1. مقدمه

زبان‌شناسی قضایی، حوزه‌ای میان‌رشته‌ای است که به مطالعۀ ارتباط میان زبان و قانون می‌پردازد. همچنین، در این حوزه کاربرد دانش و روش‌های زبان‌شناختی در رویه‌های قضایی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد (Olsson, 2008). آواشناسی به مطالعۀ علمی و توصیف آواهای زبان می‌پردازد. یسن[1] (2008) آواشناسی قضایی را کاربرد دانش، نظریه‌ها و رویکردهای متعارف در آواشناسی عمومی، در رویه‌های قضایی می‌داند. حوزۀ آواشناسی قضایی مرتبط با بخش‌هایی همچون تشخیص هویت گوینده[2]، شناسایی گوینده^[3]، توصیف صدای گوینده^[4]، تشخیص محتوا^[5]، ساخت صفوف صداهای مظنونین^[6] و تعیین اصالت صدای ضبط­شده^[7] است (Nolan, 1997). دراین‌بین، توجه پژوهش حاضر به توصیف صدای گوینده معطوف شده است.

از مهم­ترین اهداف در پژوهش­های آواشناسی قضایی، می­توان به شناسایی پارامترهای صوت‌شناختی اشاره کرد که در ایجاد تمایز بین ـ گوینده[8] نقش مهمی دارند. ویژگی­های منحصربه­فرد واکه­ها برای شناسایی گوینده از دیرباز موردتوجه محققان این حوزه بوده است (Jessen, 2008 Rose, 2002; Wolf, 1972;). از اولین پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام شده می­توان به پژوهش ولف (1972) اشاره کرد که پارامترهای مختلف را جهت دستیابی به بهترین معیار انتخابِ ویژگیِ صدا تحلیل کرده است. ولف (1972) به این نتیجه رسید که این ویژگی­ها باید از نوعی باشند که به‌طور پیوسته در گفتار افراد استفاده می‌شوند و بسامد پایه و بسامد سازه­ها مهم‌ترین این موارد هستند. در این زمینه، گلد و فرنچ9 (2011) برای اولین بار تحقیقی بین­المللی را با استفاده از یک نرم­افزار1⁰ به‌صورت برخط انجام دادند. این تحقیق با هدف بررسی روش‌های به‌کارگرفته­شده در سطح جهانی با عنوان «شیوه­های بین­المللی در مقایسۀ قضایی گفتار» انجام شد. در این پژوهش، 36 محقق از 13 کشور شرکت کردند و با بررسی بخش واکه­ها متوجه شدند که 97% محققان به بسامد سازه­­ای واکه­ها و 94% به بررسی واکه­ها در حوزۀ آواشناسی قضایی پرداخته‌اند.

واکه­ها در تمام زبان­های دنیا هستۀ هجا هستند و این نشان از بسامد رخداد بالای آنها در کلام دارد. از دیگر ویژگی­های پارامترِ برتر، سهولت نحوۀ استخراج است که واکه­ها ازاین‌جهت هم کارآمد هستند. دلیل دیگرِ اهمیت واکه­ها در مطالعاتِ قضاییِ گفتار مربوط به بسامد سازه­ها و بسامد پایه است. هر واکه دارای چندین سازه است. سازه، بسامد تشدید مجرای صوتی است که انرژی صوت‌شناختی منبع صوتی را در هنگام تولید صوت در آن ناحیه برجسته­تر می­کند. این نواحی برجسته در منحنی بسامد واکه به‌صورت قله­های انرژی نشان داده می­شوند. واکه‌ها بر اساس ارتفاع بدنۀ زبان، پیشین و پسین‌بودن زبان و درجۀ گردی لب‌ها از هم متمایز می‌شوند (نوربخش، 1392).

هالین[9] (2002) معتقد است که بررسی گویش از مهمترین مواردی است که آواشناسان در بررسی‌های قضایی باید به آن توجه کنند. ازآنجا‌که کشور ایران دارای گونه‌های زبانی متعددی (از جمله کردی، لری، عربی و ترکی) است، کاملاً محتمل است که گویشوران گونه‌های مختلف با برخی از دیگر گونه‌ها آشنایی داشته باشند و تأثیر این گونه‌ها بر یکدیگر اجتناب‌ناپذیر است. در این بین، زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی کشور توسط اکثر افراد با قومیت‌های مختلف به‌کارگرفته می‌شود. فارسی معیار به شیوۀ نگارش رسمی و گویش زبان فارسی اطلاق می‌شود که در رسانه‌های عمومی به کار می‌رود.

گویش لری خرم‌آبادی یکی از گونه‌های زبانی است که در شهر خرم­آباد در استان لرستان به کار می­رود. در این پژوهش قصد داریم تأثیر واکه‌ها‌ی فارسی معیار بر واکه‌های لری خرم‌آبادی لرزبانان ساکن تهران را بررسی و با واکه‌های لری لرزبانان ساکن خرم‌آباد مقایسه کنیم.

2. پیشینۀ پژوهش

قدیمی­ترین روش اندازه­گیری بسامد سازه­ها در محدودۀ مرکزی واکه است. در این روش که ایستا[10] نام دارد، بسامد سازه در محدودۀ مرکزی واکه اندازه‌گیری می‌شود که جایگاهی است که واکه بیشترین ثبات را دارد و گوینده هنگام تولید آوا قصد دارد به آن نقطۀ هدف برسد (Strange, 1989).

کینوشیتا[11] (2002) در پژوهشی از 11 گویشور چینی در سه مرحله خواست که سؤالاتی را پاسخ دهند. در مراحل اول و دوم، یک نقشه در مورد مراکز خرید و خیابان­ها به آزمودنی‌ها داده شد، سپس آنها به سؤالاتی دراین‌باره پاسخ دادند و در مرحلۀ سوم متنی خوانده شد که واژۀ «سلام[12]» در آن بسیار تکرار شده بود. ضبط داده­ها به­طور غیرهم‌زمان بود. درنهایت، 20 پارامتر برای واکه­ها و 48 پارامتر برای واژۀ «سلام» استخراج شدند. جهت تقلیل پارامترها، از نسبت F و رابطۀ بین آنها استفاده شد. در انتها، شش پارامتر انتخاب شدند: بسامد سازۀ دوم برای /i/، بسامد سازه­های دوم و سوم برای /e/ و بسامد سازۀ سوم برای اولین /o/ در کلمۀ مذکور. طبق نتایج، از مجموع 180 تشخیص درون ـ­گوینده[13]، 5 اشتباه و از مجموع 90 تشخیص بین ـ گوینده، 9 اشتباه تخمین زده ­شد. به‌این‌ترتیب، این نتیجه به دست آمد که امکان تفکیک گویندگان ژاپنی بر مبنای بسامد سازه­ها وجود دارد.

 رز و وینتر[14] (2010) با این باور که امروزه زنان نیز همچون مردان در موارد بسیاری در زمرۀ مجرمان قرارگرفته‌اند، از داده‌های آوایی 20 زن استرالیایی استفاده کردند. آنها در این پژوهش بسامد سه سازۀ نخست را مورد بررسی قرار دادند. ضبط داده‌ها به‌صورت غیرهم‌زمان صورت گرفت. نتایج نشان داد که بسامد سازۀ اول واکه‌های افراشته در صدای زن‌ها برای مقایسه‌های قضایی قابلیت ایجاد تمایز دارد. همچنین، نتایج حاکی از آن بودند که برخلاف مردان که بسامد سازه‌های بالا و به‌ویژه بسامد سازۀ سوم آنها از قابلیت ایجاد تمایز بالایی برخوردار است، این پارامتر در ایجاد تمایز میان صدای زن‌ها خیلی مفید عمل نکرده است.

اسدی[15] و همکاران (2018) در پژوهشی به روش طولانی‌مدت[16] به بررسی قابلیت ایجاد تمایز بین واکه‌های فارسی در گویشوران فارسی‌زبان پرداختند. داده‌های این پژوهش که شامل خوانش متن به‌صورت غیرهم‌زمان بود، از 24 نفر جمع‌آوری شد. نتایج نشان دادند که بسامد سازه‌های سوم و چهارم نسبت به بسامد سازه‌های اول و دوم از قابلیت بیشتری برای ایجاد تمایز بین ـ گوینده برخوردارند. در زبان فارسی، بسامد سازۀ سوم در مردان و بسامد سازۀ چهارم در زنان بیشترین نقش را در ایجاد تمایز بین ـ گوینده ایفا می‌کنند.

اسدی و علی‌نژاد (1399) بر اساس نظریۀ منبع ـ صافی[17] به بررسی تغییرات درون ـ گوینده و بین ـ گوینده در واکه‌های سادۀ زبان فارسی پرداختند. بسامد پایه و بسامد چهار سازۀ نخست به روش مرکزی از گفتار دوازده گویشور مرد فارسی‌زبان استخراج شدند. نتایج نشان داد که واکۀ /a/ و سپس واکۀ /e/ در مقایسه با سایر واکه‌های فارسی اطلاعات فردویژۀ[18] بیشتری دارند. همچنین، بسامد سازۀ سوم در مقایسه با دیگر بسامد سازه‌ها پارامتر قدرتمندتری در تعیین تغییرات بین ـ گوینده است. نتایج حاکی از آن بودند که بسامد پایه با بسامد سازۀ اول همبستگی بالایی دارد و این مسأله مؤید مشابهت اطلاعات این دو پارامتر دربارۀ ویژگی‌های گوینده است.

بر اساس نتایج حاصل از مطالعات پیشین، انتظار می‌رود که بسامد پایه و بسامد سازه‌ها (به‌طور ویژه بسامد سازه‌های بالاتر) بتوانند اطلاعات فردویژۀ بسیاری دربارۀ صدای افراد در اختیار پژوهشگران قرار دهند و ترکیب آنها در مطالعات آوایی ـ قضایی منجر به نتیجۀ بهتری در تشخیص صدای گویندگان شود. چنانکه اشاره شد، تاکنون درمورد زبان فارسی به بررسی واکه‌ها از دو حیث پرداخته شده است: یافتن واکه‌هایی با اطلاعات فردویژۀ بیشتر و تعیین بسامد سازه‌ها به دو روش ایستا و طولانی‌مدت که قابلیت ایجاد تمایز بیشتری در تشخیص بین ـ گوینده و درون ـ گوینده دارند. باوجوداین، تاکنون تأثیر گونه‌های زبانی موجود در ایران بر کیفیت واکه‌ها بررسی نشده است. از این حیث، در پژوهش حاضر به تأثیر زبان فارسی به‌عنوان زبان دوم، بر گونۀ لری خرم‌آبادی در گویشوران لرزبانِ ساکن تهران که تحصیلات عالی دارند، پرداخته می‌شود.

3. روش پژوهش

به‌منظور استخراج پارامترهای صوت‌شناختیِ تمایزدهنده میان گویشوران، پیکره‌ای آوایی در محیطی مشابه به شرایط آزمایشگاهی ضبط شد. این پیکره‌ با ضبط داده‌هایی آوایی از دو گروه 10 نفره از لرزبانان خرم‌آبادی ایجاد شد. گروه اول متشکل از 10 گویشوری بود که لری­ خرم­آبادی زبان مادری‌شان بود و والدین آنها اصالتاً اهل خرم‌آباد بودند. شرکت‌کنندگان این بخش، از بدو تولد تا زمان انجام آزمایش در خرم­آباد سکونت داشتند. از این تعداد، 5 نفر زن و 5 نفر مرد بودند. متوسط سن شرکت‌کنندگان با انحراف معیار عبارت بود از 8/41±1/6 و این افراد در بازۀ سنی 28 تا 49 سال قرار داشتند. جهت به حداقل رساندن تأثیر زبان فارسی، بالاترین مدرک تحصیلی تمام شرکت‌کنندگانِ این بخش دیپلم بود.

گروه دوم نیز متشکل از 10 گویشور با زبان مادری لری خرم‌آبادی بود، با این تفاوت که شرکت‌کنندگان این گروه حداقل سه سال اخیر را در تهران سکونت داشته‌اند. از این تعداد، 5 نفر زن و 5 نفر مرد بودند. متوسط سن شرکت­کنندگان با انحراف معیار عبارت بود از 3/35±9/6 و این افراد در بازۀ سنی 26 تا 49 سال قرار داشتند. مدرک تحصیلی این افراد کارشناسی و کارشناسی‌ارشد گزارش شد. هیچ­یک از شرکت­کنندگان گزارشی مبنی بر سابقۀ اختلال شنوایی یا گفتاری نداشتند.

ضبط داده­ها با دستگاه ضبط‌صوت زوم^[19] انجام شد. ضبط‌صوت در فاصلۀ 20 سانتی‌متری و به­صورت مورب از دهان شرکت­کنندگان قرار داده شد. 54 واژه برای 11 واکۀ لری خرم‌آبادی انتخاب شدند. به‌منظور صحیح‌تر ادا شدن، واژه‌ها با رعایت اصول بافتی در 54 جملۀ مجزا گنجانده شدند. شرکت­کنندگان جملات را سه بار با مکثی سه‌ثانیه­ای، بدون آهنگ نشان­دار تولید کردند. در مجموع 3240 (54 20 3) نمونۀ آوایی به دست آمد. پس از گردآوری داده­ها، نمونه­های آوایی با استفاده از نرم‌افزار پرات[20] (ویرایش 30/1/6) ((Boersma &Weenink, 2020 بررسی شدند.

4. یافته‌ها

در این بخش به ارائۀ نتایج به‌دست‌آمده از بررسی مشخصه­های صوت‌شناختی پرداخته خواهد شد. بدین‌منظور، مشخصه­های صوت‌شناختی به‌لحاظ تمایز احتمالی تأثیر زبان فارسی معیار بر تولید واکه­های لری خرم‌آبادی مورد بررسی قرارگرفتند. ‌با مقایسۀ میانگین­های به‌دست‌آمده از هر گروه، بررسی‌های لازم صورت گرفت. در تمامی آزمون­ها بهنجاربودن متغیرها بر اساس آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف[21] محاسبه گردید. در صورت بهنجاربودنِ توزیع میانگینِ هر دو گروه از آزمون تی[22] دو گروه مستقل و در صورت بهنجارنبودن، از آزمون یو من‌ویتنی[23] استفاده شد.

4ـ1. بسامد پایه

نتایج آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف نشان داد که تفاوت بین بسامد پایۀ تمام واکه­های لری تولیدشده در دو گروه مردان لر ساکن تهران و خرم‌آباد معنی­دار بوده است. با‌توجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در واکه­های /a/، /ə/، /u/، /ʏ/ و /y/، از آزمون ناپارامتریک یو من‌ویتنی استفاده شد. مقدار z در سطح معنی‌داری 001/0>α برای واکه‌های /a/، /ə/، /u/، /ʏ/ و /y/ به‌ترتیب 340/4-، 000/3-، 357/4-، 177/4- و 117/4- گزارش شد. باتوجه‌به میانگین (90/101<91/118) و میانۀ (50/101<50/116) واکۀ /a/، میانگین (49/109<99/133) و میانۀ (110<129)واکۀ /ə/، میانگین (81/122<70/139) و میانۀ (125<144) واکۀ /u/، میانگین (41/125<78/143) و میانۀ (50/125<145­) واکۀ /ʏ/ و میانگین (91/127<91/140) و میانۀ (124<142) واکۀ /y/ درمی‌یابیم که میزان ارتعاش تارآواها[24] برای تولید این واکه­ها در مردان لر ساکن خرم­آباد از مردان ساکن تهران بیشتر است.

توزیع میانگین­ها برای واکه­های /o/، /ø/، /ɑ/، /i/، /ɪ/ و /e/ بهنجار گزارش شد؛ بنابر نتایج آزمون تی دو گروه مستقل، تفاوت واکه‌های مذکور معنی‌دار گزارش شد. 004/0=(141) tبرای واکۀ/o/ در سطح معنی‌داری 05/0>α و 000/0=(549/107)t برای واکۀ /ø/، 003/0=(233/134)t برای واکۀ /ɑ/، 000/0=(114)t برای واکۀ /i/، 000/0 =(65/111)t برای واکۀ /ɪ/ و 000/0 =(55)t برای واکۀ /e/ در سطح معنی‌داری 001/0> α گزارش شد. باتوجه‌به میانگین واکۀ /o/ (10/124<12/135)، واکۀ /ø/ (44/113<17/128)، واکۀ /ɑ/ (18/113<41/124)، واکۀ /i/ (19/121<23/142)، واکۀ /ɪ/ (65/111<03/140) و واکۀ /e/ (40/107<67/154)، میزان ارتعاش تارآواها برای تولید این واکه­ها در مردان ساکن خرم­آباد از مردان ساکن تهران بیشتر است.

باتوجه‌به شکل (1) و مقایسۀ میانگین این دو گروه نتیجه می­گیریم که تأثیر زبان فارسی معیار بر تولید واکه­های لری خرم­آباد توسط لرزبانان مرد ساکن تهران منجر به کاهش بسامد پایۀ تمام واکه­ها شده است.

شکل 1: نمایش دیداری میانگین بسامد پایۀ گویشوران مرد لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

نتایج آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف برای گروه زنان نیز حاکی از آن بود که تفاوت بین بسامد پایۀ تمام واکه­های لری تولیدشده در دو گروه زنان لر ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار بوده است. باتوجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در واکه­های /a/، /ə/، /ɑ/، /ʏ/ و /e/، از آزمون ناپارامتریک یو من‌ویتنی استفاده شد. مقدار z در سطح معنی‌داری 001/0> αبرای این واکه‌ها به‌ترتیب 038/4-، 933/4-، 916/3-، 665/4- و 782/4- گزارش شد. باتوجه‌به میانگین (63/186<58/202) و میانۀ (185<209)­ واکۀ /a/، میانگین (81/192<59/214) و میانۀ (190<214) واکۀ /ə/، میانگین (68/191<60/211) و میانۀ­ (50/191<211) واکۀ /ɑ/، میانگین (54/217<03/249) و میانۀ (217<244) واکۀ /ʏ/ و میانگین (67/193<68/227) ­و میانۀ (195<222) واکۀ /e/ درمی‌یابیم که میزان ارتعاش تارآواها برای تولید این واکه­ها در زنان ساکن تهران نسبت به زنان ساکن خرم‌آباد بیشتر شده است.

توزیع میانگین­ها در واکه­های /o/، /ø/، /u/، /i/، /ɪ/ و /y/ برای این دو گروه از زنان بهنجار گزارش شد و بنابر نتایج آزمون تی دو گروه مستقل، تفاوت در تمام موارد معنی‌دار بود. 000/0=(140) t برای واکۀ /o/، 000/0= (117) t برای واکۀ /ø/، 000/0=(4/129) t برای واکۀ /u/، 001/0= (113) tبرای واکۀ /i/، 000/0=(58/110) tبرای واکۀ /ɪ/ و 000/0=(168) tبرای واکۀ /y/ در سطح معنی‌داری 001/0≥ αگزارش شد. بنابراین، باتوجه‌به مقادیر میانگین برای واکۀ /o/ (60/206<05/237)، واکۀ /ø/ (08/191<47/221)، واکۀ /u/ (34/208<72/237)، واکۀ /i/ (16/209<236)، واکۀ /ɪ/ (72/195<53/218) و واکۀ /y/ (57/202<54/227)، میزان ارتعاش تارآواها برای تولید این واکه­ها در زنان ساکن تهران بیشتر شده است.

شکل 2: نمایش دیداری میانگین بسامد پایۀ گویشوران زن لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

باتوجه‌به شکل (2) و نتایج فوق درمی‌یابیم که تأثیر زبان فارسی معیار بر تولید واکه­های لری خرم­آباد توسط زنان ساکن تهران منجر به افزایش بسامد پایۀ تمام واکه­ها در این گروه از افراد شده است.

2-4. بسامد سازۀ اول

طبق نتایج به‌دست‌آمده، تفاوت بسامد سازۀ اول تنها در واکه­های /ə/، /u/، /ɑ/، /ʏ/ و /e/ در دو گروه مردان لر ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار بوده است. باتوجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در واکه­های /ə/، /u/، /ɑ/ و /ʏ/، از آزمون ناپارامتریک یو من‌ویتنی استفاده شد. مقدار z در سطح معنی‌داری 001/0≥ α برای واکۀ /u/ 253/3- و برای واکه‌های /ə/، /ɑ/ و /ʏ/ در سطح 05/0> αبه‌ترتیب 730/2-، 639/2- و 483/2- گزارش شد. باتوجه‌به میانگین (78/472<09/505) و میانۀ (476<489) واکۀ /ə/، میانگین (49/371<75/467) ­و میانۀ (358<404) واکۀ /u/، میانگین (30/566<36/586) ­و میانۀ (50/557<579) واکۀ /ɑ/ و میانگین (26/378<19/437) و میانۀ (368<385) واکۀ /ʏ/ درمی‌یابیم که میزان ارتفاع زبان برای تولید واکۀ /ə/ در مردان ساکن تهران از مردان ساکن خرم­آباد بیشتر شده است و برای واکه­های /u/، /ʏ/ و /ɑ/ ارتفاع زبان در مردان ساکن تهران از مردان ساکن خرم­آباد کمتر است.

توزیع میانگین­ها در این دو گروه از مردان برای واکۀ­ /e/ بهنجار گزارش شد؛ 000/0=(55) tبرای واکۀ /e/ در سطح معنی‌داری 001/0>α گزارش شد، بنابراین ­باتوجه‌به مقادیر میانگین دو گروه (55/463<93/592)، میزان ارتفاع زبان برای تولید واکۀ /e/ در مردان لر ساکن تهران از مردان ساکن خرم­آباد بیشتر شده است.

شکل 3: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ اول گویشوران مرد لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

با‌توجه‌به شکل (3) و نتایج موجود نتیجه می­گیریم که تأثیر زبان فارسی معیار بر تولید واکه­های لری خرم­آباد توسط مردان ساکن تهران منجر به افزایش بسامد سازۀ اول در واکه‌ها­ی /u/، /ɑ/ و /ʏ/ شده است. بنابراین، ارتفاع زبان هنگام تولید واکه­ها­ی مذکور در مردان ساکن تهران کم شده است. همچنین، بسامد سازۀ اول در واکه­های /e/ و /ə/ در مردان ساکن تهران کمتر است. به‌بیان‌دیگر، میزان ارتفاع در این واکه­ها برای مردان ساکن تهران بیشتر شده است. طبق نتایج آزمون یو من‌ویتنی و تی دو گروه مستقل، تفاوت بین بسامد سازۀ اول در واکه­های لری /a/، /o/، /u/، /ɑ/، /ʏ/ و /i/ در دو گروه زنان لر ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار بوده است. با‌توجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در واکه­های /a/، /u/ و /i/، از آزمون ناپارامتریک یو من‌ویتنی استفاده شد. مقدار z در سطح معنی‌داری 001/0>α برای واکۀ /a/ 044/5- و در سطح معنی‌داری 05/0>α برای واکه‌های /u/ و /i/ به‌ترتیب 710/2- و 710/0- گزارش شد. با‌توجه‌به میانگین (89/779<27/872) و میانۀ (811<887) واکۀ /a/، میانگین (76/369<80/384) ­و میانۀ (366<394) واکۀ /u/ و میانگین (58/343<03/377) ­و میانۀ (338<383) واکۀ /i/ مشخص می­شود که بسامد سازۀ اول در واکۀ /a/ در گویشوران زن ساکن تهران بیشتر شده و در واکه­های /u/ و /i/ مقدار این پارامتر در این افراد کمتر شده است.

توزیع میانگین­ها در واکه­های /o/، /ɑ/ و /ʏ/ برای این دو گروه از زنان بهنجار گزارش شد؛ 000/0= (147) t برای واکۀ /o/ در سطح معنی‌داری 001/0>α و 017/0=(144)t برای واکۀ /ʏ/ و 022/0=(772/141) tبرای واکۀ /ɑ/ در سطح معنی‌داری 05/0>α گزارش شد. بنابراین، باتوجه‌به میانگین واکۀ /o/ (23/454<62/485)، واکۀ /ɑ/ (55/615<99/644)، واکۀ /i/ (16/209<236) و واکۀ /ʏ/ (31/389<92/410) مشخص می­شود که در زنان ساکن تهران بسامد سازۀ اول برای واکۀ /o/ بیشتر و برای واکه­های / ʏ/ و /ɑ/ کمتر شده است.

شکل 4: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ اول گویشوران زن لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

با‌توجه‌به شکل (4) و نتایج فوق نتیجه می­گیریم که نسبت به زنان ساکن خرم­آباد، تأثیر زبان فارسی معیار بر واکه‌های لری خرم­آبادی تولیدشده توسط زنان ساکن تهران، منجر به افزایش ارتفاع زبان در واکه­های /u/، /i/ و /ʏ/ و کاهش ارتفاع زبان در واکه­های /a/، /o/ و /ɑ/ شده است.

4-3. بسامد سازۀ دوم

بر اساس نتایج آزمون‌های تی و یو من‌ویتنی، تفاوت بین بسامد سازۀ دوم تنها در واکه­های /o/، /u/، /ø/، /ɑ/، /y/ و /ɪ/ در دو گروه مردان لر ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار است. باتوجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در این واکه­ها، از آزمون ناپارامتریک یو من‌ویتنی استفاده شد. مقادیر z در واکه‌های /o/، /u/، /ɑ/ و /y/ و /ɪ/ در سطح معنی‌داری 05/0>α به‌ترتیب 428/2-، 791/2-، 746/2-، 259/2- و 979/1- اعلام شد. مقدار z در سطح معنی‌داری 001/0>α برای واکۀ /ø/ 897/3- گزارش شد. باتوجه‌به میانگین (46/978<47/1007) ­و میانۀ (902<50/964) واکۀ /o/، میانگین (64/1366<49/1436) و میانۀ (1395<1456) واکۀ /ø/، میانگین (32/1137<68/1462) و میانۀ (1133<1271) واکۀ /u/، میانگین (43/1063<27/1097) ­و میانۀ (1006<1091) واکۀ /ɑ/، میانگین (92/1873<17/1946) ­و میانۀ (1909 ˃ 1934) واکۀ /ɪ/ و میانگین (44/1588<60/1644) ­و میانۀ (1552<1623) واکۀ /y/ متوجه می­شویم که در مردان ساکن تهران بسامد سازۀ دوم در واکه­های /o/، /ø/ و /ɑ/ کمتر شده و در واکه­های /u/، /y/ و /ɪ/ بیشتر شده­ است.

با‌توجه‌به شکل (5) و نتایج فوق، نتیجه می­گیریم که تأثیر زبان فارسی معیار بر تولید واکه­های لری خرم­آبادی توسط مردان ساکن تهران منجر به افزایش بسامد سازۀ دوم در واکه­ها­ی /u/، /ɪ/ و /y/ شده است. بنابراین، جایگاه زبان هنگام تولید واکه­ها­ی مذکور در مردان لر ساکن تهران نسبت به مردان لر ساکن خرم­آباد پیشین­تر شده است. همچنین، بسامد سازۀ دوم در واکه­های /o/، /ɑ/ و /ø/ در مردان لر ساکن تهران کمتر است؛ ازاین‌رو جایگاه زبان در هنگام تولید این واکه­ها پسین­تر شده است.

شکل 5: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ دوم گویشوران مرد لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

با استناد به نتایج آزمون‌های تی و یو من‌ویتنی، مشاهده می­شود که تفاوت بین بسامد سازۀ دوم تنها در واکه­های لری /ə/، /o/و /y/ در دو گروه زنان لر ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار بوده است. با‌توجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در واکه­های /o/ و /y/، از آزمون ناپارامتریک یو من‌ویتنی استفاده شد. مقدار z در این واکه‌ها در سطح معنی‌داری 05/0>α به‌ترتیب 726/2- و 973/1- گزارش شد. با‌توجه‌به میانگین (26/978<57/1043­) و میانۀ (995<1033) واکۀ /o/ و میانگین (87/1638<01/1680) ­و میانۀ (1629<1719) واکۀ /y/ نتیجه می­گیریم که بسامد سازۀ دوم در واکۀ /o/ در زنان ساکن تهران نسبت به زنان ساکن خرم­آباد کمتر شده است و مقدار این پارامتر برای واکۀ /y/ در زنان ساکن تهران بیشتر شده است.

توزیع میانگین­ها در واکۀ /ə/ برای این دو گروه از زنان بهنجار بود و 000/0=(146)t در سطح معنی‌داری 001/0>α برای این واکه گزارش شد. بنابراین، باتوجه‌به مقادیر میانگین (07/1664<83/1779) معلوم می­شود که بسامد سازۀ دوم برای این واکه در زنان ساکن تهران بیشتر شده است.

باتوجه‌به شکل (6) نتیجه می­گیریم که نسبت به زنان ساکن خرم­آباد، تأثیر زبان فارسی معیار منجر به پیشین­ترشدن واکه‌های /ə/ و /y/ و پسین­ترشدن واکۀ /o/ در زنان ساکن تهران شده است.

شکل 6: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ دوم گویشوران زن لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

4-4. بسامد سازۀ سوم

تفاوت بین بسامد سازۀ سوم در واکه­های /a/، /ə/، /o/، /u/، /ɑ/، /ʏ/ و /y/ در دو گروه مردان ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار گزارش شد. باتوجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در واکه­های /a/، /o/، /u/، /y/ و /ʏ/، از آزمون ناپارامتریک یو من‌ویتنی استفاده شد. مقادیر z در سطح معنی‌داری 001/0>α در واکه‌های /a/، /o/ و /u/  به‌ترتیب 081/4-، 442/5- و 967/5-و در واکه‌های /y/ و / ʏ/ در سطح معنی‌داری 05/0>α به‌ترتیب 063/3- و 640/2- گزارش شد. باتوجه‌به میانگین (05/2435<2557) و میانۀ (2399<2530) واکۀ /a/، میانگین (17/2439<03/2697) ­و میانۀ (50/2421<2639) واکۀ /o/، میانگین (18/2526<40/2848) ­و میانۀ (2468<2807) واکۀ /u/، میانگین ­ (11/2461<99/2578) و میانۀ (2455<2577) واکۀ /ʏ/ و میانگین ­ (08/2437<90/2554) و میانۀ (2368<2483) واکۀ /y/ مشخص می­شود که بسامد سازۀ سوم این واکه­ها در مردان ساکن تهران نسبت به مردان ساکن خرم­آباد بیشتر شده است.

توزیع میانگین­ها در این دو گروه از مردان برای واکه­­­های /ə/ و /ɑ/ بهنجار گزارش شد. 018/0=(147)t در سطح معنی‌داری 05/0>α واکۀ /ə/ و 000/0=(146)t واکۀ /ɑ/ در سطح معنی‌داری 001/0>α گزارش شد. بنابراین، ­باتوجه‌به میانگین واکۀ /ɑ/ (63/2493<20/2730) و میانگین واکۀ /ə/ (63/2493<46/2544)، مقدار این پارامتر در مردان ساکن تهران از مردان ساکن خرم­آباد بیشتر شده است.

باتوجه‌به شکل (7) نتیجه می­گیریم که نسبت به مردان ساکن خرم­آباد، تأثیر زبان فارسی معیار بر تولید واکه­های لری خرم­آبادی توسط مردان ساکن تهران باعث افزایش بسامد سازۀ سوم در واکه‌های /a/، /ə/، /o/، /u/، /ɑ/، / ʏ/ و /y/ شده است. ازاین‌رو، این واکه­ها در مردان ساکن تهران گسترده­تر تولید می­شوند.

شکل 7: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ سوم گویشوران مرد لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

تفاوت بین بسامد سازۀ سوم در واکه­های لری /o/، /ɑ/، /ɪ/ و /y/ در دو گروه زنان لر ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار بوده است. با‌توجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در واکۀ /o/، از آزمون ناپارامتریک یو من‌ویتنی استفاده شد. مقدار z در سطح معنی‌داری 05/0>α برای این واکه 168/3- گزارش شد. باتوجه‌به میانگین (09/2733<59/2910) ­و میانۀ (2831<50/2913) واکۀ /o/ معلوم می­شود که میزان بسامد سازۀ سوم در زنان ساکن تهران نسبت به زنان ساکن خرم­آباد بیشتر شده است.

توزیع میانگین­ها در واکه­های /ɑ/، /ɪ/ و /y/ برای این دو گروه از زنان بهنجار گزارش شد. 013/0=(985/127)t برای واکۀ /ɑ/، 029/0=(113)t برای واکۀ /ɪ/ و 029/0=(168)t برای واکۀ /y/ در سطح معنی‌داری 05/0>α گزارش شد. بنابراین، با‌توجه‌به میانگین واکۀ /ɑ/ (93/2853<20/2956)، واکۀ /ɪ/ (80/2866<98/2930) و واکۀ /y/ (67/2630<65/3690) چنین نتیجه می­گیریم که در زنان ساکن تهران مقادیر بسامد سازۀ سوم در واکه­های /ɑ/ و /y/ بیشتر و در واکۀ /ɪ/ کمتر شده است.

شکل 8: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ سوم گویشوران زن لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

باتوجه‌به شکل (8) نتیجه می­گیریم که نسبت به زنان ساکن خرم­آباد، تأثیر زبان فارسی معیار بر تولید واکه­های لری خرم­آباد توسط لرزبانان زن ساکن تهران منجر به گسترده­تر شدن واکه­های /o/، /ɑ/ و /y/ و گردتر شدن واکۀ /ɪ/ شده است.

5-4. بسامد سازۀ چهارم

طبق نتایج آزمون‌های تی و یو من‌ویتنی، تفاوت بسامد سازۀ چهارم تنها در واکه­های /ø/ و /u/ در دو گروه مردان لر ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار بوده است. باتوجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در این واکه­ها، از آزمون ناپارامتریک یو من ویتنی استفاده شد. مقادیر z در سطح معنی‌داری 05/0>α برای این واکه‌ها به‌ترتیب 312/2- و 321/2- گزارش شد. باتوجه‌به میانگین (25/3412<75/3521) و میانۀ (3414<6834) واکۀ /ø/ و میانگین (3534<89/3676) و میانۀ (3451<3602) واکۀ /u/ نتیجه چنین حاصل می­شود که در مردان ساکن تهران بسامد سازۀ چهارم برای واکۀ /ø/ کمتر شده و برای واکۀ /u/ بیشتر شده است.

شکل 9: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ چهارم گویشوران مرد لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

تفاوت بین بسامد سازۀ چهارم در واکه­های لری /u/، /o/، /ɪ/، /y/ و /i/ در دو گروه زنان ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار بود. باتوجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در واکه­های /o/، /ɪ/ و /i/، از آزمون ناپارامتریک یو من ویتنی استفاده شد. مقدار z در سطح معنی‌داری 05/0>α برای واکۀ /i/ 142/2-، و در سطح معنی‌داری 001/0>α برای واکه‌های /o/ و /ɪ/ به‌ترتیب 275/4- و 098/4- گزارش شد. باتوجه‌به میانگین (71/3644<95/3808) و میانۀ (3704<3840) واکۀ /o/، میانگین (05/4025<03/4158) و میانۀ (4105<4192) واکۀ /i/ و میانگین (90/3901<16/4199) و میانۀ (4043<4307) واکۀ /ɪ/ نتیجه می­گیریم که در زنان ساکن تهران بسامد سازۀ چهارم برای واکۀ /o/ بیشتر شده است و برای واکه­های /i/ و /ɪ/ کمتر شده است.

توزیع میانگین­ها در واکه­های /u/ و /y/ برای این دو گروه از زنان بهنجار گزارش شد. 012/0=(140)t در سطح معنی‌داری 05/0>α برای واکۀ /u/ و 000/0=(168)t در سطح معنی‌داری 001/0>α برای واکۀ /y/‌ گزارش شد. بنابراین، باتوجه‌به میانگین واکۀ /u/ (03/3879<17/3986) و میانگین واکۀ /y/  (53/3707<63/3839) نتیجه می­گیریم که مقادیر این پارامتر در هردوی این واکه­ها در زنان ساکن تهران نسبت به زنان ساکن خرم­آباد بیشتر شده است.

شکل 10: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ چهارم گویشوران زن لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

6-4. بسامد سازۀ پنجم

طبق نتایج آزمون‌های تی و یو من‌ویتنی، تفاوت بین بسامد سازۀ پنجم در تمام واکه­ها به‌جز /u/، /i/ و /e/ در دو گروه مردان لر ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار است. باتوجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین­ها در این واکه­ها، از آزمون ناپارامتریک یو من ویتنی استفاده شد. مقدار z در سطح معنی‌داری 001/0≥α برای واکه‌های /a/، /ə/، /o/، /ø/، /ɑ/، / ʏ /، /ɪ/ و /y/ به‌ترتیب 598/5-، 846/4-، 032/4-، 598/5-، 223/3-، 958/8-، 650/3- و 428/3- گزارش شد. باتوجه‌به میانگین (41/4419<39/4867) و میانۀ (4270<4901) واکۀ /a/، میانگین (74/4439<52/4817) و میانۀ (4248<4851) واکۀ /ə/، میانگین (51/4562<05/4874) و میانۀ (4208<4962) واکۀ /o/، میانگین (85/4391<89/4815) و میانۀ (4208<4836) واکۀ /ø/، میانگین (57/4665<05/4821) و میانۀ (50/4746<4823) واکۀ /ɑ/، میانگین (52/4355<42/4772) و میانۀ 4279(<50/4887) واکۀ /ʏ/، میانگین (31/4566<91/4909) و میانۀ (4408<5034) واکۀ /ɪ/ و میانگین (71/4460<64/4735) و میانۀ (4391<50/4825) واکۀ /y/ نتیجه می­گیریم که بسامد سازۀ پنجم برای تمام این واکه­ها در مردان ساکن تهران نسبت به مردان ساکن خرم­آباد کمتر شده است.

شکل 11: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ پنجم گویشوران مرد لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

باتوجه‌به شکل (11) و نتایج آزمون‌های فوق نتیجه می­گیریم که تأثیر زبان فارسی بر تولید واکه­های لری خرم­آباد توسط مردان ساکن تهران منجر به کاهش بسامد سازۀ پنجم در واکه­ها­ی /a/، /ə/، /o/، /ø/، /ɑ/، /ʏ/، /ɪ/ و /y/ شده است.

شکل 12: نمایش دیداری میانگین بسامد سازۀ پنجم گویشوران زن لر ساکن تهران و ساکن خرم­آباد

همچنین، تفاوت بین بسامد سازۀ پنجم در واکه­های لری /ə/، /o/ و /ɑ/ در دو گروه زنان لر ساکن تهران و ساکن خرم‌آباد معنی­دار گزارش شد. باتوجه‌به بهنجارنبودن توزیع میانگین‌ها در این واکه­ها، از آزمون ناپارامتریک یو من ویتنی استفاده شد. مقدار z در سطح معنی‌داری 05/0>α برای واکه‌های /ə/ و /ɑ/ به‌ترتیب 078/2- و 014/2- و در سطح معنی‌داری 001/0>α برای واکۀ /o/ 395/3- گزارش شد. با‌توجه‌به میانگین (58/4425<42/4523) و میانۀ (4400<4506) واکۀ /ə/، میانگین (36/4575<62/4728) و میانۀ (50/4589<4756) واکۀ /o/ و میانگین (58/4424<42/4523) و میانۀ (4401<4506) واکۀ /ɑ/ نتیجه می‌گیریم که بسامد سازۀ پنجم در این واکه­ها برای زنان ساکن تهران از زنان ساکن خرم­آباد بیشتر شده است.

8-4. ارزیابی پارامترها

به‌منظور بررسی تأثیر زبان فارسی بر متغیرهای صوت‌شناختی بسامد پایه و بسامد سازه‌های واکه­های سادۀ لری خرم­آبادی، آزمون تحلیل واریانس دوطرفه^[25] اجرا شد. محل زندگی شرکت­کننده­ها به­عنوان متغیر مستقل و پارامترهای صوت‌شناختی بسامد پایه و بسامد سازه­ها به­عنوان متغیر وابستۀ پژوهش در نظر گرفته شدند. هرچه نسبت F[26] بالاتر باشد، میزان تمایز میان گویشوران نیز بیشتر است.

جدول 1: آزمون تحلیل واریانس دوطرفۀ مقایسۀ قدرت نسبی پارامترهای موردسنجش در ایجاد تمایز میان گروه مردان لر ساکن خرم­آباد و ساکن تهران

 *سطح معنی­داری 001/0 **سطح معنی­داری 05/0

با‌توجه‌به نتایج آزمون تحلیل واریانس می­توان گفت که تفاوت بین پارامترهای بسامد سازه‌های اول و چهارم واکه‌ها در سطح معنی­داری 05/0>α در شرکت­کنندگان مرد ساکن خرم­آباد و تهران معنی­دار نیست. باتوجه‌به مقادیر F به­دست­آمده نتیجه می­گیریم که بسامد پایه و بسامد سازه‌های پنجم و سوم در سطح معنی­داری 001/0>α به‌ترتیب بیشترین قدرت را در ایجاد تمایز میان واکه­های لری گویشوران مرد ساکن خرم­آباد و تهران دارا هستند. همچنین، تفاوت پارامتر بسامد سازۀ دوم در سطح معنی­داری 05/0>α نیز بین گویشوران مرد ساکن خرم‌آباد و تهران معنی­دار است، اما با توجه به مقادیر F به­دست­آمده، این پارامتر کمترین توان ممکن برای متمایز کردن این دو گروه را دارد.

در گروه زنان نیز نتیجه می­گیریم که تفاوت بین پارامترهای بسامد سازه‌های اول، دوم، سوم و چهارم واکه­ها در سطح معنی­داری 05/0>α در شرکت­کنندگان زن ساکن خرم­آباد و تهران معنی­دار نیست. باتوجه‌به مقادیر F به­دست­آمده نتیجه می­گیریم که تفاوت بسامد پایه در سطح معنی­داری 001/0>α معنادار است و بیشترین قدرت را در ایجاد تمایز میان واکه­های لری گویشوران زن ساکن خرم­آباد و ساکن تهران دارا است. همچنین، تفاوت بین پارامتر بسامد سازۀ پنجم در سطح معنی‌داری 05/0>α معنی­دار است، اما با توجه به مقادیر F به­دست­آمده، بسامد سازۀ پنجم کمترین توان ممکن را برای متمایزکردن این دو گروه از زنان دارد.

5. نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر به بررسی تأثیر زبان فارسی بر کیفیت واکه‌های لری خرم‌آبادی پرداخته شد. نتایج نشان داد که در گروه مردان بسامد پایه، بسامد سازۀ پنجم، بسامد سازۀ سوم و پس از آن با اختلاف زیاد بسامد سازۀ دوم به‌ترتیب بیشترین توانایی را در ایجاد تمایز میان واکه‌های لری گویشوران ساکن تهران و خرم‌آباد دارا هستند. در گروه زنان، اما تنها بسامد پایه و بعد از آن بسامد سازۀ پنجم از این قابلیت برخوردار هستند. به‌طورکلی، می‌توان اذعان کرد که بسامد پایه در هر دو گروه و بسامد سازه‌های بالا (پنجم و سوم) در مردان بیشترین توانایی را در ایجاد تمایز میان این دو گروه از افراد دارند. نظر به تنوع گونه‌های زبانی در کشور ایران، انتظار می‌رود که دیگر گونه‌ها هم از این حیث مورد بررسی قرار بگیرند.

[1]. Jessen, M.

[2]. speaker identification

[3]. speaker recognition

[4]. voice profiling

[5]. content identification

[6]. construction of voice line-ups

[7]. tape authentication

8. between-speaker
9. Gold, E., & French, J. P.
10. SurveyGizmo

[9]. Hollein, H.

2. 2. static

[11]. Kinoshita, Y.

[12]. moshimoshi

[13]. within-speaker

[14]. Winter, E.

[15]. Asadi, H.

[16]. long-term

1. 1. source-filter theory
2. 2. speaker-specific

[19]. digital recorder zoom H4n

[20]. PRAAT

3. Kolmogorov-Smirnof
4. 1. T-test

[23]. Mann-Whitney U

3. 3. vocal folds

[25] .Two-way ANOVA

2. F-test