که نگارنده اطلاع دارد، پژوهشهای صورتگرفته در خصوص وجه جملگی به توصیف سنتی وجه پرداختهاند. به بیانی روشنتر، ایندسته از پژوهشها توصیف وجههای مختلف فعل از جمله اخباری، التزامی و امری در زبان ترکی آذری را مد نظر داشتهاند. هیچیک از پژوهشهای انجامیافته وجه و مشخصاً نظام نوع وجه را از منظر دستور نقشگرای نظاممند و مشخصاً تعمیمهای ردهشناختی متیسن (2004) بررسی نکرده است. از اینرو، این پژوهش تلاشی است در جهت توصیف نظام نوع وجه در زبان ترکی آذری در چارچوب دستور نقشگرای نظاممند.
پژوهش حاضر با استناد به منابع متنوعی از جمله مجموعه داستانها، مقالات پژوهشگران و کتابهای دستور زبان ترکی آذری و نیز نمونههایی مبتنی بر شمّ زبانی نگارنده نشان میدهد که نظام نوع وجه زبان ترکی آذری (1) هر سه وجه خبری، پرسشی قطبی و امری را دارا است؛ (2) از پرسشی قطبیِ منفی برای بیان سوگیری مثبت گوینده استفاده میکند؛ (3) عنصر مذاکرهنما / ادات پرسشی را در جایگاه آغازین بندهای پرسشی قطبی قرار میدهد؛ (4) پرسشیهای قطبی را میتواند در هیئت بند خبری صورتبندی کند؛ (5) در ردة زبانی زبانهای برخوردار از مقولة پرسشی پرسشواژهای جای میگیرد؛ (6) تنها مشارکها و افزودههای حاشیهای را بهعنوان عناصر سؤالپذیر در پرسشیهای پرسشواژهای مورد سؤال قرار میدهد؛ (7) به ردة زبانی زبانهای پرسشواژه در جای اصلی تعلق دارد؛ (8) وجه امری را از سایر وجوه متمایز میسازد؛ (9) در بندهای امری، مخاطب را بهصورت بینشان حذف میکند؛ (10) وجه امری و نظام قطبیت را مجزا از یکدیگر برمیسازد و (11) میتواند نقش گفتاری دستور را بر اساس تمایزات مبتنی بر روابط فردی بین گوینده و مخاطب بهصورت استعاری صورتبندی کند.
[1]. systemic functional grammar
[2]. systemic functional typology
[3]. MOOD TYPE
[4]. genera
[5]. Turkic
[6]. Oghuz/ Oɣuz
[7]. Turkish
[8]. Gagauz
[9]. interpersonal metafunction
[10]. quantum of exchange
[11]. proposition
[12]. proposal
[13]. Matthiessen, C. M. I. M.
[14]. orientation of exchange
[15]. giving or receiving
[16]. commodity
[17]. informatıon or goods-&-services
[18]. speech functions
[19]. statement
[20]. question
[21]. offer
[22]. command
[23]. grammaticalize
[24]. grammaticalized
[25]. empirical generalizations
[26]. ideational
[27]. logical
[28]. experiential
[29]. textual
[30]. clause grammar
[31]. Tagalog
[32]. Telugu
[33]. Pitjantjatjara
[34]. typological generalizations
[35]. Croft, W.
[36]. typological universals
[37]. divergences
[38]. convergences
[39]. descriptive generalizations
[40]. تعمیمهای ردهشناختی متیسن (2004) در فصل آخر کتاب ردهشناسی زبان: منظری نقشگرا، ویراستة کافارل و همکاران (2004) آمده است.
[41]. Halliday, M. A. K.
[42]. mood structure
[43]. subject
[44]. finite
[45]. polarity
[46]. modality
[47]. declarative
[48]. interrogative
[49]. polar interrogative
[50]. content interrogative
[51]. imperative
[52]. conditional
[53]. subjunctive
[54]. suggestive
[55]. desiderative
[56]. optative
[57]. prohibitive
[58]. Najim, H. K.
[59]. exclamative
[60]. indicative
[61]. residue
[62]. mood tag
[63]. Figueredo, G.
[64]. elemental questions
[65]. verbal group
[66]. inflectional marker
[67]. finite/no questions
[68]. predicator
[69]. complement
[70]. falling tone
[71]. Lee, S. N.
[72]. Dehghani
[73]. generalizing/ partial typology
[74]. causativization
[75]. passivisation
[76]. coordiation
[77]. possession
[78]. Greenberg, J. H.
[79]. Hawkins, J. A.
[80]. word order
[81]. construe
[82]. more delicate
[83]. Hidatsa
[84]. indefinite
[85]. common belief
[86]. quotative/ reportative
[87]. mental
[88]. first-hand evidence
[89]. MODAL ASSESSMENT
[90]. evidentiality
[91]. NEGOTIATION
[92] این جلوهای از تعامل نظاممند میان پرسشیهای قطبی و نظام بینافردی قطبیت (POLARITY) است.
[93]. biassed
[94]. unbiassed
[95]. Sadock, J., & Zwicky, A.
[96]. Hopi
[97]. nonspecific
[98]. non-identifiable
[99]. queried/questioned elements
[100]. participants
[101]. circumstantial Adjuncts
[102]. Dyrbal
[103]. process
[104]. Huallaga Quechua
[105]. Tibetan
[106]. Theme
[107]. New information
[108]. echo questions
[109]. focus
[110]. Uralic
[111]. Hungarian
[112]. thematic element
[113]. Yoruba
[114]. thematicity
[115]. Sesetho
[116]. Sotho
[117]. predication
[118]. clefting
[119]. Hausa
[120]. identifying relational clause
[121]. token
[122]. value
[123]. NUMBER
[124]. PERSON
[125]. verbal conjugation
[126]. Yupik
[127]. immediate imperative
[128]. future imperative
[129]. implicit
[130]. addressee
[131]. tenor
[132]. Mandarin
[133]. Hebrew
[134]. سوم شخص مفرد
[135]. دوم شخص مفرد
[136]. imperfective aspect
[137]. dative
[138]. accusative
[139]. آنچه متیسن (2004: 614-615) در خصوص وجه خبری مطرح کرده به نظام بینافردی ارزیابی وجهی (MODAL ASSESSMENT) مربوط میشود. از آنجا که این مقاله تنها بر نظام بینافردی نوع وجه متمرکز است، از ورود به مبحث وجه خبری پرهیز میشود.
[140] negotiator
[141] گفتنی است که زبان ترکی آذری ادات پرسشی “ɒjɒ” «آیا» و “mæɟær” «مگر» را از زبان فارسی قرض گرفته است (Lee, 1996 : 261؛ Dehghani, 2000: 159).
[142] ablative
[143] دوم شخص جمع
[144] perfective aspect
[145] epenthetic consonant
[146] این نمونه و نمونههای مشابه که فاقد منبع هستند همگی ساختۀ نگارنده هستند.
[147]. rising intonation
[148]. locative
[149]. شایستة ذکر است که در واژههای اندری (locative words) در زبان ترکی، واج پایانی /ɒ/ پیش از پسوند حذف میشود. بر این اساس، کلمة “hɒr-ɒ” «به کجا» در اصل به شکل “hɒrɒ-j-ɒ” بوده است (Lee, 1996 :18). البته باید توجه داشت که صورت اصلی “hɒrɒ-j-ɒ” هنوز در گفتار برخی گویشوران زبان ترکی آذری کاربرد دارد.
[150]. Wh verbs
[151]. adjunct
[152]. wh-in-situ languages
[153]. genitive
[154]. habitual aspect
[155]. subjunctive
)