Document Type : Research Paper
Author
PhD student in Persian language and literature, Shahid Madani University of Azerbaijan, Tabriz, Iran
Abstract
Prepositions play an important role in the meaning of Persian sentences and in teaching/ learning this language, one of the most difficult points is the discussion of prepositions. In second language learning, these letters are in the last category of categories that language learners learn. Therefore, it is necessary for Persian language textbooks to pay special attention to teaching these letters. The purpose of this study is to study the Persian-to-Persian teaching set from the perspective of teaching these letters in order to study the teaching methods, the number of additional letters taught and the frequency of their occurrence. The reason for choosing this collection is its versatility and wide range of users. The results of the research indicate that the teaching method of these letters is traditional, educational and in some cases inductive/ implicit and the learners should learn them through the examples provided or reading the texts and through exploratory. Of the 89 simple and compound/ group suffixes used, the most frequent occurrence of those letters is 'to, to, in, from, with and for.' Using appropriate images for teaching, not using intermediate language, using input reinforcement technique, pointing out the consonance of some verbs with special prepositions of strengths and not referring to the pronunciation of prepositions, using only inductive and footnote methods- Disorders are one of the weaknesses of this collection. The results of the present study can be used by the authors of such books.
Keywords
- مقدمه
زبان فارسی، به‌عنوان زبان دوم جهان اسلام، ابزاری برای بسط و ترویج فرهنگ اسلامی و علوی در سراسر جهان است. این زبان به‌عنوان پلی برای دست‌یابی مسلمانان غیرایرانی به معارف اسلامی و اهل‌بیت (س) تلقی می‌شود. همین عامل سبب اهمیت موضوع و نیازمند دقت و برنامه‌ریزی درست در آموزش این زبان است؛ چراکه ضعف در آموزش به ضعف در انتقال مفاهیم و آموزه‌های دینی می‌انجامد. مراکز متعددی همچون مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی قزوین، مرکز آموزش زبان فارسی دانشگاه تهران (مؤسسۀ دهخدا)، مرکز آموزش زبان فارسی بنیاد سعدی و مراکز آموزش زبان فارسی دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی در داخل کشور، پذیرای جمع کثیری از علاقه‌مندان به فراگیری این زبان هستند. در میان این مراکز، «جامعه المصطفی العالمیه» شهر قم، به‌سبب افزونی مخاطبان و طلابی که از سرتاسر جهان به آن مراجعه می‌کنند، همچنین به‌سبب تجربیات موفقی که در امر آموزش زبان فارسی به خارجیان داشته است و نیز به‌دلیل استفاده از امکانات پیشرفتۀ زبان‌آموزی (از جمله آزمایشگاه زبان) و توجه خاص به مباحث دینی و اسلامی در منابع مورد استفاده‌اش، در کانون توجه متولیان و مدرسان زبان فارسی قرار گرفته است.
از یک سو، می‌دانیم که همۀ نظام‌های آموزشی به بستۀ آموزشی[1] و در رأس آن، کتاب آموزشی نیازمندند؛ به‌عبارت‌دیگر، هر نظام آموزشی، در کنار سایر ملزومات فرایند آموزش از جمله برنامۀ آموزشی، مدرس توانمند و محیط آموزشی مناسب، به کتاب آموزشی مناسبی نیاز دارد تا به هدف خود دست یابد. سال‌هاست که در جامعه المصطفی، کتاب‌های تألیفی خودِ دانشگاه، با عنوان آموزش فارسی به فارسی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از سویی دیگر، می‌دانیم که حروف اضافۀ فارسی یکی از نکات مهم دستوری هستند که به توجه خاص در فرایند آموزش زبان فارسی نیازمندند. این حروف از دشوارترین موضوع‌ها در آموزش زبان فارسی به شمار می‌آیند و از پربسامدترین واژه‌های زبان فارسی نیز هستند. به اعتقاد فرشیدورد (1356: 761؛ نقل‌شده در رئیسی و محمدی فشارکی، 1394: 74)، مهم‌ترین مباحث دستور برای زبان‌آموزان زبان خارجی مباحث فعل، واج‌شناسی، حروف اضافه، حروف ربط، ضمیر و ساختمان جمله است. مشکوة‌‌الدینی هم به این نتیجه رسیده است که هفت دسته سازه و ساخت نحوی، به‌سبب بسامد کاربردی‌شان، در آموزش زبان فارسی به زبان‌آموزان غیربومی اهمیت دارند. این هفت گروه عبارت‌اند از: گروه اسمی، گروه فعلی، گروه صفتی، گروه حرف‌اضافه‌ای، گروه قیدی، جملۀ ساده و جملۀ مرکب (مشکوة‌‌الدینی، 1386: 102؛ نقل‌شده در رئیسی و محمدی فشارکی، 1394: 74). علاوه بر این، در جریان واقعی فرایند تدریس و توجه به خطاهای مختلف زبان‌آموزان با ملیت‌های مختلف و هنگام بروز فرایند «تداخل» یا انتقال منفی از زبان مادری، اهمیت دقت در آموزش این حروف بیش‌ازپیش احساس می‌شود.
در این مقاله، به بررسی مجموعۀ هشت جلدی آموزش فارسی به فارسی از منظر آموزش حروف اضافه پرداخته‌ایم و تعداد حروف اضافۀ مورد آموزش و بسامد رخداد آنها، شیوه‌ها و روش‌های مورداستفاده و نقاط ضعف و قوت آن را مورد بررسی قرار داده‌ایم. هدف این پژوهش، واکاوی منبع مذکور از این حیث و ارائة بازخورد لازم برای مؤلفان کتاب‌های درسی است و نتایج آن می‌تواند در خدمت طراحان و مؤلفان کتاب‌های آموزشی، مدرسان زبان و زبان‌آموزان قرار گیرد.
- پیشینۀ پژوهش
در خصوص واکاوی مجموعۀ آموزش فارسی به فارسی یا مجموعه‌های مشابه از حیث آموزش حروف اضافه، پژوهش مشابهی به دست نیامد. تنها پژوهشی که تا حدودی با این پژوهش مشابهت و مجانست دارد، نقد دستوری این مجموعه توسط رئیسی و محمدی فشارکی (1394) است. تعدادی از مقاله‌ها و رساله‌هایی که دربارۀ آموزش حروف اضافه به نگارش درآمده است عبارت‌اند از:
نفیسه رئیسی و محسن محمدی فشارکی (1394)، در مقاله‌ای با عنوان «توصیف و نقد دستوری مجموعه‌کتاب‌های آموزش فارسی به فارسی جامعه المصطفی العالمیه»، به بررسی و توصیف این مجموعه از جهت آموزش نکات دستوری پرداخته‌اند. این پژوهش در کنار معرفی مباحث دستوری لازم برای فارسی‌آموزان، به بیان مشکلات این مجموعه در بخش آموزش دستور در 10 بخش پرداخته است. مقاله، با معرفی راهکارهایی برای بهبود آموزش دستور، پایان می‌یابد. نتایج به‌دست‌آمده حاکی از وجود مشکلات دستوری در زمینه‌های تعریف و توضیح نادرست، نقض تعریف قواعد و نکات، کاستی‌ها و نارسایی‌ها، تکرار مطالب، بی‌توجهی به توالی و نظم منطقی مباحث، آشفتگی در نام‌گذاری اصطلاحات، نادرستی برخی از الگوها، آشفتگی در پانوشت‌ها، اشکالات نگارشی و ویرایشی در بیان مطالب دستوری و تصاویر نارساست.
راحله کلانتری درونکلا (1388) به بررسی خطاها و شیوۀ آموزش حروف اضافه پرداخته است. او با این فرض که زبان‌آموزان در سه سطح درک، تشخیص و تولید این حروف، یکسان عمل می‌کنند و جنسیت، زبان مادری و شیوۀ آموزش تأثیری بر فراگیری زبان خارجی ندارد، به این نتیجه رسیده است که عملکرد زبان‌آموزان در فراگیری چهار حرف‌اضافة پرکاربرد «از»، «با»، «به» و «در»، در سه سطح مذکور، یکسان نبوده است و زبان‌آموزان در درک این حروف، در مقایسه با تشخیص و تولید، بهتر عمل می‌کنند. به پیشنهاد او، برای بهبود این روند، فعالیت‌های کلاسی را باید به‌گونه‌ای طرح کرد که بازده تدریس این حروف اضافه افزایش یابد؛ مثلاً به آموزش افعال حرف‌اضافه‌دار پرداخت و از روش آموزش پردازشی بهره جست.
نحوۀ آموزش افعال مرکب حرف‌اضافه‌دار به غیرفارسی‌زبانان عنوان پایان‌نامه‌ای است که بنفشه رضای حقیقی (1389) در آن، به بررسی ضرورت آموزش افعال زبان فارسی با حروف اضافۀ مخصوص، نیاز این افعال به این حروف در تکمیل معنا، تأثیر تفاوت زبان مادری در فراگیری این حروف و روش‌های مؤثر بر آموزش این حروف پرداخته است. او به این نتیجه رسیده است که افعال زبان فارسی، برای تکمیل معنای خود، به حروف اضافۀ خاصی نیاز دارند و وجود حروف اضافۀ خاص سبب تغییر معنای آنها می‌شود. همچنین، حروف اضافۀ خاص هر فعلی، در هر زبانی می‌تواند با دیگر زبان‌ها متفاوت باشد. وی روش آموزشی ارتباطی و برنامۀ درسی تکلیف‌مدار را روش مناسبی برای آموزش این افعال می‌داند.
- روش و جامعۀ پژوهش
مجموعۀ هشت جلدی آموزش فارسی به فارسی اساس پژوهش ما را تشکیل می‌دهد و در هر کتاب از این مجموعه، حروف اضافه را از نظر تعداد و بسامد رخداد، به‌طور مجزا، سنجیده‌ایم. این حروف اضافه شامل دو دسته می‌شود: حروف اضافه‌ای که با هدف مستقیم آموزش به کار رفته‌اند و همچنین حروف اضافه‌ای که به‌طور ضمنی و غیرمستقیم، در متون خوانداری، شنیداری، پرسش‌ها و پاسخ‌های آنها، استفاده شده‌اند. نتایج به‌دست‌آمده در جدول‌هایی که در آنها، ترتیب چینش حروف اضافه از پربسامدترین به کم‌بسامدترین و از ساده به مرکب/ گروهی است، گنجانده شده است. سه جدول برای دست‌یابی به این هدف طراحی شده است که جدول اول مربوط به بسامد رخداد آموزش مستقیم حرف‌اضافه‌ای است که مؤلفان با این منظور، آنها را در بخش قواعد و تمرین‌های مربوط به آن، به دست داده‌اند. جدول دوم مربوط به آموزش ضمنی و غیرمستقیم حرف‌اضافه‌ای است که زبان‌آموزان از راه درک، خواندن/ شنیدن و نوشتن با آنها مواجه می‌شوند و آنها را فرامی‌گیرند. جدول سوم هم مربوط به مجموع حروفی است که در دو جدول اول ارائه شده‌اند. در سه کتاب آخر (کتاب‌های دورۀ پیشرفته)، تنها یک جدول ارائه شده است، زیرا در آنها، تنها آموزش ضمنی و غیرمستقیم حروف اضافه مطرح بوده است. بخش پاورقی‌ها و حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده در این بخش مورد سنجش قرار نگرفته است، زیرا خود مؤلفان اشاره کرده‌اند که این بخش برای یادآوری نکات لازم برای مدرسان و دانش‌افزایی آنها و مطالعۀ آزاد زبان‌آموزان طراحی شده است. علاوه بر این، حروف اضافه‌ای که ممکن است در تمرین «برای هر تصویر دو جمله بسازید»، در دو کتاب اول، به کار رود هم مورد ارزیابی و شمارش قرار نگرفته است، چراکه با توجه به تفاوت‌های فردی زبان‌آموزان و این که این سؤالات تا حدودی پاسخ‌آزاد هستند، ممکن است پاسخ زبان‌آموزان به این سؤال و استفاده از حروف اضافه متفاوت باشد. بخش «بیشتر بدانیم»، که به کتاب‌های پنجم به بعد افزوده شده، در سنجش ما قرار نگرفته است، زیرا خود مؤلفان آن را «بخش اختیاری» دانسته‌اند که جزء درس اصلی نیست و با هدف افزایش مهارت خواندن آمده است.
- یافته‌ها
4ـ1. کتاب اول
در این کتاب، هدف آشنایی با ساختارهای جمله‌های ساده از راه تکرار است و چرخۀ تدریس، تمرین و تولید در مباحث دستوری به‌خوبی رعایت شده است. پس از تدریس یک نکتۀ دستوری از طریق مثال‌ها و به شیوۀ استقرایی، تمرین‌ها طوری طراحی شده‌اند که ضمن اینکه از راه تکرار، سبب بالارفتن میزان فهم زبان‌آموزان و آگاهی معلم از کاستی‌های مشهود در فهم آنها می‌شود، به تولید جملاتی با حروف اضافۀ مناسب نیز منتج می‌گردد. این تمرین‌ها بی‌نیاز از کتاب کار هستند و جای خالی برای انجام آنها در کتاب اصلی در نظر گرفته شده است. همچنین، برای آموزش حروف اضافه، از تصاویر استفاده شده است و این تصاویر واضح و گویا هستند و از نظر تعداد هم کافی و بسنده‌اند؛ به‌عنوان‌مثال، برای معرفی و آموزش هرکدام از سه حرف‌اضافة «رویِ»، «در» و «زیرِ»، سه تصویر آمده است. در تمرین‌های این کتاب و با توجه به ملموس‌بودن حروف اضافۀ مورد آموزش، سؤالاتی با پرسش‌واژۀ «کجا» مطرح شده که در جملات پاسخ‌داده‌شده به آنها، این حروف اضافه به کار رفته است. تمرینات حروف اضافه از دو نوع کامل‌کردنی و تولیدی هستند. به‌طورکلی، در هر درس از کتاب، 17 نکتۀ زبانی مطرح شده است و ساختارهای دستوری آن ساده و قابل‌فهم هستند. آموزش مستقیم این حروف در بخش قواعد و تمرین‌ها و در قالب سه نکته صورت گرفته است: 1- آموزش حروف اضافه؛ 2- آموزش واژۀ پرسشی «کجا»؛ 3- آموزش نشانۀ جمع «ـ‌ها». از نظر تعداد و بسامد هم، 9 حرف‌اضافه در کتاب به کار رفته است که در میان آنها، بیشترین بسامد کاربرد با سه حرف «رویِ»، «در» و «زیرِ» است که این نکته تأییدکنندۀ ادعای مؤلفان در تدوین متن‌ها و سایر بخش‌های کتاب بر اساس نکات دستوری و زبانی است. در آموزش مستقیم، 3 حرف‌اضافة «رو»، «در» و «زیرِ» مورد آموزش قرار گرفته‌اند که به‌ترتیب، بیشترین بسامد تکرار در آموزش را داشته‌اند.
جدول شمارۀ 1. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت مستقیم در کتاب اول
|
حرف‌اضافه |
رو (رویِ) |
در |
زیرِ |
|
بسامد |
23 |
17 |
11 |
جدول شمارۀ 2. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت غیرمستقیم در کتاب اول
|
حرف‌اضافه |
رو (رویِ) |
در |
مانندِ |
زیرِ |
را |
از |
با |
برایِ |
به |
|
بسامد |
35 |
34 |
30 |
15 |
13 |
6 |
4 |
1 |
1 |
جدول شمارۀ 3. تعداد و بسامد مجموع حروف اضافۀ آموزش داده شده در کتاب اول
|
حرف‌اضافه |
رو (رویِ) |
در |
مانندِ |
زیرِ |
را |
از |
با |
برایِ |
به |
|
بسامد |
58 |
51 |
30 |
26 |
13 |
6 |
4 |
1 |
1 |
4ـ2. کتاب دوم
در این کتاب، با استفاده از فعالیت درون‌داد معنایی و برجسته‌سازی حروف اضافه در جمله‌ها و همچنین اجزای فرامتنی چون تصویر و پیکان‌های جهت‌نما به آموزش حروف اضافه پرداخته شده است. در بخش پاورقی‌ها، بخشی از نکته‌های دستوری ارائه شده است. گاهی این پاورقی‌ها توضیح و ارجاع بعضی از کلمات داخل متن و معادل‌های معنایی واژه‌ها هستند و گاهی بیان نکته‌های دستوری استثنا یا توضیحات بیشتر برای آنها. نکته‌های اصلی دستوری در بخشی با عنوان «لطفاً توجه کنید» آمده است. تمرینات «لطفاً پاسخ دهید» در هر درس، با این هدف که منجر به تولید جملات متعدد شود، طراحی شده‌اند. این سؤالات به نحوی طراحی شده‌اند که با آموخته‌های قبلی زبان‌آموزان تناسب دارند و در ضمنِ برخی از آنها، حروف اضافه هم به کار رفته است. رئیسی و محمدی فشارکی (1394: 83)، در مقالۀ خود، به این نکته اشاره کرده‌اند که نوعی آشفتگی و ناهماهنگی در طرح و تنظیم پاورقی‌ها وجود دارد که وجود آنها را زیر سؤال می‌برد و این پاورقی‌ها، بدون نظم و ترتیب خاصی در ارائة آنها، بیان شده‌اند. همچنین، مشخص نیست که مخاطبان آنها مدرسان هستند یا زبان‌آموزان. علاوه‌برآن، بعضی اوقات نکات دستوری در متن آمده‌اند و گاهی اوقات در پاورقی. با توجه به بررسی‌های انجام‌گرفته، باید گفت که خود مؤلفان به این اشاره کرده‌اند که این نکته‌ها برای مطالعه و دانش‌افزایی مدرسان طراحی شده است و برای زبان‌آموزان، جنبۀ مطالعۀ آزاد دارد (رئیسی و محمدی فشارکی، 1394: 11)؛ پس ایرادی که برای این بخش می‌توان متصور شد این است که اگر این بخش‌ها برای مدرسان طراحی شده، چرا در کتابی با عنوان راهنمای معلم تعبیه نشده است و اگر برای مطالعۀ آزاد زبان‌آموزان در نظر گرفته شده، بهتر بود در قالب خود درس (و نه پاورقی)، در بخشی با همین عنوان، به‌صورت ضابطه‌مندی می‌آمد. همچنین، در این بخش، دربارۀ حروف اضافۀ مناسب افعال و نشانۀ مفعولی، نکات بیشتری آمده است، چرا که مؤلفان اعتقاد دارند بیشترین خطاها در انتخاب نادرست این حروف رخ می‌دهد (رئیسی و محمدی فشارکی، 1394: 11). در این بخش، به‌صورت تدریجی، به آموزش باهم‌آیی افعال با حروف اضافۀ خاصشان اشاره شده است و در درس آخر کتاب هم به گروهی از افعال که با حروف اضافۀ «از»، «به»، «با»، «در»، «رویِ» و «از/ به» می‌آیند، اشاره شده است. تمرینات کتاب عبارت است از: «لطفاً پاسخ دهید»، «مانند مثال بگویید»، «مانند مثال بپرسید و پاسخ دهید»، «مانند مثال جایگزین کنید»، «برای هر تصویر دو جمله بگویید»، «کامل کنید»، «لطفاً جایگزین کنید» و «انتخاب حروف اضافۀ مناسب از میان سه یا چهار گزینه». به‌طورکلی، فعالیت مربوط به درون‌داد معنایی، ازجمله زیرخط‌دارکردن، رنگی‌کردن و برجسته‌کردن حروف اضافۀ مورد آموزش، در این کتاب و کتاب قبلی دیده می‌شود. در این کتاب، در مجموع، 28 حرف‌اضافه آموزش داده شده است که در میان آنها، حروف «در»، «به»، «را» و «از» بسامد بیشتری دارند. 15 حرف‌اضافه هم به‌صورت مستقیم آموزش داده شده‌اند که در بین آنها، حروف «به»، «از»، «در»، «را» و «برایِ» بیشتر تکرار شده‌اند. در این قسمت، ابتدا یک نمونه از پاورقی مربوط به حروف اضافه و سپس جدول بسامد رخداد این حروف ارائه می‌شود.
تصویر شمارۀ 1. نمونه‌ای از پاورقی کتاب دوم
جدول شمارۀ 4. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت مستقیم در کتاب دوم
|
حرف‌اضافه |
به |
از |
در |
را |
برایِ |
با |
به‌وسیلۀ |
تا |
|
بسامد |
52 |
39 |
27 |
24 |
23 |
14 |
14 |
10 |
|
حرف‌اضافه |
پس از |
دربارۀ |
به‌خاطر |
سرِ |
رویِ |
بعد از |
قبل از |
|
|
بسامد |
6 |
5 |
4 |
5 |
3 |
3 |
3 |
|
جدول شمارۀ 5. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت غیرمستقیم در کتاب دوم
|
حرف‌اضافه |
در |
به |
را |
از |
با |
برایِ |
مانندِ |
رویِ |
|
بسامد |
533 |
497 |
391 |
214 |
172 |
172 |
71 |
38 |
|
حرف‌اضافه |
بعد از |
تا |
پس از |
قبل از |
به‌وسیلۀ |
دربارۀ |
بر |
سرِ |
|
بسامد |
31 |
29 |
26 |
25 |
15 |
11 |
10 |
10 |
|
حرف‌اضافه |
نزدیکِ |
کنارِ |
به همراهِ |
داخلِ |
به‌خاطر |
بینِ |
تهِ |
در اطرافِ |
|
بسامد |
5 |
5 |
4 |
3 |
3 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
به‌مناسبتِ |
به سببِ |
زیرِ |
به نامِ |
|
|||
|
بسامد |
2 |
2 |
1 |
1 |
|
|||
جدول شمارۀ 6. تعداد و بسامد مجموع حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده در کتاب دوم
|
حرف‌اضافه |
در |
به |
را |
از |
برایِ |
با |
مانندِ |
رویِ |
|
بسامد |
560 |
549 |
415 |
253 |
195 |
186 |
71 |
41 |
|
حرف‌اضافه |
تا |
بعد از |
پس‌از |
به‌وسیلۀ |
قبل از |
دربارۀ |
سرِ |
بر |
|
بسامد |
39 |
34 |
32 |
29 |
28 |
16 |
15 |
10 |
|
حرف‌اضافه |
به‌خاطر |
نزدیکِ |
کنارِ |
به‌همراهِ |
تهِ |
داخلِ |
بینِ |
دراطرافِ |
|
بسامد |
7 |
5 |
5 |
4 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
به‌مناسبتِ |
به سببِ |
زیرِ |
به نامِ |
|
|||
|
بسامد |
2 |
2 |
1 |
1 |
|
|||
4ـ3. کتاب سوم
این کتاب آگاهی از ساختارها و نظام‌های زبان را نتیجۀ ممارست در کاربرد آنها می‌داند، تکیه بر آموزش غیرمستقیم و استقرایی دستور دارد و حتی معلم را از ارائة تعاریف در متن نهی می‌کند. از نظر کتاب، اگر امکان کاربرد زبان، متناسب با سطح آموزش و نیازمندی‌ها، برای زبان‌آموزان فراهم آید، آگاهی از قواعد و ساختارهای آن نیز به دست می‌آید. به‌طورکلی، این کتاب به آموزش 11 فعل کاربردی زبان فارسی توجه کرده و در توضیح برخی از نکات دستوری، ازجمله ساخت انواع فعل، از آموزش مستقیم بهره برده است. این رویه در کتاب‌های بعد از این هم دیده می‌شود و مؤلفان دلیل آن را اهمیت موضوع فعل و برخی نکات دستوری می‌دانند. تغییر اساسی در این کتاب این است که از این کتاب به بعد، بخش واژه‌آموزی به مجموعه افزوده شده است. این بخش برای کمک به فهم متن و یادگیری واژه‌های جدید طراحی شده که برای هر واژه، حداقل یک معادل معنایی آورده شده است. در صفحۀ 106 این کتاب، اشتباه تایپی در جملۀ «منفی فعل‌های زیرا را بنویسید» دیده می‌شود که ممکن است باعث سردرگمی زبان‌آموزان خارجی شود. شگرد کتاب برای تمرین و ممارست استفاده از روش بازیابی و تکرار است؛ یعنی استفاده از حروف اضافه‌ای که قبلاً آموخته شده است. در آخر کتاب هم تمرینات دوره‌ای گنجانده شده است که تمرینات درک مطلب و دستوری را در خود دارد. حروف اضافۀ ارائه‌شده در جدول شمارۀ (8)، در بخش تمرین پرکردن جای خالی با استفاده از متمم مناسب و آموزش جملۀ چهارجزئی گذرا به مفعول و مسند به کار رفته‌اند. از میان 53 حرف‌اضافة به کار رفته در کتاب، حروف اضافۀ «به»، «را»، «از» و «در» بیشترین بسامد رخداد را دارند. از نظر آموزش مستقیم حروف اضافه و تکرار و بازیابی این حروف، باید گفت که از میان 7 حرف آموزش‌داده‌شده، حروف «از»، «به»، «با» و «سرِ» بیشترین بسامد تکرار را داشته‌اند.
جدول شمارۀ 7. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت مستقیم در کتاب سوم
|
حرف‌اضافه |
از |
به |
با |
سرِ |
را |
در |
برایِ |
|
بسامد |
10 |
8 |
6 |
5 |
4 |
4 |
3 |
جدول شمارۀ 8. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت غیرمستقیم در کتاب سوم
|
حرف‌اضافه |
به |
را |
از |
در |
با |
برایِ |
پس از |
|
بسامد |
824 |
805 |
590 |
557 |
309 |
259 |
80 |
|
حرف‌اضافه |
(ه) مانندِ |
به‌خاطر |
دربارۀ |
سرِ |
رویِ |
تا |
قبل از |
|
بسامد |
73 |
52 |
44 |
37 |
23 |
20 |
15 |
|
حرف‌اضافه |
به‌جای |
بعد از |
مثلِ |
به‌وسیلۀ |
کنارِ |
به‌سوی |
به سببِ |
|
بسامد |
17 |
14 |
12 |
11 |
10 |
10 |
10 |
|
حرف‌اضافه |
به‌واسطة |
به‌وسیلۀ |
جلویِ |
از طریقِ |
بینِ |
به دنبالِ |
نزدِ |
|
بسامد |
9 |
11 |
8 |
8 |
7 |
7 |
6 |
|
حرف‌اضافه |
نزدیکِ |
به جز |
از نظرِ |
به‌صورتِ |
داخلِ |
به نظرِ |
به معنایِ |
|
بسامد |
6 |
6 |
5 |
5 |
4 |
4 |
4 |
|
حرف‌اضافه |
به نامِ |
از رویِ |
پشتِ |
به سمتِ |
به کمکِ |
از راهِ |
غیر از |
|
بسامد |
4 |
4 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
چون |
بدونِ |
به‌عنوان |
به مناسبتِ |
به همراهِ |
پیش از |
در اطرافِ |
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
در برابرِ |
در مقابلِ |
|
||||
|
بسامد |
1 |
1 |
|
||||
جدول شمارۀ 9. تعداد و بسامد مجموع حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده در کتاب سوم
|
حرف‌اضافه |
به |
را |
از |
در |
با |
برایِ |
پس از |
|
بسامد |
972 |
928 |
693 |
616 |
353 |
300 |
92 |
|
حرف‌اضافه |
مانندِ |
به‌خاطر |
دربارۀ |
سرِ |
رویِ |
تا |
بعد از |
|
بسامد |
78 |
63 |
45 |
44 |
27 |
20 |
18 |
|
حرف‌اضافه |
قبل از |
به‌جای |
مثلِ |
بینِ |
به‌سوی |
به سببِ |
به‌وسیلۀ |
ادامه جدول شمارۀ 9
|
حرف‌اضافه |
به |
را |
از |
در |
با |
برایِ |
پس از |
|
بسامد |
17 |
17 |
12 |
11 |
11 |
11 |
11 |
|
حرف‌اضافه |
کنارِ |
به‌واسطة |
جلویِ |
از طرفِ |
از طریقِ |
به دنبالِ |
نزدِ |
|
بسامد |
10 |
10 |
8 |
7 |
7 |
7 |
6 |
|
حرف‌اضافه |
نزدیکِ |
به جز |
از رویِ |
به نظرِ |
به‌صورت |
از نظرِ |
چون |
|
بسامد |
6 |
6 |
6 |
5 |
5 |
5 |
4 |
|
حرف‌اضافه |
داخلِ |
به نامِ |
به معنایِ |
بدونِ |
پشتِ |
به کمکِ |
به سمتِ |
|
بسامد |
4 |
4 |
4 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
غیر از |
از راهِ |
به همراهِ |
به‌عنوان |
به‌مناسبتِ |
در اطرافِ |
در مقابلِ |
|
بسامد |
2 |
2 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
در برابرِ |
از طریقِ |
پیش از |
بیش از |
|
||
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
||
4ـ4. کتاب چهارم
در این کتاب آموزش مستقیمی دربارۀ حروف اضافه وجود ندارد، بلکه آموزش این حروف به‌صورت ضمنی/ غیرمستقیم صورت گرفته است و مانند کتاب قبلی، برخی از حروف اضافه در بخش واژه‌های جدید آمده است. در این کتاب و کتاب‌های پس از آن، تنها یک جدول ارائه شده است، زیرا در این کتاب‌ها، تنها آموزش ضمنی حروف اضافه مطرح بوده است. در نگاه کلی، جمعاً 61 حرف‌اضافة ساده و گروهی/ مرکب به کار رفته است که در میان آنها، حروف «در»، «را»، «به» و «از» بیش از حروف دیگر به کار رفته‌اند. نکتۀ قابل‌توجه این است که بیشترین حروف اضافۀ بهکاررفته در این کتاب حروف اضافۀ گروهی/ مرکب هستند و این افزونی تأییدکنندۀ آن است که این نوع از حروف اضافه در فارسی معاصر در حال افزایش است.
جدول شمارۀ 10. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت غیرمستقیم در کتاب چهارم
|
حرف‌اضافه |
در |
را |
به |
از |
برایِ |
با |
(ه) مانندِ |
دربارۀ |
|
بسامد |
429 |
431 |
391 |
201 |
146 |
148 |
71 |
32 |
|
حرف‌اضافه |
بر |
پس از |
به معنایِ |
بینِ |
رویِ |
در مقابلِ |
به‌وسیلۀ |
تا |
|
بسامد |
28 |
23 |
23 |
20 |
13 |
12 |
12 |
11 |
|
حرف‌اضافه |
بدونِ |
در برابرِ |
بیش از |
به‌صورت |
در اثرِ |
نزدِ |
از راهِ |
بعد از |
|
بسامد |
11 |
10 |
10 |
10 |
10 |
9 |
9 |
8 |
|
حرف‌اضافه |
قبل از |
کنارِ |
میانِ |
به نظرِ |
داخلِ |
درونِ |
به‌خاطر |
به‌عنوان |
|
بسامد |
8 |
7 |
6 |
6 |
6 |
5 |
5 |
5 |
|
حرف‌اضافه |
به‌جای |
در اطرافِ |
از جانبِ |
مثلِ |
سرِ |
پیرامونِ |
دُورِ |
غیر از |
|
بسامد |
5 |
5 |
5 |
4 |
4 |
4 |
4 |
4 |
|
حرف‌اضافه |
پیش‌از |
جلویِ |
از طرفِ |
به‌سوی |
بر رویِ |
پشتِ |
به نامِ |
به سببِ |
|
بسامد |
4 |
4 |
3 |
3 |
3 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
به کمکِ |
درموردِ |
به علتِ |
از رویِ |
از سویِ |
بیرونِ |
زیرِ |
چون |
|
بسامد |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
با نامِ |
در بینِ |
در طولِ |
از نظرِ |
به معنیِ |
|
||
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
||
4ـ5. کتاب پنجم
این کتاب و دو کتاب پس از آن را می‌توان کتاب‌های پیشرفتۀ زبان‌آموزی دانست، زیرا علاوه بر تغییر ظاهری از نظر قطع، مطالب و چیدمان آن هم با کتاب‌های دیگر متفاوت است. به نظر می‌رسد هدف مؤلفان از طراحی این کتاب بالابردن سطح واژه‌های ذهنی زبان‌آموزان و روان‌خوانی آنها باشد. در این کتاب، معمولاً در هر درس، دو نکتۀ دستوری توضیح داده شده است. با توجه به اینکه کتاب فوق برای زبان‌آموزان سطح پیشرفته در نظر گرفته شده، در دو مورد، انواع «را» (به‌جز نشانۀ مفعول مستقیم) به کار رفته است. رویۀ این کتاب هم در آموزش حروف اضافه ضمنی/ غیرمستقیم بودن آموزش آنهاست و این حروف تنها در بخش واژه‌های جدید، در خارج از جمله و با هدف واژه‌آموزی و کمک به درک معنای متن آمده‌اند و به‌جز آن، در بخش‌های دیگر، در ساخت جملات به کار رفته‌اند. در مجموع، در این کتاب 50 حرف‌اضافه به کار رفته است که از میان آنها، بسامد حروف «را»، «به»، «در» و «از» بیشتر است.
جدول شمارۀ 11. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت غیرمستقیم در کتاب پنجم
|
حرف‌اضافه |
را |
به |
در |
از |
با |
برایِ |
بر |
|
بسامد |
264 |
244 |
183 |
176 |
92 |
49 |
31 |
|
حرف‌اضافه |
(ه) مانندِ |
تا |
دربارۀ |
به‌سوی |
در مقابلِ |
نزدیکِ |
به‌عنوان |
|
بسامد |
18 |
15 |
9 |
7 |
6 |
6 |
6 |
|
حرف‌اضافه |
پیشِ |
پس از |
بدونِ |
رویِ |
به نامِ |
به‌جای |
از طرفِ |
|
بسامد |
5 |
5 |
4 |
4 |
4 |
4 |
4 |
|
حرف‌اضافه |
بعد از |
مثلِ |
زیرِ |
به نظرِ |
در برابرِ |
به‌صورت |
از نظرِ |
|
بسامد |
4 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
|
حرف‌اضافه |
نزدِ |
به‌خاطر |
به سمتِ |
پیش از |
قبل از |
از رویِ |
از جانبِ |
|
بسامد |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
بر اثرِ |
پایینِ |
بالایِ |
مقابلِ |
چون |
جز |
پایِ |
|
بسامد |
2 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
کنارِ |
چو |
به دنبالِ |
به معنیِ |
به‌وسیلۀ |
به اسمِ |
از سویِ |
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
4ـ6. کتاب ششم
شیوۀ آموزش حروف اضافه در این کتاب همانند کتاب‌های قبلی است. نکته‌ای که ظاهراً مؤلفان برای کمک به یادگیری حروف اضافه در صفحۀ 19 این کتاب آورده‌اند، این است که «در زبان فارسی، اصطلاحات بسیاری وجود دارد که هرکدام با حرف‌اضافة مخصوص خود به کار برده می‌شود؛ مانند به‌تنگ‌آمدن، ترس به دل راه ندادن، به کسی خندیدن». در نقد این بخش از کتاب باید گفت که درست است حرف «به» و امثال آن، در این ترکیبات، دراصل حرف‌اضافه هستند و این ترکیبات و اصطلاحات از ترکیب یک حرف‌اضافه و یک یا چند اسم ساخته شده‌اند، اما همان‌طور که می‌بینیم، این ترکیبات و اصطلاحات از ترکیب چند واژه با هم شکل گرفته‌اند و یک واحد یک‌پارچه را تشکیل می‌دهند.
به‌طورکلی، تأکید این کتاب بیشتر بر روان‌خوانی است. در این کتاب، هیچ نوع نوشتنی وجود ندارد و آموزش حروف اضافه به‌طور ضمنی و شبیه به زبان مادری بر آن حاکم است. در این کتاب، 53 حرف‌اضافه به کار رفته که از بین آنها، حروف «به»، «را»، «در» و «از» بیشترین بسامد کاربرد را داشته‌اند.
جدول شمارۀ 12. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت غیرمستقیم در کتاب ششم
|
حرف‌اضافه |
به |
را |
در (اندر) |
از |
با |
برایِ |
بر |
|
بسامد |
269 |
257 |
244 |
221 |
98 |
61 |
39 |
|
حرف‌اضافه |
(ه) مانندِ |
به معنیِ |
به‌صورت |
به معنایِ |
دربارۀ |
نزدِ |
بدونِ |
|
بسامد |
33 |
13 |
11 |
9 |
8 |
5 |
5 |
|
حرف‌اضافه |
(هم) چون |
بعد از |
پس از |
به‌سوی |
از راهِ |
بیش از |
از رویِ |
|
بسامد |
5 |
5 |
5 |
4 |
4 |
4 |
3 |
|
حرف‌اضافه |
بینِ |
تا |
میانِ |
زیرِ |
به زیرِ |
از جانبِ |
به‌عنوان |
|
بسامد |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
در برابرِ |
قبل از |
مثلِ |
همچو |
رویِ |
جهتِ |
نزدیکِ |
|
بسامد |
2 |
2 |
2 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
کنارِ |
پیرامونِ |
نظیرِ |
داخلِ |
اندرونِ |
درونِ |
به‌خاطرِ |
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
به‌جای |
به‌وسیلۀ |
در طولِ |
در مقابلِ |
نسبت به |
از طرفِ |
از جهتِ |
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
از قبیلِ |
از سویِ |
از پیِ |
به دنبالِ |
|
||
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
||
4ـ7. کتاب هفتم
این کتاب ادامۀ دو کتاب پیش از خود است و همۀ آنچه در آموزش همۀ مقوله‌های زبانی و دستوری در آنها صدق می‌کرد، قابل اطلاق بر این کتاب نیز هست و هدف اصلی آن آموزش نکات ادبی است. در خلال معرفی واژه‌های بیان استثنا و ترادف معنایی، حروف اضافۀ «جز»، «غیر از»، «مگر»، «به‌جز»، «دمِ» و «نزدیکِ» آمده‌اند. در این کتاب هم نمونه‌هایی از انواع «را» در متون کهن دیده می‌شود و مجموعاً 67 حرف‌اضافه به کار رفته است که بسامد تکرار حروف «در»، «به»، «را» و «از» بیشتر از سایر حروف است.
جدول شمارۀ 13. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت غیرمستقیم در کتاب هفتم
|
حرف‌اضافه |
در(اندر) |
به |
را |
از |
با |
(ه)مانندِ |
برایِ |
بر |
|
بسامد |
325 |
306 |
302 |
265 |
132 |
132 |
100 |
71 |
|
حرف‌اضافه |
به معنایِ |
پس از |
پیش از |
دربارۀ |
میانِ |
در برابرِ |
جز |
تا |
|
بسامد |
25 |
13 |
13 |
11 |
8 |
8 |
7 |
6 |
|
حرف‌اضافه |
بعد از |
رویِ |
سرِ |
بدونِ |
قبل از |
به معنیِ |
نزدیکِ |
سویِ |
|
بسامد |
6 |
4 |
4 |
4 |
4 |
4 |
4 |
3 |
|
حرف‌اضافه |
مثلِ |
پیشِ |
(هم)چون |
(هم)چو |
از برایِ |
از طرفِ |
از رویِ |
از نظرِ |
|
بسامد |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
|
حرف‌اضافه |
به‌منظور |
به‌عنوان |
به جز |
بینِ |
کنارِ |
مگر |
دمِ |
زیرِ |
|
بسامد |
3 |
3 |
3 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
به‌سوی |
به نامِ |
به‌صورت |
در حقِ |
از قبیلِ |
از بهرِ |
در پیِ |
درمقابلِ |
|
بسامد |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
بهرِ |
بالایِ |
نزدِ |
جوارِ |
مقابلِ |
از پیِ |
از سرِ |
از طریقِ |
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
از جانبِ |
در موردِ |
در ازایِ |
غیر از |
به‌واسطة |
به علتِ |
به‌موجبِ |
به‌خاطر |
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
بیش از |
به دنبالِ |
به سببِ |
|
||||
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
|
||||
جدول شمارۀ 14. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت مستقیم در همۀ مجموعه
|
حرف‌اضافه |
از |
به |
در |
را |
رو(یِ) |
برایِ |
با |
به‌وسیلۀ |
|
بسامد |
60 |
60 |
48 |
28 |
26 |
26 |
20 |
14 |
|
حرف‌اضافه |
تا |
سرِ |
پس از |
دربارۀ |
به‌خاطر |
بعد از |
قبل از |
|
|
بسامد |
10 |
10 |
6 |
5 |
4 |
3 |
3 |
|
جدول شمارۀ 15. تعداد و بسامد حروف اضافۀ آموزش‌داده‌شده به‌صورت غیرمستقیم در همۀ مجموعه
|
حرف‌اضافه |
به |
را |
در |
از |
با |
برایِ |
مانندِ |
|
بسامد |
2723 |
2610 |
2359 |
1718 |
1003 |
874 |
433 |
|
حرف‌اضافه |
بر |
پس از |
رویِ |
دربارۀ |
تا |
به‌خاطر |
بعد از |
|
بسامد |
177 |
163 |
144 |
116 |
83 |
76 |
72 |
|
حرف‌اضافه |
سرِ |
به معنایِ |
قبل از |
به‌وسیلۀ |
بینِ |
به‌صورت |
به‌سوی |
|
بسامد |
67 |
62 |
58 |
40 |
37 |
31 |
27 |
|
حرف‌اضافه |
به‌جای |
کنارِ |
نزدِ |
مثلِ |
بدونِ |
در برابرِ |
نزدیکِ |
|
بسامد |
27 |
26 |
26 |
24 |
26 |
24 |
22 |
|
حرف‌اضافه |
در مقابلِ |
پیش از |
به معنیِ |
از طرفِ |
پیشِ |
به‌عنوان |
میانِ |
|
بسامد |
22 |
21 |
19 |
18 |
17 |
17 |
16 |
|
حرف‌اضافه |
بیش از |
از راهِ |
به سببِ |
از رویِ |
به نظرِ |
داخلِ |
به نامِ |
|
بسامد |
16 |
15 |
15 |
14 |
14 |
13 |
13 |
|
حرف‌اضافه |
چون |
از نظرِ |
جلویِ |
به‌واسطة |
از جانبِ |
به دنبالِ |
در اثرِ |
|
بسامد |
12 |
12 |
11 |
11 |
10 |
10 |
10 |
|
حرف‌اضافه |
زیرِ |
به جز |
ازطریقِ |
از رویِ |
در اطرافِ |
غیر از |
درونِ |
|
بسامد |
9 |
9 |
8 |
8 |
8 |
7 |
6 |
|
حرف‌اضافه |
پیرامونِ |
به همراهِ |
از سویِ |
پایِ |
دُورِ |
به سمتِ |
به کمکِ |
|
بسامد |
5 |
5 |
4 |
4 |
4 |
4 |
4 |
|
حرف‌اضافه |
رویِ |
در موردِ |
در حقِ |
از برایِ |
به‌منظور |
به‌مناسبتِ |
به زیرِ |
|
بسامد |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
|
حرف‌اضافه |
از جهتِ |
بر رویِ |
پایینِ |
جز |
چو |
بالایِ |
جهتِ |
|
بسامد |
3 |
3 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
بهرِ |
دمِ |
مگر |
در طولِ |
در پیِ |
به علتِ |
از بهرِ |
|
بسامد |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
بر اثرِ |
جوارِ |
اندرونِ |
نظیرِ |
بیرونِ |
به اسمِ |
به موجبِ |
|
بسامد |
2 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
در بینِ |
در ازایِ |
در راهِ |
از پیِ |
از قبیلِ |
از سرِ |
با نامِ |
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
نسبت به |
|
|||||
|
بسامد |
1 |
|
|||||
جدول شمارۀ 16. تعداد و بسامد رخداد حروف اضافه در همۀ مجموعه
|
حرف‌اضافه |
به |
را |
در |
از |
با |
برایِ |
مانندِ |
|
بسامد |
2783 |
2610 |
2407 |
1848 |
1023 |
874 |
433 |
|
حرف‌اضافه |
بر |
پس از |
رویِ |
دربارۀ |
تا |
به‌خاطر |
بعد از |
|
بسامد |
177 |
170 |
144 |
121 |
93 |
80 |
75 |
|
حرف‌اضافه |
به معنایِ |
قبل از |
به‌وسیلۀ |
به‌صورت |
به‌سوی |
به‌جای |
نزدِ |
|
بسامد |
62 |
61 |
54 |
31 |
27 |
27 |
26 |
|
حرف‌اضافه |
مثلِ |
بدونِ |
در برابرِ |
نزدیکِ |
در مقابلِ |
پیش از |
به معنیِ |
|
بسامد |
24 |
26 |
24 |
22 |
22 |
21 |
19 |
|
حرف‌اضافه |
ازطرفِ |
به‌عنوان |
از راهِ |
به سببِ |
از رویِ |
به نظرِ |
داخلِ |
|
بسامد |
18 |
17 |
15 |
15 |
14 |
14 |
13 |
|
حرف‌اضافه |
به نامِ |
چون |
از نظرِ |
به‌واسطة |
از جانبِ |
به دنبالِ |
در اثرِ |
|
بسامد |
13 |
12 |
12 |
11 |
10 |
10 |
10 |
|
حرف‌اضافه |
زیرِ |
به جز |
در اطرافِ |
از رویِ |
از طریقِ |
غیر از |
درونِ |
|
بسامد |
9 |
9 |
8 |
8 |
8 |
7 |
6 |
|
حرف‌اضافه |
از سویِ |
به کمکِ |
به سمتِ |
رویِ |
در موردِ |
در حقِ |
از برایِ |
|
بسامد |
4 |
4 |
4 |
3 |
3 |
3 |
3 |
|
حرف‌اضافه |
به‌منظور |
به‌مناسبتِ |
به زیرِ |
از جهتِ |
بر رویِ |
پایینِ |
جز |
|
بسامد |
3 |
3 |
3 |
3 |
3 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
چو |
بالایِ |
جهتِ |
بهرِ |
دمِ |
مگر |
در طولِ |
|
بسامد |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
|
حرف‌اضافه |
در پیِ |
به علتِ |
از بهرِ |
بر اثرِ |
جوارِ |
نظیرِ |
اندرونِ |
|
بسامد |
2 |
2 |
2 |
2 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
مقابلِ |
بیرونِ |
به اسمِ |
به موجبِ |
در بینِ |
در ازایِ |
در راهِ |
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
حرف‌اضافه |
از پیِ |
از قبیلِ |
از سرِ |
با نامِ |
نسبت به |
|
|
|
بسامد |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
|
- بحث و نتیجه‌گیری
در این پژوهش، به بازنمایی شیوۀ آموزش حروف اضافه در مجموعۀ آموزش فارسی به فارسی پرداختیم و برای دست‌یابی به این مهم، شیوه‌ها و روش‌های مورداستفاده در آموزش این حروف را مورد واکاوی قرار دادیم. برای اینکه بدانیم چه تعداد حرف‌اضافه و با چه کیفیتی آموزش داده شده است، تعداد و بسامد رخداد آنها را سنجیدیم. نتایج پژوهش بیانگر آن بود که 89 نوع حرف‌اضافة ساده و گروهی/ مرکب آموزش داده شده است. در میان این حروف، بسامد رخداد «به»، «را»، «از»، «در» و «را» بیش از حروف دیگر است. در آموزش هدفمند این حروف، 15 حرف‌اضافه به‌صورت مستقیم آموزش داده شده‌اند که در بین آنها، بسامد حروف «از»، «به»، «در»، «را»، «رویِ» و «برایِ» بیش از حروف دیگر است. آموزش دستور و حروف اضافه در این کتاب، رویکردی آموزشی، سنتی و استقرایی دارد که مبتنی بر تکرار، ممارست و بازیابی آنهاست. آموزش مستقیم این حروف، به‌شیوۀ استقرایی، در کتاب‌های اول و دوم انجام گرفته است که مربوط به سطح مقدماتی فارسی‌آموزی هستند. کتاب‌های سوم و چهارم مربوط به سطح میانی فارسی‌آموزی‌اند؛ در کتاب سوم، تکرار و بازیابی حروف اضافۀ آموخته‌شده در کتاب‌های پیشین، از طریق پاسخ به تمرینات، صورت گرفته است و اصولاً از کتاب چهارم به بعد، آموزش حروف اضافه مطرح نبوده است. به‌عبارت‌دیگر، این حروف در سه کتاب اول، با ارائة مثال‌هایی و بدون هیچ نوع توضیحی آمده‌اند تا زبان‌آموزان، از طریق تمرین و تکرار و به شیوۀ اکتشافی و همانند زبان مادری، قواعد آن را فراگیرند. در کتاب‌های دیگر مجموعه که مربوط به سطح پیشرفته هستند و تأکید بر روان‌خوانی دارند، تنها آموزش ضمنی/ غیرمستقیم حروف اضافه مطرح است و در این کتاب‌ها، در کنار استفاده از حروف اضافۀ رایج، از حروف اضافۀ کم‌کاربردتری مانند «همچو»، «همچون»، «اندر»، «اندرونِ» و «از پیِ» استفاده شده است.
از نگاهی دیگر، در کتاب اول، زبان‌آموزان تنها با ساختار جمله‌های ساده آشنا می‌شوند و آن را تکرار می‌کنند. در کتاب دوم، توضیحات محدودی دربارۀ ساختار دستوری بهکاررفته داده می‌شود. از کتاب سوم به بعد، کم‌کم آموزش دستور پررنگ‌تر و صریح‌تر می‌شود. رویۀ کتاب در آموزش دستور آموزش غیرمستقیم آن است، البته مواردی از آموزش مستقیم نکات دستوری، مانند ساخت فعل، به چشم می‌خورد، اما دربارۀ حروف اضافه چنین اهتمامی مشاهده نمی‌شود. سایر بخش‌های کتاب، بر اساس نکات دستوری و زبانی، طراحی شده‌اند. به‌طورکلی، آموزش حروف اضافه در سه کتاب اول بهتر از کتاب‌های بعدی است، چون از کتاب سوم به بعد، به‌ناگاه آموزش این حروف قطع شده است. در نهایت، در این مجموعه، چرخۀ تدریس، تمرین و تولید در مباحث دستوری رعایت شده است؛ به این معنی که پس از تدریس یک نکتۀ دستوری از طریق مثال‌ها و به شیوۀ استقرایی، تمرین‌هایی برای تثبیت یادگیری طراحی شده‌اند.
از نقاط قوت کتاب می‌توان به تصاویر استفاده‌شده در آموزش حروف اضافه و مخصوصاً کتاب اول و دوم ساده اشاره کرد که گویا، عینی و کافی هستند و در تسهیل آموزش این حروف مفید و سودمندند. استفاده از فن تقویت درون‌داد و فعالیت‌های مربوط به درون‌داد معنایی، از قبیل برجسته‌سازی حروف اضافه از طریق رنگی‌کردن در متون خوانداری آغاز درس‌ها و همۀ تمرینات، نقطۀ قوت دیگر مجموعه و به‌ویژه کتاب دوم است. حروف اضافۀ ملموس و عینی، ساده و پربسامد پیش از حروف اضافۀ ذهنی، مرکب/ گروهی و کم‌بسامد آموزش داده شده‌اند. در این مجموعه، از زبان واسطه استفاده نمی‌شود و با بهره‌گیری از روش پلکانی و به‌خدمت‌گرفتن ابزارهای گوناگون و اجزای فرامتنی، مانند تصویرهای عینی و مرتبط و نیز تک‌تصویرها در پایان برخی درس‌ها، در سرعت بخشیدن به فرایند یاددهی و یادگیری آموزش زبان فارسی سعی شده است. مؤلفان، تنها در آموزش و تثبیت برخی آواهای کتاب اول که امکان استفاده از تصویر برای تفهیم واژه‌ها وجود نداشته، به‌ناچار از برخی ترجمه‌ها استفاده کرده‌اند. از مزیت‌های دیگر کتاب، که می‌توانست محدود به دو کتاب اول و پاورقی‌ها نباشد و دربارۀ افعال بیشتری صورت گیرد، اشاره به باهم‌آیی افعال و حروف اضافۀ خاص آنها در آخر کتاب دوم و پاورقی‌ها در چهار کتاب اول است. تدوین شش جلد فرهنگ لغت به زبان‌های مختلف مانند عربی، انگلیسی، فرانسوی، روسی و اندونزیایی و فرهنگ تصویری افعال به زبان فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسوی که نزدیک به 400 فعل را در بر می‌گیرد، از دیگر امتیازهای این مجموعه است. تمرین‌های متنوع، ازجمله تمرینات تولیدی که از کتاب اول تا کتاب ششم در مجموعه گنجانده شده‌اند، کمک بسیاری به فراگیری حروف اضافه و زبان می‌کنند.
از نقاط ضعف کتاب می‌توان موارد زیر را برشمرد: نپرداختن به گونۀ گفتاری، ازجمله گونۀ گفتاری حروف اضافه مانند گونۀ گفتاری حرف را («-ُ» و «رو»)؛ پانوشت‌های کتاب که از جلد دوم به مجموعه اضافه شده‌اند، بدون برنامه‌ریزی و نظم‌وترتیب نوشته شده‌اند. وجود نوعی سردرگمی در بیان و چینش این پانوشت‌ها از سوی مؤلفان کاملاً مشهود است و اصولاً بهتر بود این بخش، برای معلمان، در کتاب مجزایی به نام کتاب راهنمای معلم یا برای زبان‌آموزان در بخش مطالعۀ آزاد یا نکته‌های دستوری، با یک سیر منطقی، گنجانده می‌شد. همچنین، با توجه به اینکه دستور کتاب آموزشی است، ارائة توضیحات و معرفی با توضیح نکته‌ها اشکالی نداشت که کتاب، خود و مدرسان را از این کار نهی کرده است؛ حال آنکه در دستور آموزشی، به توصیف، توضیح و شناساندن مقوله‌ها با ارائة مثال‌های کافی و مناسب، در کنار هم، نیاز است و توضیحات دستوری در بعضی از مقولات، با توجه به ماهیت یک مقولۀ خاص، از ویژگی‌های بارز دستور آموزشی است. نکتۀ دیگر مربوط به تمرینات مجموعه است؛ اگرچه در دورۀ مقدماتی مجموعه (دو کتاب اول)، تمرینات متنوعی وجود دارد، اما تمرین «بشنوید و تکرار کنید» تحت تأثیر روش شنیداری‌ـ‌گشتاری است که امروزه از روش‌های منسوخ‌شده تلقی می‌شود، زیرا زیربنای آن، یعنی روان‌شناسی رفتارگرا، مردود دانسته می‌شود. همچنین، تمرین‌های روش دستور‌ـ‌ترجمه، مانند پرکردن جاهای خالی، در کتاب‌ها وجود دارد، اما تمرین‌های تولیدی در چهار کتاب اول مفیدتر و مناسب‌تر هستند؛ دلیل آن را هم می‌توان در این دانست که منجر به تولید جملاتی با استفاده از حروف اضافه می‌شوند. همچنین، ناکارآمدی روش آموزش استقرایی صِرف در آموزش/ فراگیری انواع «را» برای فارسی‌آموزان خارجی از دیگر مشکلات مجموعه است. به‌طورکلی، نبود نظم و ترتیب منطقی در بیان مباحث و ساختارهای دستوری مهم‌ترین نارسایی این مجموعۀ آموزشی است.
در یک نگاه کلی، علت توفیق زبان‌آموزان جامعه‌المصطفی را باید در مدرسان کارآمد، مجموعه‌های کمک آموزشی، مانند مجموعه کتاب‌های خواندن، کتاب‌کارها و نرم‌افزارهای این مجموعه جستجو کرد؛ چون آن‌گونه که بایسته و شایسته است، به آموزش دستور و حروف اضافه نپرداخته و تأکید اصلی کتاب بر واژه‌آموزی و مهارت خواندن است. مزید بر این، به نظر می‌رسد روش استقرایی در این کتاب نتواند، حداقل در مورد حروف اضافه، کارایی لازم را داشته باشد. شباهت‌های مزاحم در ترکیبات و جملاتی مانند «باایمان»، «تا درس بخواند»، «به دست‌‌آورد»، «از یادبردن» مانع از آن می‌شود تا زبان‌آموز، از طریق خواندن مثال‌ها و به طریق اکتشافی، به تمایز بین حرف‌اضافه با حرف ربط، حروف تعلیل و توجیه، اصطلاحات کنایی، عبارات فعلی، قید و پیشوند بپردازد و ازاین‌رو، توضیحات مکمل مدرس به‌صورت قیاسی را می‌طلبد. بدین ترتیب، لازم است مدرس، توأمان، از دو شیوۀ استقرایی و قیاسی در آموزش زبان و خصوصاً آموزش حروف اضافه بهره گیرد. حتی می‌توان گفت در این موارد، آموزش قیاسی در کلاس‌های درس بهتر از روش استقرایی جواب می‌دهد. خدشه‌ای که به هدف غایی کتاب وارد است، آن است که مؤلفان مجموعه به دنبال این هستند که زبان فارسی را همانند زبان اول کودک، به خارجیان آموزش دهند، حال آنکه اولاً کودک زبان را فرامی‌گیرد، اما زبان‌آموز خارجی یاد می‌گیرد و آموزش و فراگیری دو مقولۀ جدا از هم هستند؛ ثانیاً باید تفاوت‌های سنی، مدت زمان آموزش/ فراگیری و تداخل مزاحم را هم در نظر گرفت. پس بهتر بود همان‌طورکه بسیاری از نکات دستوری در بخش نکته‌ها آمده است و توضیحات مفید و کاربردی دربارۀ آنها داده شده، دربارۀ حروف اضافه هم این‌گونه عمل می‌شد.
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
سپاسگزاری
از استاد بزرگوارم، آقای دکتر دبیرمقدم، که راهنمایی این حقیر را در پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی‌ارشد با موضوع بازنمایی شیوۀ آموزش حروف اضافه در منابع آموزش زبان فارسی پذیرفتند، و همچنین از استاد معززم، آقای دکتر صحرایی، که زحمت مشاورۀ این پایان‌نامه بر عهدۀ ایشان بود، و مقالۀ فوق برگرفته از آن پایان‌نامه است، نهایت سپاسگزاری به عمل می‌آید.
استناد به این مقاله: محمدیارلو، علی. (1400). بازنمایی شیوۀ آموزش حروف اضافه در مجموعۀ آموزش فارسی به فارسی. علم زبان، 8 (13)، 91-114. Doi: 10.22054/ls.2017.24317.1088
Language Science is licensed under a Creative Commons Attribution-Noncommercial 4.0 International License.
)