پژوهش­ حاضر به تحلیل مورایی[1] کشش ­جبرانی[2] واکة موجود در «پنج» گونۀ[3] کردی ایلامی از جمله: ارکوازی[4]، خزلی (خیروند)[5]، شیروانی[6] و ملکشاهی[7] با محوریت کردی استان ایلام (کردی فیلی)[8] می­پردازد. گلداسمیت[9] کشش­ جبرانی را اینگونه تعریف می­کند: «کشش­جبرانی به فرایندی از کشش یک واج، اکثراً واکه، اشاره
می­کند که این کشش، پاسخی به فرایند حذف یا کوتاه­شدگی واج دیگر است» (Goldsmith , 1990: 73). درزی در تعریف کشش­جبرانی می­نویسد: «کشش­جبرانی به عنوان کشش یک واحد زنجیری تعریف می­شود که حاصل حذف یا کوتاه‌شدگی یک واحد زنجیری مجاور است» (درزی، 1375: 58-75). این فرایند هم مشروط به جایگاه عنصر زنجیری حذف شده در داخل هجاست و هم مشروط به انتخاب عنصر زنجیری مجاور که باید کشیده شود. در نتیجۀ این فرایند، وزن هجایی که کشش جبرانی در آن به وقوع می­پیوندد، ثابت می­ماند. این فرایند طی چند دهة گذشته، در زبان­های مختلف و در چارچوب نظریه­های واجی گوناگون، مورد بحث و بررسی قرار­ گرفته است (Hayes­, 1989; Bijenkhan, 2000; Kavitskaya, 2002; Topintzi, 2005; Shademan, 2005). در زبان فارسی نیز، درزی (1375)  و کرد ‌زعفرانلو ‌کامبوزیا (1385) به این موضوع پرداخته­اند. نظریه­های مختلفی مانند نظریه خطی[10] معیار، نظریه واج­شناسی همخوان‌ـ واکه[11] و نظریه ایکس[12] به تحلیل کشش ­جبرانی پرداخته­اند و هر کدام از این نظریه­ها با نقص­هایی در این زمینه مواجه بودند و تنها نظریه­ای که کشش ‌جبرانی را بهتر از بقیه تحلیل ­کرده، نظریۀ مورایی است. در پژوهش حاضر، علاوه بر تحلیل غیرخطی[13]، تحلیل خطی نیز برای نشان دادن نقص آن در تحلیل کشش ­جبرانی ذکر می­شود.

2. پیشینه پژوهش

در زمینۀ کشش­ جبرانی در گونه­های کردی ایلامی با تکیه بر تحلیل مورایی، تا جایی که نگارنده اطلاع دارد، تاکنون پژوهشی صورت نگرفته است. مجموعه آثار کلی بررسی شده در ارتباط با گونه­های زبانی استان ایلام چهارده اثر است مشتمل بر چهار مقاله، هشت پایان­نامه و رساله و دو کتاب. در زیر دو نمونه­ از این آثار و یک نمونه از پژوهشی که در زمینه کشش جبرانی در گونۀ کردی سورانی نگاشته شده است، به طور مختصر ذکر می­شود:

علی­نژاد و صدیق­زاهدی (1388) در این اثر  به بررسی کشش جبرانی واکه در گویش کردی سورانی در چارچوب  نظریه مورایی می­پردازند. برخی از نتایج این پژوهش: 1. کشش­ جبرانی در گویش کردی سورانی ناشی از حذف همخوان و واکه است؛ 2.  تنها چهار همخوان /x/ ، /ð/ ، /h/ ،/÷/ حامل وزن هجایی هستند که حذف آنها منجر به کشش ­جبرانی واکه می­شود.

سیدی (1391) کردی فرهادآبادی را از نظر آوایی، صرفی و نحوی در چارچوب نظریۀ ساخت­گرایی مورد بررسی قرار داده است. این گونۀ کردی زیرمجموعۀ کردی فیلی (کردی رایج در استان ایلام) است. برخی ازدستاوردهای این پژوهش عبارتند از: نشان دادن روشی به سوی شناخت هر چه بهتر زبان­های ایرانی و ارائۀ اطلس گویشی برای گویش­های هم­جوار این گویش.

3. چهارچوب نظری پژوهش

1ـ3. فرایند کشش­جبرانی بر اساس نظریۀ مورایی

نظریه مورایی را اولین بار هایمن[14] (1985) مطرح کرد. سپس هیز[15] (1989) و مک‌کارتی[16] و پرینس[17] (1990) و بسیاری دیگر از واج­شناسان در تحقیقات خود، این نظریه را مطرح­ کردند و تغییر و تعدیل­هایی نیز در آن به­ وجود آوردند. تفاوت نظریه مورایی با نظریه­های همخوان‌ـ‌ واکه و ایکس در واحدهای خاصی است که به
جایگاه­های موجود در لایۀ زمان­مند متصل ­می­شوند. در مورد هر واحد واجی که از نظر زیرساختی به یک جایگاه زمان­مند در لایۀ مبنا پیوند­ می‌خورد، امکان به وجود آمدن کشش ­جبرانی همیشه وجود دارد، اما همۀ زبان­ها فرایند کشش­جبرانی ندارند. در یک زبان گاهی در بافت­های خاصی، کشش­جبرانی به ­وجود می­آید. نظریۀ مورایی میان زبان­هایی که در آنها کشش جبرانی وجود دارد و زبان­هایی که در آنها این فرایند رخ نمی­دهد، تمایز قائل می­شود. مورا یک سازۀ هجاست که واسط بین لایۀ هجا و لایۀ واجی است. واحدهایی که حامل وزن واجی هستند، می­توانند در لایۀ واجی به موراها متصل شوند. از­این­رو، مورا دو نقش دارد: نقش وزن واجی و نقش جایگاه واجی (کرد­ زعفرانلو­ کامبوزیا، 1385: 132ـ134).

الف.  نقش وزن واجی

هجای سبک از نظر واجی یک مورا و هجای سنگین دو مورا دارد. این تمایز وزنی، علاوه بر استفاده در نظم و شعر و نثر مسجّع، در تعیین تکیه نیز به­کار ­می­رود، مگر اینکه زبانی دارای تکیۀ ثابت باشد.

ب. نقش جایگاه واجی

این نقش می­تواند برای نشان دادن کشش به­کار­ رود، همانطور که نظریه­های همخوان ـ واکه و ایکس می­توانند آن را نشان دهند. مورا پیش­بینی می­کند که واکۀ کشیده هرگز از نظر واجی سبک محسوب نمی­شود. واحد آغازه که از نظر واجی بدون وزن است، هیچ نقشی در تعیین وزن هجا و تکیه ­ندارد. در نتیجه، چنین واحدی مستقیم به گره هجا متصل ­می­شود.

قاعدۀ کشش جبرانی در نظریۀ مورایی:

قاعده فوق نشان می­دهد که واحد مورایی آزاد در پایانۀ هجا که به هیچ عنصری در لایۀ واج متصل نیست، در اثر فرایند کشش­جبرانی، با توجه به قواعد خاص زبان و اصول پیوندی، به عنصری در لایۀ واج متصل می­شود. این واحد در مثال بالا به هستۀ هجا متصل شده است.

4. تجزیه و تحلیل داده­های کردی ایلامی با تکیه بر تحلیل مورایی

در گونه­های کردی ایلامی، همخوان­های سایش چاکنایی و انسداد چاکنایی h و?  که در وام­واژهای زبان عربی آمده­اند، در جایگاه­پایانی واژه، هجا و محیط بعد از واکه حذف می­شود و در برخی از واژه­ها، واکۀ قبل از آن کشیده ­می­گردد. در این گونه­ها، حذف همخوان /j/ نیز با­عث کشش­ جبرانی می­شود. کشش ­جبرانی، همیشه در هجاهایی صورت می­گیرد که به­لحاظ وزنی، سنگین­اند. گونه­های کردی ایلامی از خانوادۀ زبان­های هند­ و‌‌اروپایی‌اند. در این زبان­ها، وزن کاملا کمّی است و بدین سبب، در آن­ها کشش‌جبرانی مشاهده می­شود (ناتل‌خانلری، 1373­­: 31؛ به نقل از کرد زعفرانلو کامبوزیا، 1385: 219).

قاعده (1) قاعدۀ کلی کشش­جبرانی (به روش خطی)

1ـ4. داده­های گونه­های کردی ایلامی

جدول (1): حذف همخوان­های انسداد­ چاکنایی ? و سایش­ چاکنایی h در محیط بعد از  واکه و قبل از همخوان دیگر و کشش واکه

داده­های جدول 1 نشان می­دهند فرایند کشش­جبرانی بر روی داده‌های دخیل صورت ­گرفته ­است و نه داده‌های اصیل کردی. بنابراین آن دسته از داده‌هایی که از زبان عربی درگونه­های کردی ایلامی وارد ­شده­اند، چون در زبان عربی معیار این
واژه­ها بدون حذف به­ کار­ رفته­اند، می­توان گفت صورت زیربنایی، صورتی است که در آن حذف صورت ­نگرفته ­است. اسامی خاص که از زبان فارسی به کردی وارد شده­اند، در زبان فارسی معیار بدون حذف به‌کار‌ می­روند؛ از­این­رو، صورت زیرساختی آن­ها صورت بدون حذف است. بنابراین، در این پژوهش صورت زیرساختی همۀ داده­ها را صورت اصلی زبانی می­­گیریم که واژه از آن زبان وارد کردی شده است و طبق قواعد زبان کردی دچار تغییر زیر شده ‌است:

1. ­همخوان­های انسداد ­چاکنایی ?­ و سایش­ چاکنایی h در روساختِ کلمات کردی دارای توزیع ناقصی هستند و در وسط و پایان واژه نمی­آیند.

2. واکۀ  میانی e در زیرساخت کلمات کردی ایلامی وجود ندارد، اما در واژه­های بهتر، بهزاد، نعمت، مهران در زیرساخت آمده، و ذکر آنها در زیرساخت به این دلیل است که واژه­ها یا دخیل هستند یا اسم خاص محسوب می­شوند و در مقابل تغییر مقاوم­اند. بنابراین، همخوان­های سایش چاکنایی h و انسداد چاکنایی ? در زیرساخت کلمات دخیل وجود ­دارد و در روساخت کلمات کردی ایلامی حذف می­شوند و به جبران این حذف، واکۀ ماقبل آن­ها کشیده می­شود. واکۀ [e:] در جدول 1 روساختی است و ناشی از فرایند کشش­ جبرانی است و زیرساختی نیست. واکۀ a در زیرساخت واژه­ها بر اثر کشش در روساخت به واکۀ کشیدۀ A تبدیل می­­شود. قاعده این فرایند به صورت زیر است:

رویکرد خطی:  قاعده (2 الف­) حذف همخوان­های­ انسداد چاکنایی و سایش چاکنایی

قاعده (­2 الف) بیانگر حذف همخوان­های چاکنایی ? و h   بعد از واکه و قبل از همخوان دیگر در لایۀ واج از خوشة پایانه است، به­طوری­که مورای آن در لایۀ مبنا باقی می­ماند و سپس، برای جبران حذف همخوان، واکه کشیده می­شود.

رویکرد غیرخطی: (­2 ب) قاعده کلی کشش­جبرانی در نظریۀ مورایی

قاعده (2 ب) نشان­ می­دهد که واحد مورایی[18] آزاد در پایانۀ هجا که به هیچ عنصری در لایۀ واج متصل نیست، در اثر فرایند کشش­ جبرانی، با توجه به قواعدِ خاص زبان و اصول پیوندی، به عنصری در لایۀ واج متصل می­شود که در قاعده (2 ب) به هستۀ هجا متصل­ و سبب کشش آن شده است.

حال با توجه به قاعدۀ (2 ب) براساس تحلیل مورایی، اشتقاق روساخت داده­های زیر را از زیرساخت­ ارائه می­کنیم.

1. «نعل»  

                                     ]­nAK [                               /­ ­na?l /

 (­1 الف) بازنمایی زیرساختی در نظریه مورایی

(­1ب) حذف همخوان چاکنایی

(­1ج) کشش جبرانی و کاربرد اصل ­فشردگی

(­1د) بازنمایی روساختی

2.  « بهتر­»

                                 be:.tər]    ­­[            / beh.tar /

 (­ 2 ب) حذف همخوان سایش ­چاکنایی                        (­2 الف)  بازنمایی زیرساختی

  (2 د)  بازنمایی روساختی                               (­2 ج) کشش جبرانی و هجابندی مجدد

کشش­ جبرانی واکه، در هجاهایی صورت می­گیرد که ی یکی از واکه‌های کوتاه [a]، [e]یا[o]  در هسته قرار ­دارد. این واکه­ها به یک واحد زمان­مند در لایۀ مبنا متصل­اند و پس از کشش ‌جبرانی به دو واحد زمان­مند در لایۀ مبنا متصل می­شوند، اما در هجاهایی که هسته یکی از واکه­های کشیده [A]، [i] یا [u] است، کشش جبرانی صورت­ نمی­گیرد، زیرا در زبان کردی نیز مانند زبان فارسی، هر واکه می­تواند حداکثر به دو واحد زمان­مند متصل باشد، در صورت به­وجود آمدن کشش ­جبرانی، واکۀ هسته باید به یک واحد زمان­مند دیگر نیز متصل شود، که در مجموع  واکۀ هسته به سه واحد زمان­مند می‌رسد. کرد زعفرانلو کامبوزیا (1385:­ 232) معتقد است این نوع کشش در زبان فارسی وجود ندارد. براساس داده‌های گونه­های کردی ایلامی می­توان گفت که در این گـونه­ها نیز یک واکـه نمی­تـواند به سـه واحـد زمـانمـند متصل شـود. کرد زعفرانلو کامبوزیا (1385: ­232) معتقد است پارامتر کشش در زبان فارسی {2 و 1} است، یعنی هر واکه حداقل به یک جایگاه زمانمند و حداکثر به دو جایگاه زمانمند می­تواند متصل باشد. این قاعده قابل تعمیم به گونه­های کردی ایلامی نیز است.

کرد زعفرانلو کامبوزیا (1385­: 232) بر این باور است که در کلمات یک‌هجایی زبان فارسی، هنگامی که یکی از واکه­های کشیده [A]، [u] یا [i] در هستۀ هجا قرار­ گیرد، در خوشۀ همخوانی پایانۀ هجای cv:cc همخوان چاکنایی دیده نمی­شود، اما اگر در هجای cv:c، هستۀ هجا واکه­ای کشیده و در پایان یک همخوان چاکنایی باشد، حذف پایانه به کشش ­جبرانی هسته منجر نمی­­شود. براساس داده‌های پژوهش، در گونه­های کردی ایلامی نیز، این فرایند دقیقاً رخ ­می­دهد، با این تفاوت که در هجای cv:c، در پی حذف همخوان چاکنایی، ماهیت اصلی واکه تغییر می­کند. در زیر نمونه­هایی از این هجاها آورده شده است:

در کل، براساس داده­های گونه­های کردی ایلامی می‌توان گفت که این زبان تحمل هجاهای سنگین را ندارد و آنها را به هجاهای سبک می‌شکند.  

جدول (2): حذف غلت کامی j در جایگاه پایانۀ هجا بعد از یک واکه و کشش جبرانی

رویکرد خطی: قاعده (3) حذف غلت کامی j

j                       2        V                        $

بررسی داده­های جدول2 نشان می­دهد که غلتِ کامیِ j به عنوان عضو اول خوشۀ همخوانی بعد از واکۀ a به کار رفته است. واکۀ a در روساخت به علت مجاورت با غلتِ افراشتۀ j ارتقا [19]یافته و مشخصۀ [+ افتاده] واکۀ­ a به مشخصۀ [- افتاده] یا میانی تغییر یافته و به واکۀ [e] تبدیل می­شود که براثر حذف غلت j واکۀ روساختی e کشیده می­شود. شواهد تاریخی  نیز این موضوع را نشان می­دهد. مثلاً کلمات پَیک و کَیک (حشره) در فرهنگ مکنزی (1379: 214 و290) به­ترتیب به صورت payg و kayk نوشته شده است. در فارسی تاجیکستان، هنوز صورت‌های اصلی به­کار­ می­رود. به طور مثال واژه­هایی مانند: کَیف (به معنی حظ) و ­پَیغمبر به­ترتیب به صورت[kayf]  و [payGam-bar] تلفظ می­شوند (کلباسی، 1374: 239ـ333). واکۀ a در کلمات عربی دخیل در زبان فارسی نیز تحت­تأثیر قاعدۀ ارتقای واکه به [e] تبدیل می­شوند: مانند: مَیل و سَیل (به نقل از کرد زعفرانلو کامبوزیا، 1385­: 162ـ163). داده­های جدول 2 نشان می­دهند که حذف در جایگاه خاصی منجر به کشش ­جبرانی می­شود. کرد زعفرانلو کامبوزیا (1385: 147) در‌ این باره می‌نویسد: «این جایگاه معمولا در میانۀ هجا قرار­دارد و نه در آغازه. در واقع یکی از دلایل تقسیم هجا به آغازه و میانه، می­تواند فرایند کشش­جبرانی باشد».

ساخت­هایی مانند داده­های جدول 2 در برخی زبان­ها واکۀ مرکب محسوب
می­شوند که در طول قرون، این واکه­های مرکب و یا واکه­های کشیده به واکۀ ساده و غلت متناظر تبدیل می­شوند. چون در گونه­های کردی ایلامی واکۀ مرکب وجود
­ندارد، داده­هایِ جدول 2 را توالی یک واکه و غلت در ­­نظر ­می­گیریم. از نظر واجی نیز واکۀ کشیده معمولاً مانند واکۀ مرکب رفتار­ می­کند. در طول تاریخ واکه­های مرکب به واکه­های کشیده و بالعکس تبدیل شده‌اند. در انگلیسی بریتانیایی، واکۀ کشیدۀ [e:] جای خود را به واکۀ مرکب [eI] داده­ است. از طرف دیگر، واکه­های مرکب نیز بر اثر تغییرات تاریخی به واکه­های کشیده تبدیل شده­اند. مثلاً در انگلیسیِ جنوب آفریقا، واکۀ مرکب [aI] به واکۀ کشیدۀ [A:] تبدیل شده است .(Spencer, 1996: 75-76)

امکان دارد این سؤال پیش­ آید که اگر واکۀ e در زیرساخت گونه­های کردی ایلامی وجود ندارد، پس چگونه در داده­های جدول 2، این واکه کشش پیدا کرده است و تفاوت آن با واکه زیرساختی/­e:­/  چیست. باید در پاسخ گفت که یکی از نشانه‌های حضور غلت /j/ در زیرساخت گونه­های کردی ایلامی، وجود واکۀ میانی [e] در روساخت است و در اصل این واکه در زیرساخت به­صورت واکۀ پیشین /a/
بوده­است که در اثر همجواری با غلت کامی ارتقاء یافته است. بنابراین  واکۀe:] ]  در جدول 2 روساختی است و در زیرساخت داده­های این جدول  وجود ندارد. در جدول 2، چند فرایند رخ داده­ است که برای نمونه، بازنمایی یک واژه را در زیر نشان
می­دهیم:

بازنمایی (1) چگونگی تحول واژۀ «پیدا»

همگونی همخوان و واکه و بازنمایی زیرین                             /#pajdA#/  

1. ارتقای واکه                                                                 pejdA         
2. حذف غلتj  و کشش واکه                                                pe:dA

 بازنمایی روساختی                                                             pe:dA

بازنمایی نخست قاعده­ای تیره[20] است، زیرا عامل ارتقای واکه که غلت کامی /j/ است، در روساخت حضور ندارد و قبل از اینکه حذف شود، تأثیر گذاشته و سپس حذف شده است. تعامل بین مراحل مختلف این فرایند اصل عکس زمینه برچینی[21] است، زیرا غلت کامی /j/ باعث ارتقای واکه می­شود و این قاعده اعمال شده­ است. بنابراین قاعدۀ کلی این فرایند به­صورت زیر است:

رویکرد خطی: قاعده (­3 الف) حذف غلت کامی j

قاعده (3 الف) نشان می­دهد که غلت کامیِ j در جایگاه پایانۀ هجا بعد از یک واکه حذف می­شود و در اثر این حذف، واکه کشیده می­شود.

قاعده (3 ب) کشش­جبرانی در نظریۀ مورایی

قاعده (3 ب) نشان می­دهد که در اثر فرایند کشش ­جبرانی، آن مورایِ آزاد با توجه به قواعد خاص زبان و اصول پیوندی، به عنصری در لایۀ واج متصل می­شود که در قاعدۀ (3 ب) به هستۀ هجا متصل شده و سبب کشش آن شده است.

رویکرد غیرخطی، قاعده (3 ب)

حال با توجه به قاعدۀ 3 الف و ب، اشتقاق روساخت داده­های زیر را از زیرساخت­شان بر اساس تحلیل مورایی، ارائه می­کنیم.

1. « پیغام»     pe:.XAm] ­[                           paj.qAm / / 

ب. حذف غلت کامی                                       الف. بازنمایی زیرساختی

          د. بازنمایی روساختی                                               ج.  کشش جبرانی                

2.  «نی»                                 [ne:/                            /naj/

ب. حذف غلت کامی                         الف.  بازنمایی زیرساختی

د.  بازنمایی روساختی                          ج. کشش­جبرانی

نتیجه­گیری

در این مقاله کشش ­جبرانی واکه در گونه­های کردی ایلامی براساس رویکرد خطی و غیر­خطی (نظریه مورایی) مورد بررسی قرار گرفت. مهم­ترین نتایج حاصل از این پژوهش بدین شرح­اند:

 1. کشش ­جبرانی در گونه­های کردی ایلامی ناشی از حذف همخوان است.

 2. با ارائه رویکرد خطی، علاوه بر تحلیل مورایی در داده­های مورد بررسی، ناتوانی رویکرد خطی را در تحلیل فرایند کشش­ جبرانی نشان دادیم، انگیزه اصلی فرایند کشش ‌جبرانی حفظ وزن مورایی کلمه است که تحلیل خطی در نشان دادن آن ناتوان عمل کرد و در تحلیل غیر­خطی مورایی این لایه­ها به خوبی نشان داده شد. بنابراین، می­توان گفت نظریه مورایی از کارایی کافی برای توصیف فرایند کشش­ جبرانی در داده‌های کردی ایلامی برخوردار­است.

3. تنها سه همخوان/x/،/j/ ،  /h/حامل وزن هجایی هستند که حذف آنها منجر به کشش‌جبرانی واکه می­شود.

4. هجاهای گونه­های کردی ایلامی حداکثر می­توانند سه­مورایی باشند.

5. در­کل، تفاوت­های بارز فرایند کشش ­جبرانی در گونه‌های کردی ایلامی با این فرایند در سایر زبان­ها و گویش­های ایرانی این است که در این گونه­ها، حذف همخوان /j/ در واژه­های اصیل کردی نیز، علاوه بر همخوان­های/?/  و /h/  با­عث کشش­ جبرانی می‌شود. در هجای cv:c، در صورتی­که همخوان پایانی چاکنایی باشد، حذف پایانه به کشش­جبرانی هسته منجر نمی­­شود، بلکه در پی حذف همخوان چاکنایی، ماهیت اصلی واکه تغییر می­کند؛ در طی این فرایند مشخص­ شد که گونه‌های زبان کردی ایلامی، تحمل هجاهای سنگین را ندارد و آنها را به هجاهای سبک می‌شکند.

منابع