Document Type : Review Article
Authors
1 Assistant Professor in Linguistics, Tarbiat Modarres University, Tehran;
2 Faculty Member of Organization for Educational Research and Planning (OERP)
3 PhD Candidate in Linguistics, Tarbiat Modarres University, Theran (Corresponding Author);
Abstract
The present study scrutinized news stories of Persian-language newspapers within Mental Spaces theory. The concept of ‘Mental spaces’ was initially introduced by Fauconnier (1985). It was consequently developed by Fauconnier and Turner (2002) into a model entitled ‘Conceptual Integration Theory’. Mental Spaces theory assumes that meaning is not simply pre-existing stored knowledge encoded by language; rather, it is a consequence of its usage in the context; as a result, it is possible to trace mental spaces created by authors based on linguistic features and relations among particles. In the present descriptive-analytical study, six news stories excerpted from two Persian daily newspapers, which reflected the same theme and event from different perspectives, were analyzed. The findings showed that news editors utilize different mental spaces to impose their opinions and beliefs on their audiences and to lead the news flow to a direction on which the base space, namely newspaper headline, has been based. The findings of this study can be applied to newspaper discourse analyses.
Keywords
1. مقدمه
زبان‌شناسی شناختی به مفاهیمی فراتر از ساختار ظاهری زبان توجه دارد و در جستجوی عملیات شناختی پیچیده‌ای است که در پشت صحنه، برای ایجاد دستور، مفهوم‌سازی و گفتمان رخ می‌دهد. در دیدگاه شناختی، مطالعۀ زبان به معنای مطالعۀ کاربرد آن است؛ به عبارت دیگر، شرکت کردن در هر فعالیت زبانی به معنی قرار گرفتن ناآگاهانه در شبکه‌های فرهنگی و شناختی‌ای است که به ایجاد ساختارها منتهی می‌شوند. معنی‌شناسی شناختی یعنی مطالعۀ معنا در درون ذهن انسان. معنا در این دیدگاه، از نوع کاربردی1 و بازنمودی2 است و باید در فرایندهای برخط3 تفکر و ارتباطات نمود پیدا کند. یکی از نظریات مطرح‌شده در معنی‌شناسی شناختی، نظریۀ «فضاهای ذهنی»4 فوکونیه (1994) است. صفوی (1383: 379) هدف فوکونیه از معرفی این مفهوم را آشکار کردن چگونگی ارجاع دادن به مصداقی در جهان خارج از طریق اسامی، وصف‌های معرف و ضمایر می‌داند؛ به عبارت دیگر، معنی را در خود زبان ندانسته و زبان را چیزی شبیه به نوعی دستورالعمل5 برای ساختن و شکل‌بخشی به معنی معرفی می‌کند. علاوه براین، فرایند ساخت معنی را فرایندی مبتنی بر گفتمان6 برمی‌شمرد، به‌طوری‌که جمله‌ای منفرد را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن جملات قبل و بعد آن، به لحاظ معنایی، به‌طور دقیق و روشن تحلیل کرد. نظریۀ فضاهای ذهنی به عملکرد روان‌شناختی افراد در ساختن معنا توجه دارد.
فوکونیه (Fauconnier, 1997: 1) ساخت معنا را بر اساس عملکردهای ذهنی پیچیده و سطح بالایی در نظر می‌گیرد که هنگام فکر کردن، برقراری ارتباط یا کنش7 در میان حوزه‌ها8 به کار می‌رود. هنگامی‌که افراد به‌منظور برقراری ارتباط از زبان استفاده می‌کنند، پیوسته از طریق اطلاعات زبانی و بافت‌های جاری حوزه‌هایی را ایجاد می‌کنند. فوکونیه به این حوزه‌ها، عنوان فضاها را اطلاق می‌کند. فضاهای ذهنی در ایجاد گفتمان‌های متفاوت و تفاسیر گوناگون تأثیرگذار هستند؛ بنابراین، تصور می‌شود این مفهوم در متون خبری نیز، همچون گفتمان‌های دیگر، کاربرد داشته باشد. در این تحقیق، فضاهای ذهنی اخبار منتشرشده به زبان فارسی در قالب متون خبری بررسی شده است. به عبارت دیگر، به نحوۀ انعکاس یک خبر در دو فضای ذهنی متفاوت (انتقادکننده/ تأییدکننده) توجه شده است.
2. پیشینۀ پژوهش
تحقیقات قابل‌توجهی با موضوع فضاهای ذهنی انجام شده است که بیشتر، به بسط و توسعۀ این مفهوم از بعد نظری توجه داشته‌اند. به‌عنوان مثال، می‌توان از سویتزر (Sweetser, 2000)، هاردر (Harder, 2003) برانت (brandt, 2005)، اوکلی و هوکارد(Oakley and Hougaard, 2008) نام برد. یکی از تحقیقاتی که به کاربرد این نظریه در تحلیل متن، به‌ویژه متون خبری پرداخته، گاورنوسکا و همکاران (Gawronska et al., 1999) است. در این تحقیق، فضاهای ذهنی هنگام خلاصه‌سازی اخبار، در مقایسه با ترجمۀ ماشینی، بررسی شده است. یا (Ya, 2001) فضاهای ذهنی را در ترجمه مورد توجه قرار داده و یوهانگ (Yuhong, 2002)، با استفاده از فضاهای ذهنی، ابهام واژگانی را مطالعه کرده است. لئو و گائو (Lio and Gao, 2010) بر پایۀ این نظریه به بررسی مفهوم «سوءتفاهم»9 پرداخته‌اند تا عملکرد شناختی این پدیده را در واکنش اجتماعی افراد نشان دهند. کیمنس (Kemenese, 2012) حرف تعریف را به‌عنوان نشانۀ دسترسی در زبان انگلیسی مورد توجه قرار داده و یانگ (Yang, 2015) ضرب‌المثل‌های زبان انگلیسی را بر اساس نظریۀ تلفیق مفهومی10 بررسی کرده است. در این تحقیق، بر تحلیل ساختار معنا و نیز سازوکار شناختی درک مفهوم ضرب‌المثل‌ها تأکید شده است. لینگ (ling, 2015) نیز ترجمۀ تیترهای خبری را از دیدگاه شناختی و به‌طور ویژه، در چارچوب نظریۀ تلفیق مفهومی بررسی کرده است.
از معدود پژوهشگران ایرانی که به تحقیق دربارۀ کاربرد فضاهای ذهنی پرداخته‌اند، می‌توان به گلفام و علوی (1385) اشاره کرد. در این تحقیق، با بررسی نمودارهایی فرضی از چگونگی پردازش فضاها در ذهن انسان و روابط بین آن‌ها، به معنی‌شناسی از زاویۀ کاربردهای ذهنی و روان‌شناختی نگریسته شده است. آقاگل‌زاده و عباسی (1391) نیز بر اساس نظریۀ فضاهای ذهنی، به بررسی وجه فعل در زبان فارسی پرداخته‌اند. قائمی‌نیا (1390) در فصل هفتم کتاب معناشناسی شناختی قرآن، به کاربرد نظریۀ فضاهای ذهنی در تحلیل آیات قرآن پرداخته و فصل هشتم این کتاب را به نقش تلفیق مفهومی در معناشناسی قرآن اختصاص داده است.
3. اصول نظری
این تحقیق بر اصول نظری معنی‌شناسی شناختی، به‌ویژه نظریۀ فضاهای ذهنی فوکونیه، بنا شده است. فوکونیه نخستین بار در کتاب فضاهای ذهنی (Fauconnier, 1985) این مفهوم را مطرح و در کتاب دیگر خود، نگاشت‌ها در زبان و تفکر11 (idem, 1997)، نیز آن را دنبال کرد. بعدها فوکونیه و ترنر (Fauconnier, G. and M. Turner, 2002) با توسعۀ این نظریه، چارچوبی با عنوان «نظریۀ تلفیق مفهومی»12 را ارائه کردند. به اعتقاد فوکونیه، ساختار معنایی حاصل دو فرایند است: الف‌ـ ایجاد فضاهای ذهنی؛ ب‌ـ ایجاد نگاشت‌هایی13 در بین آن فضاها. روابط نگاشتی توسط بافت گفتمان محلی14 هدایت می‌شوند؛ یعنی ساختار معنا همواره بافت‌بنیاد است. فوکونیه (Fauconnier, 1997: 11) فضاهای ذهنی را ساختارهایی جزئی تعریف می‌کند که هنگام اندیشیدن یا گفتگو، بسط و گسترش می‌یابند و طبقه‌بندی‌های جزئی از ساختارهای دانش و گفتمان را ایجاد می‌کنند. در این دیدگاه، فضاهای ذهنی معنا را به بخش‌ها یا بسته‌های15 مفهومی تقسیم می‌کند.
نظریۀ فضاهای ذهنی به پدیده‌های پیچیدۀ زبان‌شناختی همچون ساخت‌های شرطی، گفتمان درونه‌گیری‌شده16 و پاره‌گفتارهایی می‌پردازد که تعبیر آن‌ها نیازمند تقسیم شناختی اجزا با استفاده از دانش بافتی است. به‌عنوان مثال، جملۀ «اگر پدرت بودم، الآن یک سیلی بهت می‌زدم» در بافت‌های متفاوت می‌تواند تعبیرهای مختلفی را ایجاد کند. در موقعیت اول، جملۀ بالا می‌تواند چنین تعبیر شود که منظور پرستار سخت‌گیر بودن پدر کودک است و در موقعیت دوم، سخت‌گیر نبودن پدر کودک را برساند؛ در موقعیت سوم نیز موضوع سخت‌گیر بودن یا نبودن مطرح نیست و منظور پرستار این است که اگر خودش نقش پدر کودک را داشت، او را تنبیه می‌کرد. نکتۀ دیگری که از مثال بالا استنباط می‌شود، این است که هر یک از نگاشت‌ها معانی ضمنی متفاوتی را در خود دارد که نشان می‌دهد زاویۀ دید ما به مشارکت‌کنندگان چگونه است: انتقادی یا تأییدکننده. درنهایت، این مثال نشان می‌دهد که معنا در واژگان نیست، بلکه در فرایندهای مفهومی‌ای قرار دارد که بین موقعیت‌های واقعی و تخیلی ارتباط ایجاد می‌کنند (Evans and Green, 2006: 368-370).
بر طبق این نظریه، برای تحلیل فضاهای ذهنی، برخی ساختارهای زبانی که فضاسازها17 نام دارند ممکن است فضای ذهنی جدیدی ایجاد کنند یا مرکز توجه را به فضای دیگری تغییر دهند. فضاسازها می‌توانند عبارت‌های حرف‌اضافه‌ای، قیدها، رابط‌ها18 یا ترکیبات فاعل‌ـ‌فعل باشند که در داخل یک جمله درونه‌گیری شده‌اند. آنچه دربارۀ فضاسازها اهمیت دارد این است که شنونده باید با استفاده از آن‌ها سناریویی فراتر از اکنون و اینجا ایجاد کند، حتی اگر این سناریو واقعیتی را بیان کند که در گذشته یا آینده، در مکان‌های دیگر یا در موقعیت‌های فرضی رخ داده باشند و یا عقاید و تصورات غیرواقعی را بیان کنند. همچنین، فضاهای ذهنی از اجزایی19 تشکیل شده‌اند که یا ماهیت برخط دارند و یا از قبل، در نظام مفهومی موجود بوده‌اند. عبارت‌های اسمی20 همچون نام‌ها، وصف‌های معرف21 و ضمایر نمایانگر اجزا هستند. عبارت‌های اسمی می‌توانند تعابیر صریح یا ضمنی داشته باشند. به‌طور خلاصه، اسم‌های معرفه و اسم‌های خاص عبارت‌های اسمی دارای تعبیر صریح هستند و عبارت‌های اسمی دارای تعبیر ضمنی عبارت‌اند از: اسم‌های نکره و اسم‌های جمع. اسم‌های دارای تعابیر ضمنی معمولاً اجزای جدیدی به گفتمان وارد می‌کنند که پیش‌ازاین در متن ذکر نشده‌اند. از طرف دیگر، عبارت‌های اسمی دارای تعابیر صریح در وجه پیش‌فرض22 ایفای نقش می‌کنند و به اجزایی ارجاع می‌دهند که در دسترس هستند. گفته می‌شود اجزای معرفی‌شده در پیش‌فرض گسترش‌یافته23 و به فضاهای مجاور بسط پیدا می‌کنند. فرایند گسترش توسط اصل بهینگی24 کنترل می‌شود. این اصل به اجزا اجازه می‌دهد که همراه‌با ویژگی‌ها و روابط حاکم در میانشان، در سرتاسر شبکه‌ای 25 از فضاهای ذهنی گسترش پیدا کنند، مگر اینکه اطلاعات گسترش‌یافته صریحاً با بعضی از اطلاعات جدیدی که در ادامۀ گفتمان پدیدار می‌شوند، تناقض داشته باشند. این اصل به پیکربندی فضاهای ذهنی قدرت می‌دهد که ساخت‌های پیچیده را با حداقل دستورالعمل‌های صریح تولید کند (همان: 370-371).
علاوه بر این، ساختار معنا دربارۀ چگونگی برقراری ارتباط بین اجزای قرارگرفته در فضاهای ذهنی، به پردازش اطلاعات مبادرت می‌کند. فضاسازها، ویژگی‌های26 اختصاص داده‌شده به اجزا و روابط27 حاکم بین آن‌ها در یک فضای واحد را تعیین می‌کنند؛ به‌عنوان مثال، در جملۀ «در عکس، زن جادوگر سوار بر اسب تک‌شاخ است»28، عبارت حرف اضافه‌ای «در عکس» به‌عنوان یک فضاساز، فضای ذهنی «عکس» را ایجاد کرده است. این نشان می‌دهد که فضای ذهنی با دنیای داخل عکس ارتباط دارد. در اینجا، دو جزء جدید معرفی شده‌اند: «زن جادوگر» و «تک‌شاخ» که هر دو معنای غیرصریح دارند. فضاهای ذهنی با داشتن ساختارهای دانش29 یعنی قالب‌ها30 و مدل‌های شناختی آرمانی31 دارای ساختار داخلی32 هستند. فضاسازها، اجزای معرفی‌شده، ویژگی‌ها و روابط انگیخته شده‌اند تا ساختار دانشی را که از پیش وجود داشته، به حرکت درآورند؛ بنابراین، در مثال مطرح‌شده فضاساز برای به کار گرفتن قالب «عکس‌ها» به حرکت درآمده است. اجزای معرفی‌شده نیز برای به کار گرفتن قالب‌های مربوط به جادوگران، جادوگری و موجودات افسانه‌ای همچون تک‌شاخ به حرکت درآمده‌اند. درنهایت، عبارت «سوار بودن» رابطه‌ای را بین دو جزء بیان کرده و برای قالب «راندن» به حرکت درآمده است. قالب «راندن» دو نقش شرکت‌کننده را به همراه خود دارد: آنکه می‌راند و آنکه رانده می‌شود. به‌محض ایجاد یک فضای ذهنی، با فضاهای ذهنی دیگر ارتباط پیدا می‌کند و شبکه‌هایی را به وجود می‌آورد. در هر نقطه از گفتمان، یک فضای پایه وجود دارد که برای ساختن یک فضای ذهنی جدید در دسترس است (همان: 372-374).
اجزای هر فضای ذهنی از طریق رابط‌ها33 با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و رابط‌ها نیز نگاشت‌هایی را در بین مشارکین34 ایجاد می‌کنند. مشارکین بر پایۀ عملکرد کاربردشناختی تعیین می‌شوند؛ به‌این‌ترتیب که هرگاه دو یا چند فضای ذهنی متفاوت دارای یک نقش کاربردی مرتبط باشند، به‌عنوان مشارکین در نظر گرفته می‌شوند. یکی از برجسته‌ترین انواع نقش کاربردی، هویت35 است. به‌عنوان مثال، در رمان‌های فلمینگ (Fleming)، یک شخصیت جاسوس انگلیسی با دو نام معرفی شده است : جیمز باند و 007 که نام رمزی اوست. نقش‌های کاربردی مرتبط با موجودیت‌هایی که به جیمز باند و 007 ارجاع می‌دهند، هم‌مرجع هستند. به عبارت دیگر، هر دو نام به یک مرجع برمی‌گردند و با همدیگر زنجیره‌ای از ارجاع36 را ایجاد می‌کنند. اجزای متعلق به فضاهای ذهنی متفاوت که هم‌مرجع باشند با یک رابط هویتی به یکدیگر مربوط می‌شوند (همان، 375).
آنچه باعث ارتباط عناصر همسان در فضاهای ذهنی می‌شود، اصل دسترسی37 است که می‌تواند در مورد فضاهای ذهنی پیشین38 و نیز فضاهای ذهنی پسین39 به کار رود (راسخ مهند، 1393: 125-126).
4. روش تحقیق
این تحقیق به‌روش توصیفی، در چارچوب نظریۀ فضاهای ذهنی، شش متن خبری متعلق به روزنامه‌های «ایران» (منتشرشده در تاریخ‌های 7/9/94، 9/9/94، 22/9/94) و «کیهان» (منتشرشده در تاریخ‌های 5/9/94، 7/9/94، 22/9/94) را تحلیل کرده است. در این تحلیل، فضاسازها، اجزا، ویژگی‌ها و روابط، شبکه‌ها، مشارکین و رابط‌ها به‌عنوان متغیرها در نظر گرفته شده‌اند. متن‌ها حول محور مذاکرات هسته‌ای و تأثیر آن بر روابط تجاری ایران با کشورهای غربی است. اخبار انتخاب‌شده به‌لحاظ مضمون با همدیگر یکسان‌اند و یک رویداد واحد را در قالب‌های متفاوت بیان می‌کنند. در اقتباس اخبار، هیچ‌گونه دخل و تصرفی انجام نشده و اصل امانت‌داری رعایت شده است. این دو روزنامه از روزنامه‌های باسابقه و تأثیرگذار در فضای رسانه‌ای کشور محسوب می‌شوند.
5. بحث و بررسی
در این قسمت، شش متن خبری به‌صورت دوبه‌دو با یکدیگر مقایسه و فضاهای ذهنی هر یک تحلیل می‌شود.
5ـ1. متن 1: روزنامۀ ایران، دوشنبه 9/9/94
370 سرمایه‌گذار ایتالیایی در تهران (تیتر)
دو طرف در بی‌سابقه‌ترین مذاکره حول خودروسازی، خدمات بانکی و نفتی توافق کردند.
معاون وزیر بازرگانی ایتالیا: پس از برداشته شدن تحریم‌ها، ایتالیا می‌تواند ایران را به هشتمین تولیدکنندۀ خودرو تبدیل کند.
اتحادیۀ بانک‌های ایتالیایی: با انجام توافق میان بانک‌های ایتالیا و ایران شرایط فعالیت تجار و تولیدکنندگان تسهیل می‌شود.
رئیس کمیتۀ بین‌المللی صنعت ایتالیا: با همکاری خودروسازان ایرانی 2 میلیون خودرو سواری، اتوبوس و کامیون تولید می‌شود. طرف ایتالیایی 200 هزار ساختمان مسکونی می‌سازد و در نوسازی بافت فرسوده ایران سرمایه‌گذاری می‌کند.
5ـ2. متن 2: روزنامۀ کیهان، پنج‌شنبه 5/9/94
کمیسیون اروپا خبر داد:
افت 11درصدی تجارت ایران و اروپا پس از امضای برجام (تیتر)
مبادلات تجاری ایران و اروپا با وجود توافق هسته‌ای و رفت‌وآمد هیئت‌های متعدد تجاری اروپایی به تهران با کاهش 11درصدی مواجه شده است. به گزارش خبرگزاری تسنیم، آمارهای منتشرشده از سوی پایگاه خبری کمیسیون اروپا (یورواستات) نشان می‌دهد مبادلات تجاری ایران با اتحادیۀ اروپا در دوماهۀ پس از امضای توافق جامع هسته‌ای افت قابل‌توجهی داشته است. ایران و گروه 5+1 در جولای 2015 به توافقی برای حل‌وفصل موضوع هسته‌ای ایران دست یافتند که اگرچه این توافق هنوز اجرایی نشده است، اما تحلیلگران انتظار داشتند جو مثبت ایجادشده در اثر این توافق بتواند مبادلات تجاری ایران با کشورهای اروپایی را افزایش دهد.
به‌رغم این توافق و با وجود رفت‌وآمدهای هیئت‌های متعدد اقتصادی اروپا به ایران، مبادلات تجاری ایران و اتحادیۀ اروپا در طی ماه‌های اوت و سپتامبر افت 11درصدی داشته است.
جدول 1ـ1 به مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن برگرفته از روزنامه‌های ایران و کیهان در تاریخ‌های 9/9/94 و 5/9/94 می‌پردازد. موضوع هر دو متن وضعیت تجاری ایران پس از توافق هسته‌ای و اجرای برجام است:
جدول 1ـ1: مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن با موضوع تجارت پس از برجام
|
بررسی فضاهای ذهنی متن 1 (روزنامه ایران) |
بررسی فضاهای ذهنی متن 2 (روزنامه کیهان) |
|
فضاسازها: - عبارت‌های حرف اضافه‌ای: در تهران/ در بی‌سابقه‌ترین مذاکره/ با همکاری خودروسازان ایرانی. - قیدها: ـ - ساخت‌های شرطی و متممی: پس از برداشته شدن تحریم‌ها/ با انجام توافق میان بانک‌های ایران و ایتالیا. - ترکیبات فاعل‌ـ فعل: معاون وزیر بازرگانی ایتالیا (گفت)/ (به‌گفتۀ) اتحادیه بانک‌های ایتالیایی/ رئیس بین‌المللی صنعت ایتالیا (اظهار داشت). |
فضاسازها: - عبارت‌های حرف اضافه‌ای: به تهران، با کاهش 11درصدی، از سوی پایگاه خبری کمیسیون اروپا، به‌رغم این توافق، با وجود رفت‌وآمدهای هیئت‌های متعدد، در طی ماه‌های اوت و سپتامبر، پس از امضای برجام. - قیدها: ـ - ساخت‌های شرطی و متممی: ـ - ترکیبات فاعل‌ـ فعل: کمیسیون اروپا خبر داد، به گزارش خبرگزاری تسنیم، تحلیلگران انتظار داشتند. |
|
اجزا (گروه‌های اسمی): - وصف‌های معرف: سرمایه‌گذار ایتالیایی/ دو طرف/ معاون وزیر بازرگانی ایتالیا/ اتحادیۀ بانک‌های ایتالیایی/ رئیس بین‌المللی صنعت ایتالیا/ خودروسازان ایرانی/ طرف ایتالیایی/ تجار/ تولیدکنندگان. - نام‌های خاص: ایتالیا/ ایران/ تهران. - ضمایر: ـ |
اجزا (گروه‌های اسمی): - وصف‌های معرف: کمیسیون اروپا، دو طرف، هیئت‌های تجاری اروپایی، گروه 5+1 - نام‌های خاص: ایران، اروپا، اتحادیه اروپا - ضمایر: ـ |
|
ویژگی‌ها (اجزای جدید) و روابط (گروه فعلی): در بی‌سابقه‌ترین مذاکره = پیش‌فرض/ معرفی طرح‌واره (فراخوانده شده تا قالب مذاکره را به جریان بیندازد) - روابط: توافق کردند (رابطۀ بین اجزای معرفی‌شده را برقرار می‌کند) |
ویژگی‌ها (اجزای جدید) و روابط (گروه‌های فعلی): افت 11 درصدی = پیش‌فرض / معرفی طرح‌واره (فراخوانده شده تا قالب افت روابط تجاری را به جریان بیندازد) |
|
شبکه‌ها: فضای پایه = توافق کردن حول خودروسازی، خدمات بانکی و نفتی فضای بعدی 1: برداشته شدن تحریم‌ها و تبدیل شدن ایران به هشتمین تولیدکننده خودرو فضای بعدی 2: تسهیل شدن فعالیت تجار و تولیدکنندگان فضای بعدی 3: تولید 2 میلیون خودرو سواری، اتوبوس و کامیون / سرمایه‌گذاری کردن برای نوسازی بافت فرسوده ایران. |
شبکه‌ها: فضای پایه= افت کردن 11درصدی تجارت بین ایران و اروپا فضاهای بعدی 1: افت تجارت بین ایران و اروپا
|
|
مشارکین و رابط‌ها: دانش پیش‌زمینه‌ای: تحریم‌هایی علیه ایران وجود داشته است / مذاکراتی برای برداشتن تحریم‌ها انجام شده است. - مشارکین: دو طرف، ایران، ایتالیا. |
مشارکین و رابط‌ها: دانش پیش‌زمینه‌ای: روابط تجاری ایران و اروپا در سطح مطلوبی بوده است/ توافق هسته‌ای انجام شده است (برجام امضا شده است.) - مشارکین: ایران، اروپا، هیئت‌های متعدد تجاری اروپایی - رابط‌ها: ارتباط بین تجارت با مبادلات تجاری که از طریق بافت مشخص می‌شود. |
همان‌گونه که جدول 1-1 نشان می‌دهد، فضاسازهای هر دو متن عبارت‌های حرف اضافه‌ای، ساخت‌های شرطی و متممی و ترکیبات فاعل‌ـ فعل را دربرگرفته و از قیود استفاده نشده است. اجزا نیز عمدتاً شامل وصف‌های معرف و نام‌های خاص‌اند و از ضمایر استفاده نشده است. در متن 1، به‌طور مشخص، ویژگی‌ها بر سه موضوع «خودروسازی»، «خدمات نفتی» و «خدمات بانکی» متمرکز شده‌اند؛ درحالی‌که متن 2 «ایران»، «اروپا»، «تجارت» و «برجام» را برگزیده است. همچنین، در متن 1 گروه فعلی «توافق کردن»، با بار معنایی مثبت، روابط بین اجزا را برقرار کرده است؛ حال‌آنکه در متن 2، گروه فعلی «امضاء کردن» با گروه فعلی «افت کردن» همراه شده که دارای بار معنایی منفی است؛ بنابراین، فضای پایه در متن 1 به دلیل فعل مثبت «توافق کردن» زمینۀ بروز فضاهای مثبت بعدی با گروه‌های فعلی دارای بار مثبت همچون «برداشته شدن تحریم‌ها» و «تسهیل شدن فعالیت تجار» را فراهم کرده است. در مقابل، متن 2 با گزینش فعل منفی «افت کردن» در فضای پایه، زمینۀ بروز فضاهای منفی را ایجاد کرده است.
5ـ3. متن 3: روزنامۀ ایران، شنبه 7/9/94
«آمانو» نبود انحراف هسته‌ای ایران را تأیید کرد (تیتر)
گزارش نهایی «آژانس» درباره ایران این هفته منتشر می‌شود.
عراقچی: تعهدات لازم از 1+5 گرفته شده است.
معاون ظریف پنجشنبه‌شب در یک برنامۀ تلویزیونی دربارۀ تأثیر بسته شدن پروندۀ موسوم به «پی‌ام‌دی» و نیز میزان تعهد کشورهای عضو گروه 1+5 به اجرای برجام توضیح داد. عباس عراقچی در ابتدا اجرای تعهدات مهم و اساسی ایران در برجام را به بسته شدن کامل پرونده موسوم به «پی‌ام‌دی» منوط دانست و در خصوص اعلام نظر آمانو در گزارش نهایی گفت: «آمانو در موضعی نیست که «پی‌ام‌دی» را ببندد چراکه تصمیم‌گیری بر عهدۀ شورای حکام است و وی تنها باید یافته‌ها و ارزیابی خود را ارائه دهد.» عراقچی تصریح کرد: «اگر گزارش به‌گونه‌ای باشد که پرونده بسته نشود، به این معنی است که فعالیت‌های ما دنبال نخواهد شد. فروش اورانیوم و ادامۀ برجام به این موضوع وابسته است و اگر پی‌ام‌دی بسته نشود، برجام متوقف می‌شود.
5ـ4. متن 4: روزنامۀ کیهان، شنبه 7/9/94
آژانس دبّه کرد؛ پیش‌بینی‌ها درست بود (تیتر)
با وجودی که از ماه‌ها پیش منتقدان خواستار آن بودند تا زمانی که ابعاد ادعایی نظامی برنامه هسته‌ای ایران ـ پی‌ام‌دی ـ از سوی آژانس خاتمه نیافته باشد، روند اجرای برجام از سوی ایران آغاز نشود، این خواسته از سوی دولت مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفت تاآنجاکه آمانو، رئیس آژانس، اعلام کرد پی‌ام‌دی مختومه نخواهد شد و نمی‌توان تضمینی برای صلح‌آمیز بودن برنامه‌های هسته‌ای ایران ارائه کرد!
منتقدان از ماه‌ها قبل بر این نکته تأکید داشتند که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به دلیل ماهیت وابستۀ آن و نیز طرف غربی غیرقابل‌اعتماد هستند و نباید فرایند اجرای برجام از سوی ایران پیش از انجام تعهدات طرف غربی و نیز خاتمه یافتن موضوع پی‌ام‌دی آغاز شود. این پیشنهادات دلسوزانه از سوی دولت مورد اعتنا قرار نگرفت تاآنجاکه آمانو، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به‌صراحت از خاتمه نیافتن پی‌ام‌دی سخن گفت و تأکید کرد گزارش آژانس دربارۀ ابعاد نظامی برنامۀ هسته‌ای ایران نه سیاه است و نه سفید!
جدول 1ـ2 به مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن برگرفته از روزنامه‌های ایران و کیهان در تاریخ 7/9/94 می‌پردازد. موضوع هر دو متن اجرایی شدن یا نشدن برجام است:
جدول 1ـ2: مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن با موضوع اجرایی شدن یا نشدن برجام
|
بررسی فضاهای ذهنی متن 3 (روزنامۀ ایران) |
بررسی فضاهای ذهنی متن 4 (روزنامۀ کیهان) |
|
فضاسازها: - عبارت‌های حرف اضافه‌ای: دربارۀ ایران، در یک برنامۀ تلویزیونی. - قیدها: این هفته، پنجشنبه‌شب. - ساخت‌های شرطی و متممی: عباس عراقچی در ابتدا اجرای تعهدات ... را به بسته شدن کامل پرونده ... منوط دانست، اگر گزارش به‌گونه‌ای باشد که ... به این معنی است که...، اگر پی‌ام‌دی بسته نشود ... برجام متوقف می‌شود. - ترکیبات فاعل‌ـ فعل: اعلام نظر آمانو در گزارش نهایی، عراقچی تصریح کرد.
|
فضاسازها: - عبارت‌های حرف اضافه‌ای: با وجودی که، از ماه‌ها پیش، از سوی آژانس، از سوی ایران، از سوی دولت، تا آنجا که، به دلیل ماهیت وابستۀ آن، پیش از انجام تعهدات طرف غربی. - قیدها: به‌صراحت، - ساخت‌های شرطی و متممی: تا زمانی که ابعاد ادعایی ... روند اجرای برجام از سوی ایران آغاز نشود. - ترکیبات فاعل‌ـ فعل: منتقدان خواستار آن بودند ...، آمانو اعلام کرد، منتقدان تأکید داشتند، آمانو به‌صراحت از خاتمه نیافتن پی‌ام‌دی سخن گفت و تأکید کرد. |
|
اجزا: - وصف‌های معرف: گروه 5+1، معاون ظریف، کشورهای عضو گروه 5+1، پروندۀ موسوم به پی‌ام‌دی، شورای حکام. - نام‌های خاص: آمانو، عراقچی. - ضمایر: وی، خود، ما. |
اجزا: - وصف‌های معرف: برنامه هسته‌ای ایران، آژانس، برجام، دولت، طرف غربی، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی. - اسم‌های خاص: ایران، آمانو - ضمایر: ـ |
|
ویژگی‌ها (اجزای جدید) و روابط (گروه فعلی): پنجشنبه‌شب در یک برنامه تلویزیونی = پیش‌فرض / معرفی طرح‌واره (فراخوانده شده تا قالب توضیحات عراقچی دربارۀ ادامۀ برجام را به جریان بیندازد.) - ویژگی‌ها: 1ـ پروندۀ موسوم به پی‌ام‌دی/ 2. کشورهای عضو گروه 5+1/ 3ـ برجام - روابط: بسته شدن (پرونده)/ تعهد کردن (کشورهای عضو...) / اجرای (برجام) |
ویژگی‌ها (اجزای جدید) و روابط (گروه فعلی): با وجودی که از ماه‌ها پیش = پیش‌فرض / معرفی طرح‌واره (فراخوانده شده تا قالب مختومه اعلام نشدن پی‌ام‌دی را به جریان بیندازد.) - ویژگی‌ها: 1ـ منتقدان / 2. پی‌ام‌دی/ 3ـ آژانس /4ـ برجام/ 5ـ ایران/ 6ـ دولت - روابط: خواستار شدن (منتقدان)/ خاتمه نیافتن (پی‌ام‌دی)/ آغاز نشدن (برجام) / مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار دادن (خواسته‌های منتقدان) |
|
شبکه‌ها: فضای پایه= توضیح دادن عراقچی درباره بسته شدن پرونده پی‌ام‌دی و میزان تعهد کشورهای 5+1 بر اجرای برجام فضای بعدی 1: عباس عراقچی شرط اجرای برجام را بسته شدن پرونده موسوم به پی‌ام‌دی دانسته است. فضای بعدی 2: عراقچی گفته است که تصمیم‌گیری برای بسته شدن پروندۀ پی‌ام‌دی برعهدۀ شورای حکام است، نه آمانو. فضای بعدی 3: اگر گزارش آمانو منجر به بسته شدن پروندۀ پی‌ام‌دی نشود، برجام متوقف می‌شود. |
شبکه‌ها: فضای پایه= دبه کردن آژانس و درست بودن پیش‌بینی‌های منتقدان فضای بعدی 1: منتقدان خواستار آغاز نشدن روند اجرای برجام از سوی ایران بودند تا زمانی که پی‌ام‌دی متوقف نشده باشد. فضای بعدی 2: دولت به خواستۀ منتقدان توجه نکرده است و آمانو نیز اعلام کرده است که پروندۀ پی‌ام‌دی مختومه نخواهد شد.
|
|
مشارکین و رابط‌ها: دانش پیش‌زمینه‌ای: آمانو دربارۀ برنامۀ هسته‌ای ایران گزارش داده است. - مشارکین: آمانو، ایران، عراقچی، کشورهای عضو گروه 5+1. - رابط‌ها: ارتباط بین معاون ظریف با عراقچی / آمانو با آژانس/ ما با ایران که از طریق بافت مشخص می‌شود. |
مشارکین و رابط‌ها: دانش پیش‌زمینه‌ای: پروندۀ نظامی هسته‌ای ایران موسوم به پی‌ام‌دی بسته نشده است. - مشارکین: آژانس، منتقدان، ایران، دولت، آمانو، طرف غربی. - رابط‌ها: رابطۀ این خواسته با آنچه منتقدان خواستار آن شده بودند/ آژانس با آمانو که از طریق بافت مشخص می‌شود. |
همان‌گونه که جدول 1ـ2 نشان می‌دهد، علاوه‌بر عبارت‌های حرف اضافه‌ای، ساخت‌های شرطی و متممی، ترکیبات فاعل‌ـ فعل و قیود نیز به‌عنوان فضاساز استفاده شده است. در متن 3، علاوه بر وصف‌های معرف و نام‌های خاص، ضمایر نیز به‌عنوان اجزا به کار رفته‌اند. در متن 3، از سه ویژگی «پروندۀ موسوم به پی‌ام‌دی»، «کشورهای عضو گروه 5+1» و «برجام» استفاده شده است که توسط سه فعل «بسته شدن»، «تعهد کردن» و «اجرا کردن» با یکدیگر ارتباط دارند. از سوی دیگر، متن 4 ویژگی‌های بیشتری همچون «منتقدان»، «پی‌ام‌دی»، «آژانس»، «برجام»، «ایران» و «دولت» را انتخاب کرده که توسط افعال «خواستار شدن»، «خاتمه نیافتن»، «آغاز نشدن» و «مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفتن» با یکدیگر ارتباط دارند. در متن 3، گروه‌های فعلی با ساختار مثبت به کار رفته‌اند؛ درحالی‌که متن 2 گروه‌های فعلی را برگزیده است که به‌لحاظ ساختاری منفی هستند؛ بنابراین، فضای پایه در متن 3 زمینۀ بروز فضاهای مثبت بعدی را فراهم کرده، حال‌آنکه متن 4، با گزینش افعال منفی، زمینۀ ایجاد فضاهایی از نوع دیگر را آماده کرده است.
5ـ5. متن 5: روزنامۀ ایران، یکشنبه 22/9/94
رئیس مجلس: با تصمیم آژانس مسیر اجرای برجام هموار می‌شود (تیتر)
رئیس مجلس شورای اسلامی با اشاره به روند اجرای برجام و گزارش اخیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، گفت: مسائلی در جریان توافق هسته‌ای وجود دارد که مربوط به هفتۀ آینده است؛ ازاین‌رو، اگر آژانس تصمیم مناسب را در این حوزه اتخاذ کند، مسیر برای اجرای برجام هموارتر می‌شود. به گزارش خانۀ ملت، علی لاریجانی در مسجد حضرت علی‌اصغر(ع) قم، با بیان اینکه مشکلات کشور همه به علت تحریم نبوده بلکه قسمتی از مشکلات به علت مدیریت ناصحیح ایجاد شده‌اند که به‌طور حتم با مدیریت مناسب و صحیح و همبستگی مردم حل خواهد شد، اضافه کرد: در دو سال اخیر، در جریان مذاکرات تلاش شد تا مشکل کشور حل شود و ثمرۀ نخست آن توافق هسته‌ای بود که این موضوع در مجلس هم به تصویب رسید و امیدوارم در مسیر اجرا نیز با عنایت خداوند توفیقات مهمی به دست آید. وی همچنین افزود: با توجه به پیش رو داشتن بررسی لوایح بودجۀ سال 95 کل کشور و برنامۀ ششم توسعه، به دولت گفته شده که محور اصلی این لوایح باید مسئلۀ اقتصاد مقاومتی و مهم‌ترین پیام و دستاورد این دو لایحه باید موضوع حمایت از تولید باشد.
5ـ6. متن 6: روزنامۀ کیهان، شنبه 22/9/94
رئیس جمهور مؤدب آمریکا به برجام لگد زد!
اعضای مجلس نمایندگان آمریکا با هماهنگی کاخ سفید طرحی را تصویب کردند که نتیجۀ آن تحریم تجاری ایران خواهد بود و عملاً نقض مفاد برجام است.
مجلس نمایندگان آمریکا روز سه‌شنبه به بهانۀ مقابله با تهدید تروریسم، طرحی را تصویب کرد که در صورت تبدیل به قانون، سفر افرادی را که اخیراً در یکی از چهار کشور ایران، عراق، سوریه و سودان حضور داشته‌اند به آمریکا محدود می‌کند. این طرح با 407 رأی مثبت در برابر تنها 19 رأی منفی به تصویب رسید.
بر اساس این طرح، شهروندان 38 کشور «دوست آمریکا» که مطابق قوانین این کشور در حال حاضر بدون اخذ روادید تا سقف 90 روز می‌توانستند وارد خاک آمریکا شوند، درصورتی‌که در 5 سال گذشته به ایران، سوریه، عراق یا سودان سفر کرده باشند، بایستی مورد بررسی قرار گیرند.
جدول 1ـ3 به مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن برگرفته از روزنامه‌های ایران و کیهان در تاریخ 22/9/94 می‌پردازد. موضوع هر دو متن احتمال یا عدم احتمال توافق هسته‌ای است:
جدول 1ـ3: مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن با موضوع احتمال یا عدم احتمال توافق هسته‌ای
|
بررسی فضاهای ذهنی متن 5 (روزنامۀ ایران) |
بررسی فضاهای ذهنی متن 6 (روزنامۀ کیهان) |
|
فضاسازها: - عبارت‌های حرف اضافه‌ای: با تصمیم آژانس، با اشاره به روند اجرای برجام، در جریان توافق هسته‌ای، برای اجرای برجام، به گزارش خانۀ ملت، در مسجد حضرت علی‌اصغر(ع) قم، با بیان اینکه، به‌طور حتم، با مدیریت مناسب، در دو سال اخیر، در جریان مذاکرات، در مسیر اجرا، با عنایت خداوند، با توجه به پیش رو داشتن بررسی لوایح بودجه. - ساخت‌های شرطی و متممی: اگر آژانس تصمیم مناسب را ... مسیر اجرای برجام.... - قیدها: هفتۀ آینده - ترکیبات فاعل‌ـ فعل: رئیس مجلس شورای اسلامی ... گفت، (به گزارش) خانۀ ملت، علی لاریجانی با بیان این که... اضافه کرد، وی همچنین افزود... . |
فضاسازها: - عبارت‌های حرف اضافه‌ای: با هماهنگی کاخ سفید، به بهانۀ مقابله با تهدید تروریسم، در یکی از چهار کشور ایران، عراق، سوریه و سودان، با 407 رأی مثبت، بر اساس این طرح، در حال حاضر، بدون اخذ روادید، تا سقف 90 روز. - ساخت‌های متممی و شرطی: در صورت تبدیل به قانون، درصورتی‌که در 5 سال گذشته ... . - قیدها: عملاً، روز سه‌شنبه.
|
|
اجزا: - وصف‌های معرف: رئیس مجلس شورای اسلامی، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، آژانس، دولت. - نام‌های خاص: علی لاریجانی.
|
اجزا: - وصف‌های معرف: رئیس‌جمهور مؤدب، اعضای نمایندگان مجلس آمریکا، کاخ سفید، کشورهای دوست آمریکا. - نام‌های خاص: آمریکا، ایران، عراق، سوریه، سودان. |
|
ویژگی‌ها و روابط: با تصمیم آژانس = پیش‌فرض/ معرفی طرح‌واره (به حرکت درآمده تا قالب اجرای برجام را بیان کند.) - ویژگی‌ها: (= اجزای جدید) - روابط: تصمیم گرفتن/ هموار شدن (رابطۀ بین اجزای معرفی‌شده را برقرار می‌کند.) |
ویژگی‌ها و روابط: با هماهنگی کاخ سفید = پیش‌فرض/ معرفی طرح‌واره (به حرکت درآمده تا قالب نقض کردن برجام را بیان کند) - روابط: تصویب کردن/ تحریم کردن/ نقض کردن (رابطۀ بین اجزای معرفی‌شده را برقرار می‌کند.) |
|
شبکه‌ها: فضای پایه = هموار شدن مسیر اجرای برجام با تصمیم آژانس فضای بعدی 1: اگر آژانس هفته آینده تصمیم درستی بگیرد، مسیر اجرای برجام هموار می‌شود. فضای بعدی 2: علی لاریجانی در مسجد حضرت علی‌اصغر (ع) قم گفت مشکلات کشور همه به علت تحریم نبوده بلکه قسمتی از مشکلات ناشی از مدیریت ناصحیح بوده است. فضای بعدی 3: در دو سال اخیر در جریان مذاکرات سعی شد مشکلات کشور حل شود و توافق هسته‌ای اولین ثمرۀ آن است که مجلس هم آن را تصویب کرده است. فضای بعدی 4: علی لاریجانی گفت با توجه به پیش رو داشتن لوایح بودجۀ سال 95 و برنامۀ ششم توسعه، از دولت خواسته شده تا اقتصاد مقاومتی را در نظر بگیرد و از تولید حمایت کند. |
شبکه‌ها: فضای پایه = بی‌اعتنایی رئیس‌جمهور آمریکا به برجام فضای بعدی 1: تصویب طرحی توسط مجلس نمایندگان آمریکا با هماهنگی کاخ سفید برای تحریم تجاری ایران، یعنی نقض برجام فضای بعدی 2: اگر این طرح به قانون تبدیل شود، سفر کردن به آمریکا برای افرادی که در کشورهای ایران، عراق، سوریه و سودان حضور داشته‌اند، محدود خواهد شد. |
|
مشارکین و رابط‌ها: دانش پیش‌زمینه‌ای: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قبلاً گزارشی را ارائه کرده است/ قرار است آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هفته آینده گزارشی را ارائه کند. - مشارکین: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی/ اجراکنندگان برجام - رابط‌ها: از «مسائلی» در بافت رفع ابهام می‌شود. |
مشارکین و رابط‌ها: دانش پیش‌زمینه‌ای: طرحی توسط مجلس نمایندگان آمریکا تصویب شده که به معنای بی‌اعتنایی به برجام است. - مشارکین: اعضای مجلس نمایندگان آمریکا، کاخ سفید، ایران.
|
همان‌گونه که جدول 1ـ3 نشان می‌دهد، در متن 5، از عبارت‌های حرف اضافه‌ای، ساخت‌های شرطی و متممی، ترکیبات فاعل‌ـ فعل و قیود به‌عنوان فضاساز استفاده شده است. در متن 6، ترکیبات فاعل‌ـ فعل به‌عنوان فضاساز به کار نرفته‌اند. در هر دو متن، اجزا شامل وصف‌های معرف و نام‌های خاص هستند. در متن 5، از ویژگی‌های «گزارش اخیر آژانس» و «مسیر اجرای برجام» استفاده شده که توسط افعال «تصمیم گرفت» و «هموار شدن» با یکدیگر ارتباط دارند. در متن 6، ویژگی‌های «طرح»، «روابط تجاری ایران» و «برجام» انتخاب شده که توسط افعال «تصویب کردن»، «تحریم کردن» و «نقض کردن» با یکدیگر ارتباط دارند. در متن 5، گروه‌های فعلی با ساختار مثبت به کار رفته‌اند، درحالی‌که متن 6 گروه‌های فعلی دارای بار معنایی منفی را به کار برده است؛ بنابراین، فضای پایه در متن 5، زمینۀ بروز فضاهای مثبت بعدی را فراهم کرده است؛ حال‌آنکه متن 6 با گزینش افعال دارای بار معنایی منفی، زمینۀ ایجاد فضاهای منفی بعدی را آماده کرده است.
6. نتیجه‌گیری
تحلیل متن‌های بررسی‌شده نشان می‌دهد که فضاهای ذهنی متفاوت در ایجاد گفتمان‌های خبری تأییدکننده و انتقادکننده کاربرد قابل‌توجهی دارند؛ به‌طوری‌که با استفاده از نظریۀ فضاهای ذهنی، سوگیری‌های نویسندگان متون خبری دو روزنامۀ ایران و کیهان، دربارۀ موضوع برجام، قابل‌ردیابی و مشهود است. در دیدگاه موافق، فضاها بیشتر مطمئن، امیدوارکننده و روبه‌جلو ترسیم شده‌اند؛ حال‌آنکه در دیدگاه مخالف، فضاسازی‌ها در جهت ایجاد تردید، ابهام و تیرگی و همراه با اما و اگرهای زیاد بوده است. نکتۀ جالب‌توجه این است که تیتر خبری، به‌عنوان فضای پایه، غالباً سوگیری نویسنده خبر را نمایان کرده و فضاهای بعدی در جهت تقویت و اثبات آن به کار گرفته شده‌اند. بررسی زبان خبر و تحلیل زبان‌شناختی اخبار رسانه‌ها، از دو منظر، رهیافت‌های نظری و کاربردی به همراه دارد: اول اینکه به خبرنگاران و فعالان رسانه در بیان صحیح‌تر و رساتر پیام خود یاری می‌رساند و از سوی دیگر، با مطالعۀ ویژگی‌های زبان‌شناختی اخبار، می‌توان تحولات زبانی و ایدئولوژی‌ها و روابط قدرت حاکم بر جوامع و گفتمان‌ها را بررسی کرد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که نظریۀ فضاهای ذهنی می‌تواند به‌عنوان یک الگو در تحلیل متون خبری مورد توجه گفتمان‌کاوان قرار بگیرد.
)